Ήταν 31 Μαρτίου του 1964, όταν ο πρόεδρος, Ζοάο Γκουλάρτ, ανατράπηκε με στρατιωτικό πραξικόπημα. Η δημοκρατία της Βραζιλίας ήταν ήδη εύθραυστη και η προσπάθεια του Γκουλάρτ για ένα φιλόδοξο πρόγραμμα μεταρρύθμισης της γης, με την παράλληλη επέκταση της ψήφου στους αναλφάβητους, εξόργισε την πολιτική, στρατιωτική και επιχειρηματική ελίτ της χώρας.
Το πραξικόπημα κορυφώθηκε την 1η Απριλίου 1964 και βύθισε τη Βραζιλία σε ένα «σκοτάδι» 21 ετών. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου της χούντας, πάνω από 400 άτομα σκοτώθηκαν από τον στρατό της Βραζιλίας και πολλά άλλα «εξαφανίστηκαν», βασανίστηκαν ή φυλακίστηκαν.
Το χέρι της Ουάσιγκτον στο πραξικόπημα είναι γνωστό. Αφού ο Γκουλάρτ ανέλαβε την προεδρία το 1961, η CIA άρχισε να ρίχνει χρήματα στη χώρα, υποστηρίζοντας κρυφά τις συγκεντρώσεις στους δρόμους και υποκινώντας το αντικομμουνιστικό αίσθημα. Μόλις ξεκίνησε το πραξικόπημα, ο τότε πρόεδρος των ΗΠΑ, Λίντον Τζόνσον έδωσε εντολή στους βοηθούς του να «κάνουν ό,τι είναι αναγκαίο» για να το στηρίξουν.
Αυτός που δεν είναι τόσο γνωστός είναι ο ρόλος της Βρετανίας σε όλα όσα συνέβησαν εκείνες τις ημέρες. Το Τμήμα Έρευνας Πληροφοριών (IRD), μια μονάδα του υπουργείου Εξωτερικών που ενήργησε ως μυστικός βραχίονας προπαγάνδας της Βρετανίας κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, δραστηριοποιήθηκε και στη Βραζιλία. Αν και οι ΗΠΑ διαδραμάτισαν σαφώς πιο εξέχοντα ρόλο, τα πρόσφατα αποχαρακτηρισμένα αρχεία αποκαλύπτουν το «κρυφό χέρι» της Βρετανίας στο πραξικόπημα μέσω της υποστήριξής της σε ταραχοποιούς-κλειδιά για την ανατροπή του Γκουλάρτ.
«Άφθονη χρήση για υλικό του IRD»
Το 1962, ένας Βραζιλιάνος μηχανικός ονόματι Γκλικόν ντε Παΐβα βοήθησε στην ίδρυση του Ινστιτούτου Ερευνών και Κοινωνικών Μελετών (IPES). Ενώ το IPES εμφανιζόταν ως εκπαιδευτικό ίδρυμα, ο πραγματικός του στόχος ήταν «η οργάνωση της εναντίωσης στον Γκουλάρτ και η διατήρηση φακέλων για όποιον ο ντε Παΐβα θεωρούσε εχθρό».
Το IPES ήταν στενά συνδεδεμένο με τη στρατιωτική, πολιτική και επιχειρηματική ελίτ της Βραζιλίας. Με τον στρατηγό Γκόλμπερι ντο Κούτο ε Σίλβα ως αρχηγό του επιτελείου της, η οργάνωση συγκέντρωσε 400.000 φακέλους για τους αριστερούς «εχθρούς» της Βραζιλίας, καλλιέργησε έναν στρατό πληροφοριοδοτών και προπαγάνδισε ανελέητα κατά της δημοκρατικά εκλεγμένης κυβέρνησης.
Μετά το πραξικόπημα, το IPES μετατράπηκε σε Εθνική Υπηρεσία Πληροφοριών της Βραζιλίας (SNI), η οποία «χρημάτισε ως η ραχοκοκαλιά του συστήματος ελέγχου και καταστολής του στρατιωτικού καθεστώτος».
