Ηχηρή παρέμβαση για τη διάσωση της Κοιλάδας των Μουσών από τα καταστρεπτικά σχέδια εγκατάστασης ανεμογεννητριών, θέμα που έχουμε αναδείξει σε προηγούμενο κείμενό μας έκανε με σημερινή επιστολή του προς την υπουργό Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη ο διεθνούς φήμης επίτιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου του Νεσατέλ (Ελβετία) και κάτοχος της Έδρας Επιγραφικής και Ιστορίας των Αρχαίων Ελληνικών Πόλεων στο Collège de France Denis Knoepfler (Ντενί Κνεπφλέρ).
Στην συγκινητική επιστολή του για την Κοιλάδα των Μουσών, ο Ντενί Κνεπφλέρ, που θεωρείται παγκοσμίως ένας από τους πλέον αναγνωρισμένους ειδικούς της ελληνικής ιστορίας και του πολιτισμού, κυρίως της ελληνιστικής περιόδου, σημειώνει μεταξύ άλλων: “[…]αυτός ο κάπως ξεχασμένος χώρος – που βρίσκεται έξω από τις καθιερωμένες τουριστικές διαδρομές – διαθέτει ένα επιπλέον, μοναδικό πλεονέκτημα. Είναι η πατρίδα – όπως καλά γνωρίζετε – του πρώτου ποιητή της Ελλάδας (και άρα της Ευρώπης!), ο οποίος όχι μόνο ζούσε εκεί παρά το δύσκολο κλίμα της περιοχής, αλλά θεωρούσε τον τόπο ιδανικό για την ποιητική του έμπνευση, καθώς εκεί πίστευαν ότι βρισκόταν η κατοικία των Μουσών, “των ευγενικής καταγωγής θυγατέρων της Μνημοσύνης και του Ολύμπιου Θεού”, όπως έλεγε ο φιλόσοφος Κράτης ο Θηβαίος”.
Δεδομένου ότι οι σπουδαιότερες εργασίες και έρευνες του Ντενί Κνεπφλέρ πραγματοποιήθηκαν στη Στερεά Ελλάδα, κυρίως στην Εύβοια και τη Βοιωτία, κατά ένα μεγάλο μέρος υπό την αιγίδα της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών και της Ελβετικής Αρχαιολογικής Σχολής, η τοποθέτησή του για το επίδικο ζήτημα αποκτά πρόσθετο ενδιαφέρον. Όπως τονίζει σχετικά: “Σε ένα συνέδριο που οργανώθηκε στη Γενεύη το 1994 […] υπογραμμίστηκε ότι στο επίκεντρο της λατρευτικών πρακτικών δεν βρισκόταν μόνο το “Μουσείον”, στους πρόποδες του Ελικώνα, αλλά και το ίδιο το Όρος, με την ξεχωριστή χλωρίδα και πανίδα του, που αναφέρονται και στον Παυσανία. Διότι ο Ελικώνας υπήρξε, ένα “ιερόν όρος” για όλους τους Έλληνες (και παραμένει ως τέτοιο στη συνείδηση των απανταχού ελληνιστών). Δεν θα έπρεπε λοιπόν στο εξής να του εξασφαλίσουμε μια ιδιαίτερη φροντίδα, προφυλάσσοντάς τον από κάθε είδους μόλυνση, από κάθε “μίασμα”, συμπεριλαμβανομένης της ηχορύπανσης; Εγκαθιστώντας σε αυτόν τον τόπο τις δονούμενες και ορατές από παντού ανεμογεννήτριες (ακόμη και αν υπάρχει ένας καλός σκοπός, όπως η οικολογία και οι επονομαζόμενες “ήπιες” μορφές ενέργειας) θα καταστρέφαμε τη δυνατότητα να μπορεί κανείς να ακούει τώρα, αλλά και στο μέλλον το τραγούδι των Μουσών που γεννούσε την έμπνευση”.
O Ντενί Κνεπφλέρ σπούδασε στην Ελβετία και τη Γαλλία και ολοκλήρωσε δύο διδακτορικές διατριβές (1970 & 1984) στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης. Κατέχει σημαντικές θέσεις σε Πανεπιστημιακά Ιδρύματα και ερευνητικούς φορείς διεθνούς κύρους. Είναι, μεταξύ άλλων, μέλος της Γαλλικής και Ελβετικής Αρχαιολογικής Σχολής στην Ελλάδα και ιδρυτικό μέλος της τελευταίας, καθώς και επίτιμος εταίρος της Ελληνικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών. Επιπλέον, είναι μέλος της Ελβετικής Ακαδημίας Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Σπουδών καθώς και της Βρετανικής Ακαδημίας. Έχει διδάξει στη Σχολή Ιστορικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πρίνστον (Η.Π.Α.) και στα Πανεπιστήμια του Νεσατέλ, της Γενεύης και της Βασιλείας (Ελβετία). Έχει ακόμη διατελέσει Πρόεδρος σε διεθνείς επιτροπές και ενώσεις σχετικές με τη μελέτη της Αρχαιότητας, την επιγραφική και τη νομισματική.
