Νομίζω ότι ήταν το 1980 που είχε έρθει ο Οτέλο ντε Καρβάλιο στην Αθήνα και είχε μιλήσει στο θέατρο Γκλόρια της οδού Ιπποκράτους. Θυμάμαι μάλιστα πως τον είχε προλογίσει ο Μανώλης Γλέζος.(*) Ήμουν 25 χρονών τότε, ήδη προβληματισμένος από τις αποτυχίες και τα αδιέξοδα της επαναστατικής αριστεράς, παρέμενα όμως χαρντ-κορ μαρξιστής. Εκείνη η ομιλία του Καρβάλιο στο Γκλόρια ήταν για μένα ένα από τα πρώτα μεγάλα σοκ στη μαρξιστική θεωρητική μου συγκρότηση.
Από τον άνθρωπο αυτόν υποψιάστηκα πρώτη φορά, και προς μεγάλη μου κατάπληξη, τον ρόλο των προσώπων στην ιστορία, καθώς και την ιδιαίτερη σημασία αυτού που θα λέγαμε ‘ανθρώπινη πράξη’ (τη θεληματική εκείνη κίνηση του ανθρωπίνου υποκειμένου που περιλαμβάνει την απόφαση και την εκτέλεσή της την κρίσιμη στιγμή). Πολύ κλασικό, πολύ αριστοτελικό, θα έλεγα σήμερα, αλλά τότε περί άλλα ετύρβαζα.
Το πρώτο αλλόκοτο στον Καρβάλιο ήταν πως δεν επρόκειτο για κάποιον ‘οργανικό διανοούμενο’ της εργατικής τάξης, όπως εγώ τουλάχιστον θα τον περίμενα. Ήταν ένας στρατιωτικός, που οργάνωσε ένα δημοκρατικό και ειρηνικό, αναίμακτο όπως εξελίχθηκε, πραξικόπημα. Θα γράψουν άλλοι γι’ αυτά, φαντάζομαι. Εκείνο που εγώ θέλω να πω είναι ότι σε εκείνην την ομιλία άκουγα για πρώτη φορά έναν άνθρωπο να μιλά για την επανάσταση με όρους προσωπικούς, θα έλεγα, σχεδόν κινηματογραφικούς : “Σκέφτηκα αυτό… Και πήρα τον τάδε στο τηλέφωνο… Αυτός όμως ήταν διστακτικός… Και τότε έκανα το άλλο…”
Και έλεγα εγώ μέσα μου καθώς τον άκουγα: Μα είναι δυνατόν; Έτσι γίνονται οι επαναστάσεις; Από το τι σκέφτηκε ο ένας κι ο άλλος; Και αν δηλαδή ο συγκεκριμένος δεν σκεφτόταν αυτό και έκανε κάτι άλλο, ή δεν έκανε τίποτα απολύτως, τότε τι θα συνέβαινε; Δεν θα γινόταν η επανάσταση; Και πού είναι τότε οι νόμοι της ιστορίας; Πού είναι ο καθοριστικός ρόλος των μαζών; Οι εργάτες-αγρότες-φοιτητές τι έκαναν;
Αφελείς σκέψεις, θα μου πείτε. Πράγματι αφελείς, αν τις δει κανείς με την απόσταση όσων μας χωρίζουν από εκείνα τα χρόνια. Εγώ πάντως περίμενα τότε απ’ αυτόν τον χωρίς αμφιβολία επαναστάτη να επιβεβαιώσει, με υποτυπώδη έστω τρόπο, τη μαρξιστική θεώρηση των πραγμάτων: ότι δηλαδή κάποιον ρόλο, έστω και σε τελευταία ανάλυση, είχε παίξει σε όλη αυτή την υπόθεση το προλεταριάτο, οι μάζες.