Τα πρόσφατα αποχαρακτηρισμένα αρχεία αναφέρονται στη βρετανική υποστήριξη του IPES. Στις 6 Φεβρουαρίου του 1962, ο αξιωματικός του IRD Ρόμπερτ Έβανς περιέγραψε πώς «μία από τις πιο σημαντικές εξελίξεις που επηρέασαν τις δραστηριότητές μου ήταν ο σχηματισμός του IPES». Μια εβδομάδα αργότερα, ο αξιωματούχος του IRD Τζόφρι ΜακΟυίλιαμ έλαβε μια επιστολή σχετικά με τις «Αντικομμουνιστικές Οργανώσεις Επιχειρηματιών» στη Βραζιλία. Ο αποστολέας παραμένει διαβαθμισμένος και φαίνεται να είναι οι βρετανικές υπηρεσίες ασφαλείας. Η επιστολή σημείωνε ότι «καθώς το κύριο καθήκον της IPES τους επόμενους μήνες θα είναι να διασφαλίσει ότι το Κογκρέσο δεν θα πέσει στα χέρια των κομμουνιστών στις εκλογές του Οκτωβρίου, πιθανότατα θα έχουν άφθονη χρήση για υλικό του IRD». Εξέφραζε, όμως, και μια ανησυχία για το πόσο εξόφθαλμες ήταν οι ενέργειες των στελεχών του IPES. «Το IPES, στην επιθυμία του να κινητοποιήσει ξένες εταιρείες, είναι επί του παρόντος μάλλον θρασύ. Εμείς (και οι Αμερικανοί) προσπαθούμε να τους πείσουμε να είναι πιο διακριτικοί σχετικά με αυτό και προσπαθούμε να αποθαρρύνουμε τις βρετανικές εταιρείες να κάνουν τη στήριξή τους τόσο φανερή», ανέφερε χαρακτηριστικά εκείνη η επιστολή.
Λίγο αργότερα, βρετανικές εταιρείες δημιούργησαν ένα ακόμα ίδρυμα για να παρέχουν πιο διακριτικά κεφάλαια στο IPES – ένα σχέδιο, το οποίο είχε «την έγκριση των τμημάτων του Βρετανού πρέσβη στη Βραζιλία και του Φορέιν Όφις». Το βρετανικό υπουργείο Εξωτερικών συμφώνησε επίσης να βοηθήσει άμεσα το IPES. Η ανώτερη αξιωματούχος του IRD, Ρόουζμαρι Άλοτ, επέτρεψε στο IPES να λαμβάνει το «υλικό μας», αλλά τάχθηκε κατά της άμεσης χρηματοδότησης των «προπαγανδιστικών» εκδοτικών εργασιών του. Έντεκα ημέρες πριν από το πραξικόπημα, ο Ρόμπερτ Έβανς σημείωνε:
Διατηρώ στενή επαφή με τον κλάδο του IPES του Ρίο για τις εκδόσεις του IRD στην πορτογαλική γλώσσα και για τη μεταφορά υλικού στις ένοπλες δυνάμεις». Πρόσθετε ότι ήλπιζε να συναντήσει έναν στρατηγό «ο οποίος φαίνεται να έχει αναπτύξει μια ιδιαιτέρως επιτυχημένη μέθοδο για την αντιμετώπιση των συναντήσεων οργάνωσης του κομμουνιστικού μετώπου.
