Στη σύντομη ζωή του ο Λεονίντ Στάιν κατόρθωσε να γοητεύσει με το επιθετικό στυλ παιχνιδιού του και να κατακτήσει τρία σοβιετικά πρωταθλήματα. Την ίδια στιγμή στραβοπατήματα της τύχης που λες κι έγιναν επίτηδες του στέρησαν την υπέρβαση σε διεθνές επίπεδο.
«Live fast, die young». Για τη δυτική, άντεργκραουντ κουλτούρα των 60ς, αλλά και για τον απόηχό της πολιτισμικά, αυτή αποτελεί την εμβληματική φράση που καθόρισε την (αυτό)μυθολογία μιας γενιάς. Σε μια κανονικότητα συσσώρευσης αντιτάσσεται η σπατάλη· σε μια πορεία ζωής που χαρακτηρίζεται από τον σχεδιασμό της καριέρας με ορίζοντα την επιτυχία, αντιτάσσεται η αυτοκαταστροφή: τόσο των δυνατοτήτων όσο και αυτής της ίδιας της βιολογικής ύπαρξης. Ο θυμός, η ταχύτητα, η κατάχρηση, η καταστροφή στη θέση των καλών τρόπων, της μετρημένης κίνησης στον κοινωνικό χώρο, της μετριοπάθειας στην απόλαυση, στη δημιουργία κανονικοτήτων. Κι αν σήμερα ξέρουμε πολύ καλά ότι η μυθολογία εύκολα εντάχθηκε στις καπιταλιστικές business as usual, το ίχνος αυτών των ρωμαϊκών κεριών που διέτρεξαν το στερέωμα δεν παύει να ασκεί μια γοητεία εναλλακτικού.
Έχει και το σκάκι τα ρωμαϊκά κεριά του. Μορφές που πέρασαν μετεωρικά, έλαμψαν έντονα για λίγο και μετά χάθηκαν. Ο Πολ Μόρφι διέσχισε όλο τον σκακιστικό κόσμο της εποχής του, τους κέρδισε όλους και γύρισε πίσω στην Νέα Ορλεάνη για να πεθάνει στο μπάνιο του. Τον εικονοκλάστη Γκιούλα Μπρέγιερ τον έχουμε δει σε προηγούμενο κείμενο αναλυτικά. Υπό μία έννοια, παρά τη διάρκεια της καριέρας του, και ο Μίσα Ταλ θα μπορούσε να ενταχθεί στην κατηγορία, αφού η άνοδός του στην κορυφή το 1959 ακολουθήθηκε από τα προβλήματα υγείας που επέτρεψαν στο «κανονικό» σκάκι του Μποτβίνικ να φέρει την Παλινόρθωση ένα χρόνο μετά. Η σχέση του Ταλ με το αλκοόλ επίσης, όπως και το στυλ παιχνιδιού του ενισχύουν την εικόνα του «καταραμένου». Ο αριθμός δεν είναι μικρός -κι όπως λένε, «όσο ψάχνεις βρίσκεις». Σήμερα θα δούμε το πορτρέτο, αδρά αναγκαστικά, ενός άλλου τέτοιου μετεωρικού αστέρα: του Ουκρανού Λεονίντ Στάιν.
Η περίπτωση του Στάιν έχει όλα τα χαρακτηριστικά μιας μυθιστορηματική πλοκής: την ραγδαία άνοδο, την επίτευξη κορυφαίων αποτελεσμάτων, την εμφάνιση δυσκολιών στο κρίσιμο σημείο όπου η επιτυχία από εγχώρια γίνεται παγκόσμια, την ματαίωση των υπέρτατων φιλοδοξιών και τον θάνατο, μόλις στα 39 από καρδιακή προσβολή. Το γεγονός ότι σε όλα αυτά προστίθεται ένα απαράμιλλο επιθετικό στυλ, με πολύ «τζόγο», μαζί με την σκληρή επίδραση του γεωπολιτικού συγκειμένου καθιστούν την ιστορία του υποδειγματική της περιόδου παγκόσμιας κυριάρχησης του σοβιετικού σκακιού. Και πάλι, η δεκαετία του 60 αναδεικνύεται ως ο καμβάς εξελίξεων που το αποτύπωμά τους φτάνει ως σήμερα. Η διαμάχη για τον τρόπο που πρέπει να παίζεται το σκάκι συμπλέκεται με τις μηχανορραφίες βυζαντινίστικου στυλ για το ποιοι σκακιστές προωθούνται και ποιοι όχι, με αποτέλεσμα μια ιστορία που είναι και διδακτική για τον μελετητή των ανθρώπινων και διασκεδαστική για τον καταναλωτή του θεάματος.