Ακολουθεί το πλήρες κείμενο της επιστολής:
Πρὸς τὴν κυρίαν Λίνα Γ. ΜΕΝΔΩΝΗ,
Ὑπουργόν Πολιτισμοῦ καὶ Ἀθλητισμοῦ τῆς Ἑλληνικῆς Δημοκρατίας
Παρίσι, 8 Σεπτεμβρίου 2020
Θέμα: Εγκατάσταση αιολικού πάρκου στην κοιλάδα των Μουσών (Βοιωτίας)
Κυρία Υπουργέ,
Λόγω της αγάπης μου για την Ελλάδα, τους κατοίκους της, την μακρά ιστορία της, τους αρχαιολογικούς της χώρους και ιδιαίτερα τα μοναδικά στον κόσμο τοπία της – και χωρίς καμία απολύτως πρόθεση παρέμβασης στα εσωτερικά ζητήματα της χώρας σας – παίρνω την πρωτοβουλία να στηρίξω το αίτημα που σας απηύθυνε η Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων της Βοιωτίας και (εξ’ όσων γνωρίζω) το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο, όσον αφορά το σχέδιο εγκατάστασης από το ελληνικό κράτος ενός αιολικού πάρκου στην περιοχή της Κοιλάδας των Μουσών.
Έχω πλήρη συνείδηση, Κυρία Υπουργέ, ότι η δημιουργία νέων πηγών ενέργειας είναι μια αναγκαιότητα για όλες τις χώρες (συμπεριλαμβανομένης και της δικής μου, αν και η φύση προίκισε την Ελβετία με πηγές υδραυλικής ενέργειας που αλλού απουσιάζουν) και ότι η αιολική αποτελεί μια μορφή ενέργειας που έχει το μικρότερο αντίκτυπο στο τοπίο και τις λιγότερες αρνητικές συνέπειες για τη υγεία των κατοίκων.
Έχοντας στο παρελθόν την τύχη να περιηγηθώ στην Εύβοια για μισό περίπου αιώνα, έχω διαπιστώσει ότι ενώ κάποιοι ορεινοί όγκοι του νησιού κυριολεκτικά καλύφθηκαν από ανεμογεννήτριες, άλλες περιοχές γλίτωσαν, αναμφίβολα διότι ήταν πιο πυκνοκατοικημένες ή γειτνίαζαν με σπουδαίους αρχαιολογικούς τόπους: έτσι στα περίχωρα της Ερέτριας, όπου όπως γνωρίζετε οι Ελβετοί αρχαιολόγοι έχουν το τεράστιο πλεονέκτημα να συνεργάζονται με την αρχαιολογική υπηρεσία στην εξερεύνηση της αρχαίας αυτής πόλης, αλλά και του ιερού της Αρτέμιδος στην Αμάρυνθο, το τοπίο δεν αλλοιώθηκε υπερβολικά από την εμφάνιση στην κορυφή του όρους Σερβούνι, δέκα περίπου μηχανών: αυτήν ακριβώς την σκέψη έκανα πριν μερικές μέρες, καθώς απολάμβανα (από τον προϊστορικό λόφο Παλαιοεκκλησιές) το εκπληκτικό πανόραμα που προσφέρει αυτή η κοιλάδα του νησιού, την οποία μνημονεύει ο σπουδαίος συμπατριώτης σας, Αλέξανδρος Ραγκαβής.
Στη γειτονική Βοιωτία, που μου είναι επίσης οικεία (από την μακρινή εποχή όπου, με τον Γάλλο συνάδελφο και φίλο, καθηγητή Roland Étienne, είχα μελετήσει τις αρχαιότητες της μικρής βοιωτικής πόλης Ύηττος, στα όρια της Λοκρίδας), η κατάσταση είναι αναμφίβολα κάπως διαφορετική, καθώς οι ανεμογεννήτριες δεν μπορούν να τοποθετηθούν, παρά ίσως στα περίχωρα των μεγάλων πεδιάδων.
