Η εξερεύνηση και η χρήση του διαστήματος, συμπεριλαμβανομένης της Σελήνης και άλλων ουράνιων σωμάτων, θα διεξάγεται προς όφελος και προς το συμφέρον όλων των χωρών, ανεξαρτήτως του βαθμού οικονομικής ή επιστημονικής ανάπτυξής τους, και θα αποτελεί δικαιοδοσία όλης της ανθρωπότητας.
Το διάστημα, συμπεριλαμβανομένης της Σελήνης και άλλων ουράνιων σωμάτων, θα είναι διαθέσιμο για εξερεύνηση και χρήση από όλα τα κράτη χωρίς καμία διάκριση, σε βάση ισότητας και σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, και θα υπάρξει ελεύθερη πρόσβαση σε όλες τις περιοχές των ουράνιων σωμάτων.
– Συνθήκη για το Διάστημα, άρθρο Ι. Υιοθετήθηκε στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ το 1967
Ας ξεκινήσω με την προσωπική μου αντίδραση: από μικρός με έχει συνεπάρει η διαστημική περιπέτεια της ανθρωπότητας. Είμαι ο τύπος που στα 10 μου ήξερα αποστολές, ονόματα αστροναυτών, τηλεσκόπια και βασική αστρονομία. Μια από τις πρώτες μνήμες μου από ιστορικά γεγονότα είναι η προσσελήνωση του Apollo 11. Αμερικάνοι και Σοβιετικοί αρχικά, αλλά όλο και περισσότερο και άλλες χώρες πλέον, επέκτειναν μέσω μιας ετερογονίας στόχων, τη γνώση και τη σχέση μας με το εγγύς διάστημα, αλλά ανέπτυξαν και τις υποδομές για να ερευνήσουμε το βαθύ διάστημα. Το γεγονός πως το έναυσμα για την κούρσα για τη σελήνη ήταν ψυχροπολεμικό, δεν με απασχολούσε ιδιαίτερα μια και κάθε σύστημα παράγει τον τεχνικό πολιτισμό που θα συμβάλλει στο να το εκτρέψει και να οδηγήσει στη διαδοχή του – έλεγα. Το ταξίδι της ανθρωπότητας στο διάστημα και η επί τόπου ανακάλυψη των μυστικών του ηλιακού μας συστήματος θεωρούσα και – με λιγότερη βεβαιότητα – θεωρώ και σήμερα ήταν αναπόφευκτη νομοτέλεια, ένα ιστορικό έργο του οποίου τα πρώτα βήμα ζήσαμε και ζούμε.
Παρότι λοιπόν η εκκίνηση του προγράμματος Άρτεμις της NASA ανοίγει τον δρόμο για την επανδρωμένη επανεμπλοκή με το κοντινό μας διάστημα μετά από πολλά χρόνια, και σηματοδοτεί την πρόθεση για μεταφορά ανθρωπίνων δραστηριοτήτων στο φεγγάρι αρχικά και μετά στους αστεροειδείς και στον Άρη, είναι ένα πρόγραμμα που αντιμετωπίζω με μεγάλο σκεπτικισμό και ανησυχία.
Ας δούμε όμως πρώτα τι είναι το πρόγραμμα Άρτεμις και οι Συμφωνίες της Αρτέμιδος που θα αποτελούν τη βίβλο της αμερικανικής διαστημικής πολιτικής στο εγγύς τουλάχιστον μέλλον. Για εισαγωγή, χρήσιμη είναι μια ματιά στη νέα κούρσα του διαστήματος μεταξύ Κίνας και ΗΠΑ, που είχα δημοσιεύσει πέρυσι:
Το πρόγραμμα Άρτεμις και οι συμφωνίες της Αρτέμιδος
Η εκτόξευση της πρώτης δοκιμαστικής μη-επανδρωμένης αποστολής του προγράμματος Άρτεμις που ήταν προγραμματισμένη για τις 29/8 αναβλήθηκε την τελευταία στιγμή, λόγω τεχνικού απροόπτου. Το επόμενο παράθυρο εκτόξευσης είναι στις 2 Σεπτεμβρίου και λογικά, εύκολα ή δύσκολα η εκτόξευση θα γίνει σύντομα. Η αποστολή θα δοκιμάσει τους προωθητήρες και θα θέσει το διαστημόπλοιο (Orion) σε τροχιά γύρω από τη σελήνη. Πρόκειται για το πρώτο σκέλος ενός εγχειρήματος που θα εξελιχθεί σε τέσσερα στάδια. Το δεύτερο στάδιο περιλαμβάνει την επανδρωμένη πτήση σε τροχιά γύρω από τη Γη, και η εκτόξευση θα γίνει τον Μάιο του 2024. Το τρίτο και κρισιμότερο σκέλος της αποστολής θα ξεκινήσει το 2025 – αν όλα πάνε κατ’ευχήν – και θα προσσεληνώσει αστροναύτες, μεταξύ των οποίων και «την πρώτη γυναίκα στο φεγγάρι». Το τέταρτο θα αφορά τη σύνδεση των πληρώματος του Orion με διαστημικό σταθμό που θα έχει τεθεί σε τροχιά γύρω από τη σελήνη. Ενώ σε επόμενα βήματα σχεδιάζεται η δημιουργία μόνιμης βάσης στον Νότιο Πόλο της σελήνης και η προετοιμασία για επανδρωμένη αποστολή στον Άρη.
Όλα αυτά είναι πολύ ωραία και συναρπαστικά. Το πρόβλημα είναι πως το πρόγραμμα Άρτεμις είναι ο «κράχτης» των συμφωνιών της Αρτέμιδος (ΣτΑ – Artemis Accords) και οι συμφωνίες της Αρτέμιδος, φτιαγμένες από τις ΗΠΑ, με βάση την αμερικανική νομοθεσία και τα αμερικανικά συμφέροντα, παρότι έχουν υπογραφεί από 21 χώρες ήδη, κάποιες κάθε άλλο παρά αμελητέες διαστημικά, όπως η Γαλλία, έχουν κάποια σημαντικά προβλήματα:
- Οι ΣτΑ είναι διμερείς συμφωνίες που αφορούν το μέλλον της διακυβέρνησης του διαστήματος, μεταξύ των ΗΠΑ, που τις έχουν διαμορφώσει, και μεμονωμένων χωρών, οι οποίες σαν «αντάλλαγμα» συμμετέχουν και στο πρόγραμμα Άρτεμις. Πρόκειται για ευθεία παράκαμψη του ΟΗΕ και των παγκόσμιων πολυμερών οργάνων και μετάθεση της νομοθέτησης για το διάστημα πρωτευόντως στις ΗΠΑ και δευτερευόντως σε μια διαστημική «συμμαχία των προθύμων». Αυτό είναι κακό επειδή είναι μονομερές, αλλά και γιατί αποτελεί συνέχεια της «γήινης» πολιτικής των ΗΠΑ, δηλαδή του παραμερισμού του ΟΗΕ και της δημιουργίας επιλεγμένων ελεγχόμενων διμερών ή πολυμερών συμφωνιών, συνήθως με όρους που επιβάλλουν με το μέγεθός τους. Η διεύρυνση του αριθμού των χωρών που συμμετέχουν στις συμφωνίες και η πιθανή ευρεία εφαρμογή τους, δίνει στις ΗΠΑ τη δυνατότητα να δρα σαν ρυθμιστής των οικονομικών δραστηριοτήτων στο διάστημα
- Οι συμφωνίες εξαιρούν, πλέον αναγκαστικά, τις άλλες δύο διαστημικές «υπερδυνάμεις» τη Ρωσία – λόγω της εμπόλεμης κατάστασης – και την Κίνα λόγω της ύπαρξης εδώ και έντεκα χρόνια, ενός αμερικανικού νόμου που απαγορεύει τη διαστημική συνεργασία ΗΠΑ-Κίνας. Οι αντιδράσεις είναι βέβαια έντονες. Η μεν Ρωσία μιλάει για μια μονομερή ενέργεια των ΗΠΑ, που παρομοιάζει με την εισβολή στο Ιράκ και την αποικιοκρατία, Κινέζοι αναλυτές μιλούν, ακριβέστερα, για μια διαστημική εκδοχή των «περιφράξεων», έναν σχεδιασμό που επιδιώκει την ιδιοποίηση ενός πάγκοινου αγαθού όπως το διάστημα. Ρωσία και Κίνα προχωρούν μαζί στον σχεδιασμό για μια σεληνιακή ερευνητική βάση στον Νότιο πόλο της σελήνης (εκεί έχει βρεθεί νερό) μέχρι το 2030 και τη δημιουργία ενός διαστημικού σταθμού σε τροχιά γύρω από το φεγγάρι (ήδη η Κίνα έχει διαστημικό σταθμό σε τροχιά γύρω από τη Γη).
- Η δημιουργία δύο διαστημικών στρατοπέδων, ενδέχεται να μεταφέρει στρατιωτικού τύπου αντιπαραθέσεις στο έδαφος της σελήνης και στο διάστημα. Αν κεντρικός στόχος της Συνθήκης για το Διάστημα του 1967 ήταν η αποφυγή της στρατιωτικοποίησης του διαστήματος, η μονομέρεια των ΣτΑ δημιουργεί στρατιωτικούς κινδύνους.