Ο Στάιν γεννήθηκε στην Ουκρανία το 1934. Ήταν ένας εβραϊκής καταγωγής Ουκρανός που υπηρέτησε στον Σοβιετικό στρατό και ήδη από τα πρώτα χρόνια της καριέρας του έδειξε την ικανότητα να πετυχαίνει θεαματικά σκακιστικά αποτελέσματα. Την δεκαετία του 1950 άρχισε να πετυχαίνει τα πρώτα «μεγάλα» αποτελέσματά του, ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζει η κατάκτηση του ουκρανικού πρωταθλήματος το 1959. Ωστόσο, η δεκαετία του 1960 θα είναι αυτή που θα φέρει την κορύφωση της καριέρας του. Για κάθε σοβιετικό παίκτη το Σοβιετικό Πρωτάθλημα είναι το ιερό Γκράαλ. Με δεδομένο ότι το σκακιστικό επίπεδο στη Σοβιετική Ένωση υπήρξε το πλέον ισχυρό ανά τον κόσμο, το Σοβιετικό Πρωτάθλημα, με τη σύνθεση της τελικής του φάσης να προκύπτει μέσα από μια σκληρή σειρά προκριματικών ανά την επικράτεια, όπου όλος ο ανταγωνισμός συμμετέχει, συνιστούσε ταυτόχρονα μια από τις πιο ανταγωνιστικές αναμετρήσεις, συχνά ισχυρότερη και από μεγάλα διεθνή τουρνουά. Και μόνο να το κατακτήσει κάποιος μια φορά ήταν κατόρθωμα ικανό να τον συμπεριλάβει στις χρυσές δέλτους της σκακιστικής ιστορίας. Ο Στάιν, μέσα σε μια δεκαετία, το κατέκτησε τρεις. Ήδη είχε δείξει τα δόντια του τερματίζοντας τρίτος το 1961, με νίκη επί του πανίσχυρου Τίγκραν Πετροσιάν κατά την πορεία. Το 1963 στο Λένινγκραντ θα έφτανε ως την πηγή. Αν και στο 31ο Σοβιετικό Πρωτάθλημα δεν συμμετείχαν ο μόλις στεφθείς παγκόσμιος πρωταθλητής Πετροσιάν και ο ηττημένος του ματς, Μιχαΐλ Μποτβίνικ, η σύνθεση ήταν ως συνήθως εντυπωσιακά ισχυρή: Κορτσνόι, Πουλουγκαγιέβσκι, Γκέλερ, Μπρονστάιν, Σουέτιν, Ταϊμάνοβ υπήρξαν ανάμεσα στους 20 φιναλίστ. Μετά από 19 γύρους, οι Στάιν, Σπάσκι και Κολμόβ ισοβάθμησαν με 12 πόντους, αλλά στα τάι μπρέικ ο Ουκρανός υπερίσχυσε.
Δύο χρόνια αργότερα, στο Ταλίν της Εσθονίας αυτή τη φορά, ο Στάιν θα επαναλάμβανε τον θρίαμβό του, με τη διαφορά ότι τώρα δεν χρειάστηκαν καν τα τάι μπρέικ. Με 14 βαθμούς σε 19 αγώνες, μισό παραπάνω από τον Λεβ Πολουγκαγιέβσκι, άφησε πίσω έναν επίσης πανίσχυρο ανταγωνισμό -ανάμεσα στον οποίο και τον προηγούμενο κάτοχο του τίτλου, τον Βίκτορ Κορτσνόι. Η νίκη στον 16ο γύρο επί του Βλαντιμίρ Λεπέσκιν αποτελεί μια από αυτές που δεν λείπουν από καμία συλλογή «αξιομνημόνευτων παρτίδων» του. Ο Στάιν υποδειγματικά θα εκμεταλλευτεί ένα στρατηγικό λάθος του αντιπάλου για να δημιουργήσει μια ισχυρή επίθεση την οποία θα ολοκληρώσει με μια θυσία ίππου. Η δημιουργία επιθετικών ευκαιριών μέσα από περιπλοκές θα αποτελέσει όχι μόνο το σήμα κατατεθέν του παιχνιδιού του Στάιν αλλά και το χαρακτηριστικό μιας σχολής «δυναμικού παιχνιδιού» που θα εμπλουτίσει τη σκακιστική κατανόηση των επόμενων γενεών.