Η περίπτωση όμως της Κοιλάδας των Μουσών μου φαίνεται πολύ ξεχωριστή. Πρόκειται – και το γνωρίζετε καλύτερα από μένα – για μια απομονωμένη περιοχή, στην καρδιά της βοιωτικής επικράτειας. Αφήνοντας πίσω μας το χωριό Ασκρί, που βρίσκεται στην ανατολική είσοδο της Κοιλάδας, βρισκόμαστε σε μια περιοχή με λαϊκή παράδοση – ελαιώνες, δημητριακά και αμπέλια – που σύντομα δίνει τη θέση της σε θαμνότοπους και βοσκοτόπια, μέχρι την τοποθεσία όπου βρίσκεται το αρχαίο ιερό των Μουσών του Ελικώνα, αντικείμενο νέων ερευνών από την Εφορεία στη Θήβα, σε συνεργασία με τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή. Αυτός ο αρχαιολογικός χώρος, που έτυχε να ξαναεπισκεφθώ πέρσι συνοδευόμενος από τον παλιό βοηθό μου στο Collège de France, τον κ. Yannis Kalliontzis, διδάκτορα του Université de Paris, είναι ένας από τους πιο εντυπωσιακούς χώρους που έχω συναντήσει σε ελληνικό έδαφος. Σίγουρα τα αρχαία κατάλοιπα που είναι σήμερα ορατά είναι λιγοστά και πολύ κατεστραμμένα (παρότι οι καθαρισμοί που έγιναν επεφύλαξαν ενδιαφέρουσες εκπλήξεις). Αυτά τα αρχαία ερείπια δεν μπορούν βέβαια να συγκριθούν με τα αρχαία που εσείς η ίδια μας βοηθήσατε να ανακαλύψουμε, κατά τη διάρκεια μιας αξέχαστης επίσκεψης πριν από δεκαπέντε χρόνια στον χώρο της Καρθαίας στην Κέα. Μου αρέσει, ωστόσο, να συνδέω αυτούς τους δύο εξίσου συναρπαστικούς χώρους, κυρίως λόγω της σπάνιας ποιότητας του ευρύτερου περιβάλλοντος που ο καθένας τους διαθέτει. Μάλιστα, μας είχε εντυπωσιάσει το μεγάλο ενδιαφέρον σας, τότε αλλά και τώρα, να διατηρήσετε με κάθε τρόπο, όχι μόνο την Καρθαία με την ακρόπολή της, αλλά επίσης και την ενδοχώρα που βρισκόταν απομονωμένη και “ανέγγιχτη”, παρά τη γεωγραφική της εγγύτητα με την Αττική.
Δεν ισχύει το ίδιο, τηρουμένων των αναλογιών, για την Κοιλάδα των Μουσών; Θα τολμούσα μάλιστα να προσθέσω ότι αυτός ο κάπως ξεχασμένος χώρος – που βρίσκεται έξω από τις καθιερωμένες τουριστικές διαδρομές – διαθέτει ένα επιπλέον, μοναδικό πλεονέκτημα. Είναι η πατρίδα – όπως καλά γνωρίζετε – του πρώτου ποιητή της Ελλάδας (και άρα της Ευρώπης!), ο οποίος όχι μόνο ζούσε εκεί παρά το δύσκολο κλίμα της περιοχής, αλλά θεωρούσε τον τόπο ιδανικό για την ποιητική του έμπνευση, καθώς εκεί πίστευαν ότι βρισκόταν η κατοικία των Μουσών, “των ευγενικής καταγωγής θυγατέρων της Μνημοσύνης και του Ολύμπιου Θεού”, όπως έλεγε ο φιλόσοφος Κράτης ο Θηβαίος.
Σε ένα συνέδριο που οργανώθηκε στη Γενεύη το 1994 και δημοσιεύτηκε λίγο αργότερα με την φροντίδα των συναδέλφων μας André Hurst και Albert Schachter, υπογραμμίστηκε ότι στο επίκεντρο της λατρευτικών πρακτικών δεν βρισκόταν μόνο το “Μουσείον”, στους πρόποδες του Ελικώνα, αλλά και το ίδιο το Όρος, με την ξεχωριστή χλωρίδα και πανίδα του, που αναφέρονται και στον Παυσανία. Διότι ο Ελικώνας υπήρξε, ένα “ιερόν όρος” για όλους τους Έλληνες (και παραμένει ως τέτοιο στη συνείδηση των απανταχού ελληνιστών). Δεν θα έπρεπε λοιπόν στο εξής να του εξασφαλίσουμε μια ιδιαίτερη φροντίδα, προφυλάσσοντάς τον από κάθε είδους μόλυνση, από κάθε “μίασμα”, συμπεριλαμβανομένης της ηχορύπανσης; Εγκαθιστώντας σε αυτόν τον τόπο τις δονούμενες και ορατές από παντού ανεμογεννήτριες (ακόμη και αν υπάρχει ένας καλός σκοπός, όπως η οικολογία και οι επονομαζόμενες “ήπιες” μορφές ενέργειας) θα καταστρέφαμε τη δυνατότητα να μπορεί κανείς να ακούει τώρα, αλλά και στο μέλλον το τραγούδι των Μουσών που γεννούσε την έμπνευση.
Ευχαριστώντας σας θερμότατα για την προσοχή σας, παρακαλώ δεχθείτε, Κυρία Υπουργέ, την έκφραση της πιο βαθιάς μου εκτίμησης και του ειλικρινέστατου θαυμασμού μου.
Καθηγητής Denis Knoepfler
Μέλος του Institut de France, Πρόεδρος της Association pour la promotion des Études Grecques en France, Επίτιμος Σύμβουλος της “ἐν Ἀθήναις Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας
