Τον παλιό καλό καιρό ο σκακιστικός κόσμος αναζητούσε το ψέμα στα λάθη των αναλύσεων μιας παρτίδας. Οι πιο μερακλήδες εντόπιζαν «τρύπες» στα σκακιστικά προβλήματα. Κάπου κάπου διέφευγε κάποια ανακρίβεια για τον τόπο και τον χρόνο διεξαγωγής μιας παρτίδας. Οι μύθοι ήταν γνωστοί ως τέτοιοι και έκρυβαν τόση αλήθεια όση είναι απαραίτητη ώστε να μην καθίστανται φθηνή απάτη.
Τον καιρό του ίντερνετ, που η πληροφορία είναι διαθέσιμη με το τσουβάλι, το ψέμα ανθεί, εκμεταλλευόμενο την ένταση του θορύβου. Ο κατακλυσμός με ειδήσεις και «ειδήσεις» κάνει τον έλεγχό τους όλο και δυσχερέστερη υπόθεση. Και ο αποδέκτης απαξιοίόλο και περισσότερο να ψάξει αυτό που σε μισή ώρα θα αντικατασταθεί από μια νεότερη εκδοχή του.
Το σκάκι καθίσταται προνομιακός τόπος παραπληροφόρησης γιατί έχει συνθήκες ιδανικού φεϊκνιουζικού μικροκλίματος: χαίρει κύρους τη στιγμή που οι περισσότεροι αγνοούν ακόμα και τους κανόνες του, πόσο μάλλον τις ιστορίες των πρωταγωνιστών του. Και αυτοί οι τελευταίοι προέρχονται κυρίως από χώρες όπου ανθούν διαμάχες. Πεδίον δόξης λαμπρό.
Ας δούμε ένα απλό, και σχετικά αβλαβές, παράδειγμα που είναι χαρακτηριστικό για τον τρόπο με τον οποίοδουλεύουν τα σκακιστικά φέικνιουζ. Σ’ αυτό θα συναντήσουμε πολλά από τα βασικά χαρακτηριστικά του πυρήνα της σκακιστικής παραπληροφόρησης. Το 2019 εμφανίστηκαν πολλά κείμενα δημοσιογραφικής ροής (εξάλλου ξέρουμε ότι συνήθως το ένα επαναλαμβάνει το άλλο, σαν ιός που διαχέεται) που μιλούσαν για την περίπτωση ενός 8χρονου μετανάστη από τη Νιγηρία ο οποίοςέφτασε στη Νέα Υόρκη και άρχισε να παίζει σκάκι με επιτυχία. Ένας χαρακτηριστικός τίτλος έλεγε: «Ο Πρωταθλητής Σκακιού της Νέας Υόρκης είναι 8 χρονών και άστεγος». Εδώ βέβαια ήδη από τον υπότιτλο το θέμα έμπαινε σε μια πιο ρεαλιστική βάση: «Ο οκτάχρονος άστεγος πρόσφυγας από τη Νιγηρία κέρδισε την τρίτη θέση στο μαθητικό πρωτάθλημα σκακιού της Νέας Υόρκης». Η απόσταση ανάμεσα στον κλικμπέιτ τίτλο και τον πραγματικό υπότιτλο απείχε μόλις ένα κλικ.
Φανταστείτε ωστόσο ότι βλέπετε μόνο τον τίτλο σε ένα σκρολάρισμα σε κάποιο μέσο κοινωνικής δικτύωσης. Το σοκ προκαλεί το δέος και η ιστορία παράγεται σχεδόν μόνη της στις νευρικές συνάψεις του εγκεφάλου σας. Παρακολουθείτε την πορεία από τη φτώχεια της Νιγηρίας στην ελευθερία της Νέας Υόρκης. Βλέπετε την πάλη στους δρόμους της, που παρά τη συνεχιζόμενη φτώχεια (άστεγος παραμένει ο οκτάχρονος) τουλάχιστον διανοίγει μια προοπτική ελπίδας. Το σκάκι γίνεται το μέσο για την πραγματοποίηση του αμερικανικού ονείρου. «Φέτος διαγωνίστηκε στην κατηγορία του καταφέρνοντας να νικήσει 73 παιδιά, πολλά από τα οποία ασχολούνται εντατικά με το σκάκι, παρακολουθώντας μέχρι και ιδιαίτερα μαθήματα. Μάλιστα, είναι ο πρώτος διαγωνιζόμενος που κέρδισε κρατικό πρωτάθλημα με την πρώτη προσπάθεια», συνεχίζει το κείμενο, αναιρώντας τον υπότιτλό του. Σημασία δεν έχει η θέση, αλλά να δημιουργηθεί η συναισθηματική ταύτιση με τον αυτοδημιούργητο μαθητή, του οποίου το ταλέντο είναι σημαντικότερο από τα προνόμια των άλλων παιδιών.