Με την ορμή της προηγούμενης επικράτησης, ο Στάιν θα επιστρέψει την επόμενη χρονιά, στην Τιφλίδα αυτή τη φορά, για να επικρατήσει εκ νέου, σε ένα πεδίο 21 ισχυρών παικτών. Ο Στάιν θα τερματίσει και πάλι μόνος πρώτος, με 13 βαθμούς σε 20 παρτίδες. Στην συλλογή παρτίδων του Στάιν που έχει επιμεληθεί ο Έντουαρντ Γκούφελντ με τίτλο Λεονίντ Στάιν. Μετρ της στρατηγικής της διακινδύνευσης, περιέχεται και μια παρτίδα του Στάιν με τον Κολμόβ από το εν λόγω πρωτάθλημα.
Εδώ, ακολουθώντας ένα γκαμπί της Ισπανικής Αλλαγής, ο Στάιν θα θέσει στον αντίπαλό του την πρόκληση του να ακυρώσει τις προσπάθειές του στο κερδισμένο υλικό, με την εναλλακτική του να το επιστρέψει με σχεδόν ισότητα. Το στοιχείο της διακινδύνευσης πάνω στη βάση ενός μοτίβου αναμέτρησης με «ευκαιρίες» αναδεικνύει μια ανθρώπινη διάσταση του παιχνιδιού ως πεδίου διερεύνησης του ρίσκου και όχι αποκλειστικά της αλήθειας. Χωρίς να υποτιμώ τη δεύτερη, η οποία μπορεί να προσφέρει εξίσου έντονες συγκινήσεις στα χέρια ενός αρτίστα της ακρίβειας, δεν μπορώ να μη θαυμάσω και την καθαρή ευχαρίστηση που προσφέρει στον κατοπινό θεατή της παρτίδας η ψυχολογική ένταση που ανακύπτει. Το στοιχείο της απόφασης που συνοδεύει κάθε κίνηση είναι αυτό εξάλλου που δίνει στο σκάκι μια γοητεία που υπερβαίνει την καθαρή ιδιοσυστασία του ως απλού παιχνιδιού.
Κι αν μέσα πήγαινε καλά, έξω οι αντιξοότητες παραμόνευαν. Παραμένει μεγάλο επίτευγμα ατυχίας η αδυναμία του Στάιν να προκριθεί σε κάποια τελική φάση ματς διεκδικητών για τον παγκόσμιο κύκλο. Μοιάζει λες και εδώ επανεμφανιζόταν ο «μικρός Καμπούρης», το παραμυθένιο πλάσμα που αναφέρει ο Μπένγιαμιν στα Παιδικά χρόνια στο Βερολίνο το χίλια εννιακόσια που παραμονεύει τα μικρά παιδιά και τα κάνει απρόσεκτα, προκαλώντας διαρκώς ζημιές. Το 1961, έτσι, όταν με την Τρίτη του θέση στο Σοβιετικό πρωτάθλημα ο Λεονίντ Στάιν θα έχει το δικαίωμα να παίξει στο Ιντερζόναλ της Στοκχόλμης θα βρεθεί προ μιας δυσάρεστης έκπληξης. Θυμίζουμε ότι τα Ιντερζόναλ, οι συμμετέχοντες στα οποία συμμετείχαν προκρινόμενοι από μια σειρά περιφερειακών τουρνουά (τα Ζονάλ), αποτελούσαν τα μεγάλα τουρνουά που έδιναν τις 6 από τις 8 θέσεις των φιναλίστ για τα ματς που με μια σειρά νοκ άουτ θα κατέληγαν στον τελικό διεκδικητή του τίτλου. Στο Ιντερζόναλ της Στοκχόλμης ο Στάιν ισοβάθμησε στις θέσεις 6-8, πράγμα που κανονικά θα σήμαινε ότι θα μπορούσε να διεκδικήσει την έκτη θέση που έδινε πρόκρισή σε μίνι ματς τάι μπρέικ με τον Αμερικανό Παλ Μπένκο και τον Γιουγκοσλάβο Σβέτοσλαβ Γκλίγκοριτς. Το μίνι ματς όντως έγινε και ο Στάιν το κέρδισε με 3 βαθμούς από τους δυνατούς 4 -ένα αποτέλεσμα που έδειξε την ισχυρή κατίσχυσή του επί των αντιπάλων του. Ωστόσο… δεν προκρίθηκε. Ο λόγος υπήρξε ένας περίεργος κανονισμός της ΦΙΝΤΕ που δεν επέτρεπε σε πάνω από 3 συμμετέχοντες ανά χώρα να συμμετέχουν στην τελική φάση του κύκλου των διεκδικητών. Και καθώς ήδη είχαν προκριθεί 3 Σοβιετικοί, ο μετέπειτα πρωταθλητής Πετροσιάν, ο Έφιμ Γκέλερ και ο Βίκτορ Κορτσνόι, ο Στάιν ήταν εξαρχής χαμένος, συμμετέχοντας εντέλει σε ένα μίνι ματς που θα ζήλευε στην σκηνοθεσία του κάθε συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας του δυστοπικού. Κάποιος θα σκεφτόταν -με δεδομένη την κυριαρχία των Σοβιετικών- ότι αυτή η ποσόστωση θα προερχόταν από την πίεση των μη Σοβιετικών ώστε να μη μονοπωλείται το ενδιαφέρον στην τελική φάση, μετατρέποντας το παγκόσμιο πρωτάθλημα σε εγχώρια αναμέτρηση. Όπως όμως ισχυρίζεται ο Γκάρι Κασπάροβ, τα δαιμόνια κίνητρα του μέτρου θα πρέπει να αναζητηθούν στις μηχανορραφίες του «Πατριάρχη» του Σοβιετικού σκακιού Μιχαΐλ Μποτβίνικ. Όντας παγκόσμιος πρωταθλητής, ο Μποτβίνικ ήθελε να περιορίσει τον ανταγωνισμό, σκεπτόμενος ορθά ότι όσο λιγότεροι Σοβιετικοί θα έφταναν στην πλάτη του, τόσο περισσότερες θα ήταν και οι πιθανότητες να μην τον προσπερνούσε κάποιος. Ποιος είπε ότι στην επικράτεια του υπαρκτού σοσιαλισμού δεν υπήρχε γόνιμο έδαφος για να ανθεί ο ατομικισμός;
Παρόμοια έδρασε ο «Καμπούρης» και στο επόμενο Ιντερζόναλ, αυτή τη φορά στο Άμστερνταμ το 1964. Σμίσλοβ, Λάρσεν, Ταλ και Σπάσκι ισοβάθμησαν με 17 βαθμούς σε 23 αγώνες, και ο Στάιν βρέθηκε στην Πέμπτη θέση, με μισό μόλις βαθμό λιγότερο. Φευ, παρόλο που για κάθε άλλον σκακιστή αυτό θα ήταν ιδανικό αποτέλεσμα για τον Σοβιετικό Στάιν παρέμενε ελλιπές: ήταν ο τέταρτος Σοβιετικός, άρα και πάλι εκτός.
Μοιραία υπήρξε η κατάληξη και στο επόμενο Ιντερζόναλ, αυτό στα Σούσα της Τυνησίας το 1967. Το Ιντερζόναλ στα Σούσα έχει μείνει στην ιστορία ως η πρώτη διοργάνωση της ΦΙΝΤΕ στην Αφρική -πιστή στο όραμα της παγκόσμιας διάδοσης του αθλήματος, πέτυχε εδώ μια θεαματική διοργάνωση. Στην ιστορία έχει μείνει επίσης και για τα καμώματα του Μπόμπι Φίσερ, που ως συνήθως διεκδικούσε βελτιώσεις στις συνθήκες διεξαγωγής, θέτοντας όρους που τον έφερναν σε ανταγωνισμό με τους διοργανωτές. Προϊόν αυτής της διελκυστίνδας υπήρξε η πρόωρη αποχώρησή του. Μνημειώδης έχει μείνει η απάντησή του στον γραμματέα της αμερικανικής πρεσβείας που προσπάθησε να τον μεταπείσει, θυμίζοντάς του ότι σε τελική ανάλυση εκπροσωπεί τις Ηνωμένες Πολιτείας: «Εγώ εκπροσωπώ μόνο τον Μπόμπι Φίσερ». Σε κάθε περίπτωση, παρά το γεγονός ότι ο Αμερικάνος ήταν εκτός, οι Σοβιετικοί τα πήγαν μέτρια στην Τυνησία. Ο ήρωάς μας έμελλε αυτή τη φορά να δει έναν διαφορετικό τρόπο αποκλεισμού: με μόνο δύο άλλους σοβιετικούς αυτή τη φορά πάνω του, τον Κορτσνόι και τον Γκέλερ, θα ισοβαθμήσει ξανά, όπως στη Στοκχόλμη, στις θέσεις 6-8. Αυτή τη φορά που το τάι μπρέικ έχει πραγματικό νόημα γι’ αυτόν θα αποτύχει να το κερδίσει, με τον Αμερικανό Ρεσέφσκι να κερδίζει το εισιτήριο. Ο τρίτος της παρέας, ο Ούγγρος Βλάντισλαβ Χορτ υπήρξε καλός φίλος του Στάιν. Το αξιοσημείωτο του τάι μπρέικ στο Λος Άντζελες υπήρξε το ότι οι φιναλίστ ισοβάθμησαν, κατακτώντας όλοι 4 βαθμούς σε 8 παρτίδες, σε ένα χορταστικό τετραπλό ράουντ ρόμπιν. Στην ισοβαθμία ο Ρεσέφσκι επικράτησε λόγω των καλύτερων κριτηρίων ισοβαθμίας που είχε στο Ιντερζόναλ.