- Θεωρητικά οι Συμφωνίες της Αρτέμιδος ομνύουν στη Συνθήκη του Διαστήματος του 1967, αλλά αντίθετα με τις συμφωνίες αυτές στις οποίες το διάστημα θεωρείτο σαν κοινό αγαθό, οι ΗΠΑ εκπεφρασμένα μέσω του Προέδρου Τραμπ – ακολουθεί ο Μπάιντεν – το απορρίπτουν. Μάλιστα ο υπεύθυνος του Διαστημικού Συμβουλίου των ΗΠΑ, επιβεβαιώνοντας την κινεζική θέση, το δήλωσε ανοιχτά: «Να το ξαναπούμε: Το διάστημα δεν είναι ‘παγκόσμιο κοινό αγαθό’, ούτε ‘κοινή κληρονομία της ανθρωπότητας’, ούτε είναι ‘res communis,’ ούτε ‘δημόσιο αγαθό’». Η αναντιστοιχία με τη Συνθήκη του 1967 είναι τέτοια που οδήγησε καθηγητές διεθνούς δικαίου, ειδικούς περί το διάστημα και επιστήμονες να στείλουν επιστολή διαμαρτυρίας στον Πρόεδρο των ΗΠΑ. Η πολιτική αυτή έχει παράλληλα σαν στόχο την πλήρη απαξίωση της «Συμφωνίας για τη Σελήνη» που είχε ψηφιστεί στον ΟΗΕ, αλλά ποτέ δεν επικυρώθηκε από χώρες με διαστημικές ικανότητες. Η ειδική επιτροπή του ΟΗΕ που συνέταξε τη συμφωνία αυτή, είχε προχωρήσει πρόσφατα στην κατάθεση ενός πλαισίου για την εξορυκτική δραστηριότητα στο διάστημα, πολύ πιο συμπεριληπτικού από την αμερικάνικη πρωτοβουλία, το οποίο de facto οι συμφωνίες της Αρτέμιδος ακυρώνουν.
- Οι ΣτΑ είναι ένα πρώτο πλαίσιο κανόνων διακυβέρνησης για το διάστημα που αφορούν πάνω από όλα την οικονομική δραστηριότητα ιδιωτών. Επικαλούνται τη Συνθήκη του Διαστήματος για να προσδώσουν έναν μανδύα διεθνούς νομιμότητας σε μια εθνική – ουσιαστικά – νομοθέτηση των ορίων των διαστημικών δραστηριοτήτων. Ήδη από το 2015 το αμερικανικό κογκρέσο είχε νομοθετήσει το δικαίωμα των Αμερικανών (κάτι ανάλογο έκανε και το Λουξεμβούργο!) να κατέχουν και να εκμεταλλεύονται διαστημικούς πόρους κατά τα προβλεπόμενα από τους νόμους των ΗΠΑ, αλλά κατά παραβίαση των διεθνώς συμπεφωνημένων.
- Οι συμφωνίες ανοίγουν μια κερκόπορτα για τη δημιουργία ιδιωτικών εκτάσεων στο διάστημα, μέσα από την πρόβλεψη «ζωνών ασφαλείας» για τις εταιρείες που θα δραστηριοποιούνται στη Σελήνη ή όπου αλλού, δηλαδή περιοχών που δεν θα επιτρέπεται να παραβιάζονται από τρίτους – για λόγους «ασφαλείας». Η έλλειψη προβλέψεων και ρυθμίσεων για τους όρους και τους περιορισμούς των ιδιωτικών οικονομικών δραστηριοτήτων, θα οδηγήσει στην πλήρη κυριαρχία των οικονομικά ισχυρών και τεχνολογικά προετοιμασμένων εταιρειών, που θα έχουν τη στήριξη μεγάλων διαστημικών δυνάμεων.
- Η ρύθμιση των οικονομικών δραστηριοτήτων (βασικά εξορύξεων) των ιδιωτικών οντοτήτων που θα δραστηριοποιηθούν στο διάστημα μέσω των “ζωνών ασφαλείας” θα μεταφέρει συγκρούσεις κυριαρχίας στο διάστημα, ενισχύοντας έτσι την πιθανότητα στρατιωτικοποίησης ή και στρατιωτικής σύγκρουσης στο διάστημα.
- Γενικά οι συμφωνίες της Αρτέμιδος είναι άλλο ένα βήμα στην ιδιωτικοποίηση του διαστήματος, με όρους νεοφιλελεύθερης απορρύθμισης και επιβολής ενός ισχυρού κράτους – ακόμα και το έργο των διαστημικών υποδομών ιδιωτικοποιείται στις ΗΠΑ.
Για όλους αυτούς τους λόγους το πρόγραμμα Άρτεμις της NASA δεν αποτελεί βήμα της ανθρωπότητας προς τα άστρα, αλλά βήμα μεγάλων ιδιωτικών συμφερόντων προς την ασύδοτη ιδιοποίηση ενός παγκόσμιου αγαθού. Το μέλλον που προδιαγράφει είναι ένα μέλλον διαστημικών συγκρούσεων και που αν προσομοιάζει σε κάποιου είδους επιστημονική φαντασία, σίγουρα πρόκειται για το δυστοπικό υποείδος της.