Και για να μη μείνει καμία αμφιβολία για το ηθικό μήνυμα του μελοδράματος, έχουμε και την ανταπόκριση του κόσμου: «Η σκακιστική επιτυχία του Tani, όμως, έγινε γνωστή και η ιστορία του συγκίνησε πολλούς ανθρώπους που ευαισθητοποιήθηκαν και έκαναν δωρεές ώστε να μπορέσουν εκείνος και η οικογένειά του να φύγουν από το άσυλο και να μετακομίσουν σε δικό τους σπίτι».
Όταν ο Λάζλο Πόλγκαρ αποφάσιζε στις αρχές της δεκαετίας του 1980 να μάθει και τις τρεις κόρες του σκάκι για να αποδείξει ότι δεν υπάρχει στ’ αλήθεια ταλέντο, το έκανε επειδή το σκάκι είναι κάτι απόλυτα μετρήσιμο: η μονάδα ΕΛΟ που μετρά τη δυναμικότητα των σκακιστών προσφέρει ένα σταθερό σημείο αναφοράς που μπορείς να επικαλεστείς για να αποδείξεις ότι πέτυχες τον στόχο σου. Στον κοινό νου ωστόσο τα πράγματα είναι διαφορετικά: το σκάκι ως πνευματική δραστηριότητα προκαταβάλλεται με μια εσάνςεπιτεύγματος. Το να παίζεις σκάκι είναι δείγμα μιας κάποιας ανωτερότητας. Στην επίκληση της επιτυχίας του 8χρονου παιδιού (ακόμα κι αν την αποπληθωρήσουμε από τις υπερβολές) παραμένει αυτός ο κρυφοοριενταλιστικός κρυφός πυρήνας: ένας μετανάστης από την Αφρική που παίζει σκάκι διαβαίνει το όριο που τον εντάσσει σε μια ανώτερη σφαίρα. Αποδεικνύει ότι η ύπαρξή του αξίζει. Και επειδή αξίζει παραπάνω από το να επιζούσε απλώς και να ήταν ξερωγώ καλός στο κυνηγητό, αξίζει να μας κινητοποιήσει για να του βρούμε και ένα σπίτι.
Λιγότερο ανώδυνο ωστόσο είναι το επόμενο παράδειγμα. Στις 14 Οκτωβρίου 2024 αναρτήθηκε στη σουηδική ομάδα του Facebook Stop paIslamiseringen Av Sverige η φωτογραφία μιας σκακίστριας με την ακόλουθη (στην επιλογή του αυτόματου που διαθέτει το Facebook) μετάφραση:
«Η Ιρανή σκακίστρια Dorsa Derakhshani έλαβε τελεσίγραφο από την Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν: είτε φοράτε μαντίλα είτε δεν επιτρέπεται να αγωνίζεστε.Αρνήθηκε να φορέσει χιτζάμπ, μπήκε στην ομάδα των ΗΠΑ και έγινε παγκόσμια πρωταθλήτρια».
Καθότι δεν τυχαίνει να παρακολουθώ ισλαμοφοβικές ομάδες της Βόρειας Ευρώπης, πιθανότητα η ανάρτηση θα διέφευγε την προσοχή μου για πάντα. Την ίδια όμως και τις επόμενες μέρες η αρχική μου σελίδα ροής στο μέσο κοινωνικής δικτύωσης άρχισε να εμφανίζει όλο και συχνότερα φίλους που την κοινοποιούσαν. Ομολογώ ότι δεν γνώριζα την Ντόρσα Ντερακσανί, αλλά δεν είμαι και τόσος άσχετος με τα τεκταινόμενα στο γυναικείο σκάκι ώστε να μην γνωρίζω ότι η εν λόγω σκακίστρια δεν υπήρξε ποτέ παγκόσμια πρωταθλήτρια γυναικών.
Η αρχική μου σκέψη ήταν ότι πρόκειται για παρόμοια περίπτωση με αυτή του 8χρονου, πως η Ντερακσανί δηλαδή έγινε ή υπήρξε παγκόσμια πρωταθλήτρια σε κάποια νεανική ή παιδική κατηγορία (ή σε κάποιο διασυλλογικό πρωτάθλημα). Μια γρήγορη έρευνα ωστόσο αποδεικνύει ότι τίποτα από όλα αυτά δεν ισχύει. Η κορυφαία διοργάνωση για τη νεαρή σκακίστρια αποδείχτηκε το πρωτάθλημα Ασίας, όπου έχει κατακτήσει το χρυσό μετάλλιο τρεις φορές (μία στην κατηγορία κάτω των 14 και δύο κάτω των 16). Χρυσή δε χρονιά της ήταν το 2016, ότανέγινε τόσο Διεθνής Μετρ, όσο και Γκραν Μετρ Γυναικών. Σημειωτέον ότι όλες αυτές οι διακρίσεις επιτεύχθηκανόσο η Ιρανή σκακίστρια ζούσε και αγωνιζόταν στο Ιράν.
Η Ντερακσανί έφυγε οριστικά από το Ιράν το 2017 (πάμπολλες φορές ως τότε αγωνιζόταν στα τουρνουά του εξωτερικού, διαμένοντας σχεδόν μόνιμα εκτός χώρας), όταν και μετά το διάσημο στους σκακιστικούς κύκλους τουρνουά του Γιβραλτάρ έχασε το δικαίωμα να αγωνίζεται υπό την ιρανική σημαία, καθώς παραβίασε την οδηγία να παίζει φορώντας χιτζάμπ. Στο ίδιο παραβατικό οικογενειακό πνεύμα, ο αδερφός της παρέβη την οδηγία και δέχτηκε να παίξει με ισραηλινό αντίπαλο.
Μιλώντας στο chess.com η σκακίστρια είχε σχολιάσει τον αποκλεισμό της, που την οδήγησε σε μεταγενέστερο χρόνο στις ΗΠΑ, γλαφυρά ως εξής:
«Λοιπόν, όποτε βρίσκομαι στη χώρα [στο Ιράν], σέβομαι πλήρως τους κανόνες και το φοράω. Επίσης, όποτε η ομοσπονδία με έστελνε σε τουρνουά που εκπροσωπούσα το Ιράν και χρησιμοποιούσα κρατικά χρήματα, τα σεβάστηκα και φορούσα μαντίλα. Το World Junior 2015 (όπου τερμάτισα έκτη) και το Παγκόσμιο Πρωτάθλημα Σκακιού Νέων 2015 ήταν τα τελευταία τουρνουά που έκανα [υπό ιρανική σημαία]. Λογικά, όταν δεν μένω στο Ιράν και ταξιδεύω με τα λεφτά μου, η γκαρνταρόμπα μου δεν πρέπει να είναι υπόθεση κανενός! Δεν ξέρω γιατί μου επιτέθηκαν μετά από [όλα αυτά τα] χρόνια».
Όπως συμβαίνει με πολλούς σκακιστές, έτσι και με την 26χρονη πλέον σκακίστρια, η συμπεριφορά είναι ένα μείγμα προσαρμογής και αντίδρασης στις εξωτερικές πιέσεις. Προσωπικά θεωρώ άξια θαυμασμού την προσήλωσή της στις αρχές της, αλλά δυσκολεύομαι επίσης να δω σ’ αυτές και την πολιτική σημασία που τους προβάλλεται εκ των υστέρων. Καλώς δεν φοράει χιτζάμπ, καλώς έφυγε από το Ιράν, αλλά αυτό δεν το εντάσσει η ίδια σε κάποιο αίτημα πολιτικής αναμόρφωσης.
Επομένως η ανάρτηση είναι -πέρα από ψευδής- σαφής στην ιδεολογική της στόχευση: να παρουσιάσει την απομάκρυνσή σου από ιδέες τουΙράν ως μετάβαση σε ένα επίπεδο που σε καθιστά διανοητικά ανώτερο. Ακριβώς όπως ο Νιγηριανός μετανάστης, η Ιρανή αντιρρησίας προσεγγίζει τα Φώτα της Δύσης.
Ο βασιλιάς όμως των σκακιστικών φέικ νιουζ των τελευταίων ετών είναι η άρνηση της Ουκρανής Άννας Μούζιτσουκ να υπερασπιστεί τον παγκόσμιο τίτλο της στα πρωταθλήματα γρήγορου σκακιού, ως αντίδραση στην περιστολή των γυναικείων δικαιωμάτων που έχει επιβάλει η διοργανώτρια χώρα Σαουδική Αραβία. Παραθέτω ενδεικτικά τη δήλωσή της από ένα τυχαίο ελληνικό σάιτ:
«Σε λίγες μέρες, θα χάσω δύο παγκόσμιους τίτλους, τον έναν μετά τον άλλον. Επειδή αποφάσισα να μην πάω στη Σαουδική Αραβία!
Αρνούμαι να παίξω με ειδικούς κανόνες, να φορέσω abaya ή να με συνοδεύει ένας άντρας για να μπορέσω να πάω έξω από το ξενοδοχείο, οπότε νιώθω άνθρωπος δεύτερης κατηγορίας.
Θα ακολουθήσω τις αρχές μου και δεν θα αγωνιστώ στο παγκόσμιο πρωτάθλημα γρήγορου σκακιού και blitz όπου σε μόλις 5 ημέρες θα μπορούσα να είχα βγάλει περισσότερα χρήματα από ό,τι με δεκάδες άλλα συνδυασμένα τουρνουά. Όλα αυτά είναι πολύ δυσάρεστα, αλλά το λυπηρό είναι ότι κανείς δεν φαίνεται να ενδιαφέρεται. Πικρά συναισθήματα, αλλά δεν μπορώ να πάω πίσω».
Όπως παρατηρεί κανείς, η ανάρτηση της είδησης είναι περυσινή -μετά δηλαδή την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία και την πάνδημη καταδίκη της στη Δύση. Αν ψάξει ωστόσο κι άλλο την ελληνική δημόσια σφαίρα των ίντερνετς, θα ξαναβρεί την είδηση το 2020. Κι αν συνεχίσει να ψάχνει και τα σόσιαλ μίντια θα τη δει να επανέρχεται από καιρό εις καιρόν, με την ίδια θερμότητα για την ηρωική πράξη. Είναι τέτοια η βιαιότητα της συνεχούς επανάληψης, σαν εκείνον τον αστυνομικό που αργοσβήνει κάθε χρόνο, που απορεί κανείς αν όντως έχει κάποτε αρνηθεί η σκακίστρια τη συμμετοχή της σε τέτοιο ιβέντ.
Ευτυχώς για το ανθρώπινο γένος και την ικανότητά του να βρίσκεται σε συνεχή πρόοδο προς το καλύτερο, η είδηση τουλάχιστον είναι αληθινή -ή τουλάχιστον ήταν το 2017, όταν και όντως η νεαρή σκακίστρια μποϊκόταρε τα παγκόσμια πρωταθλήματα ράπιντ και μπλιτς.
Η ενοχή απόλαυσή μου είναι να ξεκινάω τη μέρα με αναζήτηση της είδησης. Είμαι σίγουρος ότι θα ξαναπαίξει σύντομα… Μαζί με κάποια καινούρια που θα αναζητήσει τον δικό της χώρο στην παραπληροφόρηση.