Έχοντας προκριθεί για το Ιντερζόναλ στο Πετρόπολις της Βραζιλίας το 1973, ο Στάιν δεν πρόλαβε ούτε να επαληθεύσει ούτε να διαψεύσεις τις προβλέψεις ότι θα ήταν το φαβορί: τον πρόλαβε το έμφραγμα στις 4 Ιουλίου, οδηγώντας τον στον θάνατο σε ηλικία μόλις των 38 ετών. Οι δυνατότητες έμειναν μετέωρες, το μεγαλείο ανολοκλήρωτο.
Ο Στάιν εντούτοις κέρδισε όχι μόνο την αθανασία, αλλά και την εκτίμηση των συγχρόνων του, ενόσω ζούσε. Ο τρόπος παιχνιδιού του Στάιν επιβεβαιώνει την εκτίμηση ότι τα μεγάλα πνεύματα εξαγοράζουν τα σφάλματά τους με ένα μόνο κατόρθωμα. Το «θολό» πολλές φορές στυλ παιχνιδιού του Στάιν, οι ανακρίβειες που κρύβουν πολλές φορές τον ήλιο της ανάλυσης, επειδή οδηγούν σε βίαια ξεσπάσματα συνδυαστικής ομορφιάς δεν ενοχλούν, αλλά ενισχύουν το καθαρό δέος των θεατών και των μελετητών. Αυτό που εκφράζεται στον Στάιν αποτελεί τυπικό γνώρισμα του επιθετικού, συνδυαστικού στυλ παιχνιδιού που ανήκει στην επικράτεια του υψηλού. Σε αντίθεση με την αρμονία που προκαλεί η μελέτη των ποζισιονέλ παικτών, όπου κίνηση την κίνηση βλέπει κανείς τη λογική και τη σύνεση να θριαμβεύουν -μια επικράτεια του ωραίου, στους τακτικιστές ο σπινθήρας προκαλείται από τον θαυμασμό μπροστά στην έκρηξη κρυμμένων δυνάμεων που ούτε καν υπέθετε κανείς ότι υπήρξαν. Ο Κασπάροβ θα συνοψίσει την σημασία της προσφοράς του Στάιν με τρόπο συμπυκνωμένο και σαφή:
«[Ο Στάιν, όπως ο Ταλ και ο νεαρός Σπάσκι,] ξεπέρασε τα όρια της αρμονίας της σχολής Μπότβιννικ-Σμίσλοβ, διευρύνοντας τα όρια της κατανόησης του παιχνιδιού, αλλάζοντας τις εντυπώσεις μας για τον συσχετισμό υλικού και θέσης, για τις καταστάσεις με διαταραγμένη υλική και στρατηγική ισορροπία, δημιουργώντας τις βάσεις για την ανάδυση του σύγχρονου, υπερδυναμικού σκακιού» (My Great Predecessors, τομ. 3 , σελ. 231).
Για έναν τέτοιο δυναμικό παίκτη αυτό το απρόσμενο φινάλε -που ο Φίσερ, υγιεινιστής ων απέδιδε στην εμμονή του με το κάπνισμα και τις καταχρήσεις, αποτελεί υπό μία έννοια το συμπλήρωμα της πραγματικότητας στο στυλ. Ο Στάιν υπήρξε ένα κομμάτι που θυσιάστηκε πρόωρα, αλλά οι δυνατότητες που άφησε οδήγησαν στην εμβάθυνση της ομορφιάς του παιχνιδιού που αγάπησε.