Και μπορούσα βέβαια να αντιληφθώ ότι οι ‘αντικειμενικοί νόμοι’ της ιστορίας ενεργούν μέσω του ‘υποκειμενικού παράγοντα’, όμως αν αυτοί οι νόμοι έχουν κάτι το έστω και κατ’ ελάχιστο αντικειμενικό, τότε θα πρέπει να υπερπροσδιορίζουν τον ‘υποκειμενικό παράγοντα’ μέσω της στατιστικής, αν μη τι άλλο. Θα έπρεπε, με άλλα λόγια, να υπήρχαν 5-10, άντε 2-3, Οτέλο ντε Καρβάλιο. Ώστε μέσω των πιθανοτήτων να εκφραστεί στο ένα ή το άλλο πρόσωπο η αντικειμενικότητα των πραγμάτων. Τίποτε απ’ όλα αυτά. Ο Οτέλο ντε Καρβάλιο ήταν ένας και μοναδικός, και αν αυτός δεν είχε ενεργήσει με τον τρόπο που ενήργησε, τίποτε απ’ αυτά που συνέβησαν δεν θα είχε συμβεί: ούτε επανάσταση, ούτε γαρύφαλλα.
Υπήρχε βέβαια η περίπτωση του Λένιν, που η μαρξιστική σκέψη του αναγνώριζε έναν κρίσιμο ρόλο στα πράγματα. Όμως ο Λένιν, όσο μέγας και αν ήταν στη συνείδησή μας, δεν ήταν τίποτα περισσότερο από ένας υποκειμενικός εκφραστής της ιστορικής αντικειμενικότητας. Ήταν αυτός που τη συνέλαβε και την εξέφρασε καλύτερα απ’ όλους τους άλλους. Άσε που ρητά εκπροσωπούσε το προλεταριάτο και περιστοιχιζόταν από μια σειρά άλλους ‘οργανικούς’ μπολσεβίκους διανοούμενους. Ο Καρβάλιο δεν είχε καμία σχέση με όλα αυτά. Δεν χωρούσε στο μοντέλο ‘Λένιν”. Αυτός περισσότερο εκβίασε, παρά εξέφρασε τη γύρω του πραγματικότητα.
Και όμως, παρά την απορία που μου προξένησε – ή μάλλον, ακριβώς εξ αιτίας της – ο Οτέλο ντε Καρβάλιο υπήρξε έκτοτε ένας δικός μου, ένας αγαπημένος άνθρωπος. Όχι για τον ρόλο του στην Επανάσταση των Γαρυφάλλων και στην αποκατάσταση της δημοκρατίας στη χώρα του, αλλά γιατί η ίδια του η προσωπικότητα μού ξεκλείδωσε την ψυχολογική αμηχανία που ένοιωθα ως επίδοξος τότε επαναστάτης και μου επέτρεψε να τη βιώσω σε μια άλλη, ανώτερη, πιο πνευματική πίστα: θέτοντας στο επίκεντρο της απορίας μου τη σημασία, όπως είπα, του προσώπου και της προσωπικής πράξης στην ιστορία.
Στα χρόνια που ακολούθησαν είχα την ευκαιρία να συναντήσω και άλλους ανθρώπους που καθόρισαν με τον τρόπο τους τα ιστορικά πράγματα. Και πάντα ένιωθα απέναντί τους μια ανάλογη έκπληξη. Όμως την αφήγηση του Καρβάλιο στο Γκλόρια, στις εκπνοές της πρώτης μεταπολιτευτικής δεκαετίας, δεν πρόκειται να την ξεχάσω ποτέ.
(*) Άσχετο, αλλά καλό: Ο Δημήτρης Κοσμίδης θυμάται πως για να τιμήσουν τον Μανώλη Γλέζο οι συγχωριανοί του Απειραθείτες, του έλεγαν μεταξύ άλλων το εξής κοτσάκι.
Τον Οτέλο τον Καρβάλι- | -ο απ’ τη φυλακή θα βγάλει.”