Μετά το πραξικόπημα, η βρετανική πρεσβεία επανεξέτασε όλες τις μυστικές επιχειρήσεις του IRD στη Βραζιλία. «Πριν από την Επανάσταση η κύρια προσπάθειά μας για το IRD δεν γινόταν με τη γνώση και την έγκριση των αρχών», έγραψε ο Βρετανός πρέσβης, Λέσλι Φράι. Σε μια προφανή αναφορά στο IPES, ο Φράι συνέχισε ότι «ορισμένες από τις επαφές του IRD αποδείχθηκαν οι κορυφές πολύ μεγάλων παγόβουνων, με υπεύθυνη ηγεσία. […] Μία ή δύο κορυφαίες προσωπικότητες κυκλοφορούν μιλώντας για τη συνεισφορά του [του αξιωματικού πεδίου του IRD Έβανς] στην ήττα του κομμουνισμού στη Βραζιλία. Αληθεύει, αλλά δεν είναι αυτό που θέλουμε να πούμε».
Στις αρχές της δεκαετίας του 1960, ο Έβανς συμφώνησε επίσης να λάβει «περιορισμένη δράση όσο και όταν προσφέρονται ευκαιρίες» για να αντιμετωπίσει την αριστερή δραστηριότητα στο φοιτητικό πεδίο της Βραζιλίας. Μια τέτοια ενέργεια περιελάμβανε την πρόσβαση σε «στρατηγικά σημεία όπου συγκεντρώνονται οι φοιτητές» κατά τη διάρκεια της νύχτας και τη συνέχιση της αντικομμουνιστικής προπαγάνδας «σε αίθουσες διαλέξεων, αίθουσες διδασκαλίας, τουαλέτες, καντίνες κ.λπ.». Ήταν μια επέμβαση που «θα μπορούσε, φυσικά, να εφαρμοστεί εξίσου καλά σε όλη την ήπειρο».
Παραγωγή πλαστών εγγράφων
Σύμφωνα με έγγραφα που αποκτήθηκαν βάσει του νόμου περί ελευθερίας της πληροφόρησης, το IRD συνεργάστηκε επίσης με τις ΗΠΑ παράγοντας πλαστά έγγραφα. Στις 12 Μαρτίου του 1964, ο τότε υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ, Ντιν Ρασκ παραπονέθηκε σε Βραζιλιάνους αξιωματούχους για ένα Συνέδριο για την Αλληλεγγύη με την Κούβα, το οποίο επρόκειτο να διεξαχθεί Ρίο ντε Τζανέιρο με συμμετέχοντες από όλο τον κόσμο. Τρεις μέρες αργότερα, ο αξιωματούχος του IRD Τζ. Λ. Ουέλσερ έγραψε στην πρεσβεία των ΗΠΑ στο Λονδίνο για την παραγωγή «κάποιου είδους μαύρου φυλλαδίου» για να… διαταράξει την εκδήλωση. Η «μαύρη» προπαγάνδα σήμαινε παραποίηση εγγράφων – μια επικίνδυνη επιχείρηση στην οποία σπάνια συμμετείχαν οι πράκτορες του IRD.
Προσπαθήσαμε να το κάνουμε αυτό και δεν το βρήκαμε πολύ εύκολο», έγραψε ο Ουέλσερ στην επαφή του με τις ΗΠΑ. «Ωστόσο, έχουμε κάνει ένα φυλλάδιο το οποίο επισυνάπτω με αυτήν την επιστολή και το οποίο μπορείτε να δείτε. […] Λυπάμαι που ήμουν τόσο αργός σε αυτό, αλλά δεν είναι εύκολο να γράψω κάτι τέτοιο.
Λίγο αργότερα, ο Ουέλσερ έλαβε συγχαρητήρια «για μια εξαιρετική δουλειά».
Το IRD βοήθησε επίσης την Ένωση Γυναικών Πολιτών (UCF), ένα καθολικό γυναικείο κίνημα που κινητοποίησε μαζικές αντικυβερνητικές διαδηλώσεις στους δρόμους τις εβδομάδες πριν από το πραξικόπημα. Τον Ιούνιο του 1964, ο Έβανς καυχήθηκε ότι το UCF «τρέφεται σταθερά με υλικό του IRD εδώ και πάνω από ένα χρόνο» και «διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο στα πρόσφατα γεγονότα». Ο αξιωματούχος της βρετανικής πρεσβείας Τζ. ΜακΚίνον συμφώνησε, σημειώνοντας πώς «οι γυναίκες έπαιξαν ζωτικό ρόλο στην επανάσταση της 1ης Απριλίου».
Μετά το πραξικόπημα
Το πραξικόπημα χαιρετίστηκε από τους Βρετανούς σχεδιαστές του. Τον Ιούλιο του 1964, ο Βρετανός πρέσβης, Λέσλι Φράι παρατήρησε: «ο άμεσος στόχος του IRD επιτυγχάνεται».
Τον επόμενο χρόνο, Βρετανοί αξιωματούχοι συζήτησαν για την υποδοχή του υποκινητή του πραξικοπήματος στρατηγού Αρτούρ ντα Κόστα ε Σίλβα στη Βρετανία. «Οι τιμές που δείχνουμε στον Στρατηγό μπορεί να αποδειχθούν σημαντικές στην πώληση βρετανικού εξοπλισμού στη Βραζιλία», έγραψε ο Φράι τον Δεκέμβριο του 1965 αναφερόμενος στις πωλήσεις όπλων.
Αφού έγινε πρόεδρος της Βραζιλίας το 1967, ο Κόστα ε Σίλβα υπέγραψε τον θεσμικό νόμο αρ. 5, που επέτρεψε το κλείσιμο του Κογκρέσου, αφαίρεσε το habeas corpus, απαγόρευσε τις πολιτικές συγκεντρώσεις, συναθροίσεις και έκανε τα στραβά μάτια μπροστά στα βασανιστήρια. Αυτά τα μέτρα έγιναν δεκτά «με ικανοποίηση από όσους ασχολούνται με τη βιομηχανία και το εμπόριο», σημείωσε ο υπεύθυνος του IRD, Ρ. Α. Ουέλινγκτον.
Παρά τις μαζικές παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, το IRD συνέχισε «να βοηθάει διακριτικά τη Βραζιλία στον τομέα της αντι-ανατροπής» κατά τη δεκαετία του 1970. Το υλικό του κάλυπτε «αντικομμουνιστικά θέματα […], τη Μαύρη Εξουσία, τη φοιτητική κατάσταση και τη θέση της Βρετανίας σε σχέση με το Γιβραλτάρ». Εκείνη την εποχή, ο Έβανς παρήγαγε συνέχεια έντυπο υλικό, το οποίο φρόντιζε να υποβαθμίζει τον αντίκτυπο της ξένης επέμβασης στο πραξικόπημα του 1964.
Ο Βραζιλιάνος δημοσιογράφος Τζεράλντο Κανταρίνο, ο οποίος το 2011 δημοσίευσε ένα λεπτομερές βιβλίο για τις επιχειρήσεις του IRD στη Βραζιλία, σχολίασε τις τελευταίες αυτές αποκαλύψεις:
Αυτό το έργο ενισχύει ότι το IRD δραστηριοποιήθηκε κρυφά στη Βραζιλία για πολλά χρόνια, ενώνοντας τις δυνάμεις του με την αντικομμουνιστική σταυροφορία των ΗΠΑ και με την αντικομμουνιστική προπαγάνδα που σχεδιάστηκε από τα βραζιλιάνικα ιδρύματα.
Πρόσθεσε: «Είναι πλέον δυνατό να δηλώνουμε με κάθε βεβαιότητα ότι αυτή η συνδυασμένη προσπάθεια συνέβαλε στην αποσταθεροποίηση της κυβέρνησης του προέδρου Γκουλάρτ, ανοίγοντας τον δρόμο για ένα στρατιωτικό καθεστώς, που άλλαξε την πορεία της πρόσφατης ιστορίας της Βραζιλίας».
Με πληροφορίες από το σχετικό άρθρο στον ιστότοπο Declassified UK
