Πριν δύο περίπου εβδομάδες, την 1η του Δεκέμβρη, ο φίλος συγγραφέας Άρης Μαραγκόπουλος μου προώθησε στο mail το Μηνιαίο Δελτίο Προσκτήσεων της Εθνικής Βιβλιοθήκης, η ανάγνωση του οποίου έκανε κάτι να σκιρτήσει μέσα μου. Καθότι και ενημερωτικής αξίας το παραθέτω ολόκληρο:
Συλλογή Μιχαήλ Α. Συγγρού για το σκάκι
«Ο κ. Μιχαήλ Α. Συγγρός, αισίως 96 ετών σήμερα, δώρισε στην Εθνική Βιβλιοθήκη μία πολύ μεγάλη και αξιόλογη συλλογή αποτελούμενη από βιβλία και περιοδικά που έχουν σαν κύριο θέμα τους το σκάκι. Περιλαμβάνει περίπου 4.000 τεκμήρια σε διάφορες γλώσσες, ενώ το χρονικό διάστημα που καλύπτει είναι από τον 17ο αιώνα μέχρι την πρώτη δεκαετία του 21ου.
Πολλά εξ αυτών είναι αρκετά σπάνια εφόσον πραγματεύονται ένα τόσο εξειδικευμένο ζήτημα. Το παλαιότερο βιβλίο της συλλογής είναι το The Royal game of chesse-play του Gioachino Greco τυπωμένο στο Λονδίνο το 1656, ενώ δεν λείπει το πρώτο ελληνικό βιβλίο για το σκάκι, το Εγχειρίδιον ζατρικίου του Λέοντος Ολιβιέ, τυπωμένο στο Τυπογραφείο της Εστίας το 1894. Ξεχωρίζουν επίσης οι πρώτες εκδόσεις πρωτοπόρων του σκακιού, όπως ο Philidor και ο Stamma. Πρόκειται για μοναδική συλλογή αυτής της τάξης μεγέθους στην Ελλάδα, και αρκετά σημαντική παγκοσμίως, καθώς δεν υπάρχουν αντίστοιχες βιβλιοθήκες που συλλέγουν βιβλία με αυτό το θέμα εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων.
Ο κ. Συγγρός συγκέντρωνε τα βιβλία επί 50 χρόνια περίπου, καθώς εργαζόταν σε ναυτιλιακή επιχείρηση, γεγονός που του έδωσε τη δυνατότητα να συλλέγει βιβλία στα ταξίδια του στο εξωτερικό. Προκειμένου να συγκεντρώσει πληροφορίες επισκέφτηκε τις σημαντικότερες βιβλιοθήκες που διέθεταν σχετικό υλικό, ενώ είχε και επικοινωνία με συλλέκτες ανά τον κόσμο. Προμηθεύτηκε ακόμη και μικροφίλμ με αντίγραφα χειρογράφων και πρώτων εκδόσεων σχετικά με το σκάκι, καθώς επίσης και αντίστοιχες πανομοιότυπες εκδόσεις.
Τέλος, ένα μέρος της συλλογής αποτελείται από βιβλία και περιοδικά σχετικά με τον αθλητισμό καθώς ήταν για χρόνια κριτής αγώνων και μέλος της Τεχνικής Επιτροπής του ΣΕΓΑΣ.
Τα τεκμήρια της δωρεάς αυτήν την περίοδο βρίσκονται υπό επεξεργασία. Τα παλαιότερα εξ αυτών θα μπορεί να τα μελετήσει κανείς στο Αναγνωστήριο Χειρογράφων της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, καθώς θα ενταχθούν στη Συλλογή Πολυτίμων και Σπανίων της ΕΒΕ, ενώ η πλειονότητα των βιβλίων και περιοδικών θα είναι διαθέσιμα στο Αναγνωστήριο Γενικής Συλλογής της ΕΒΕ.
Γιώργος Σταυράτης
Αρχειονόμος-Βιβλιοθηκονόμος»
Μια τέτοια συλλογή προσβάσιμη για μελέτη! Τι άλλο θα μπορούσε να ζητήσει κανείς από την «Κάισσα» μεταμορφωμένη σε Άι Βασίλη! Προσωπικά πάντως δεν εντυπωσιάστηκα τόσο από τα -σπάνια και πολύτιμα, αλλά και με πολλούς τρόπους προσιτά- βιβλία των κορυφαίων του παρελθόντος, αλλά με την υπόσχεση περιοδικών και τεκμηρίων που θα φωτίσουν τον πλούσιο και ακόμη σκοτεινό χώρο της ελληνικής σκακιστικής ιστορίας. Εντάξει, προφανώς και θέλω να δω το βιβλίο του Greco, η αύρα του οποίου θα είναι αντίστοιχη ζωγραφικού πίνακα, αλλά η πρόσβαση σε τίτλους της ελληνικής βιβλιογραφίας θεωρώ ότι θα βοηθήσει περισσότερο τους ερευνητές της δικής μας σκακιστικής μικροϊστορίας, η ένδεια των πηγών της οποίας καθιστά πιο εύκολη τη διαφυγή στην ενασχόληση με τους θρύλους του εξωτερικού.[Από τις εξαιρέσεις σε αυτόν τον κανόνα, μεταξύ άλλων είναι το βιβλίο του Παναγή Σκλαβούνου Άγνωστες εποχές του ελληνικού σκακιού, το οποίο δεν κατάφερα να συμβουλευτώ γι’ αυτό το άρθρο]
Το ενδιαφέρον μού κίνησε ευθύς το Εγχειρίδιον ζατρικίου : ερανισθέν εκ πάντων των αρίστων υπό Λεόντος Ολιβιέ, το οποίο αποτελεί και το φερόμενο ως πρώτο εκδομένο στην Ελλάδα σκακιστικό εγχειρίδιο (κυκλοφόρησε «Εκ του τυπογραφείου της Εστίας» το 1894). Παρόλο που το βιβλίο δεν είναι καθόλου δυσεύρετο –σε ηλεκτρονική μορφή τουλάχιστον– ποτέ δεν είχα αντιληφθεί την ύπαρξή του, πιθανότατα επειδή δεν είχα ποτέ αναρωτηθεί περί του πρώτου ελληνικού σκακιστικού εγχειριδίου. Η αλήθεια είναι ότι από σκακιστικής πλευράς λίγα θα έχει να περιμένει κάποιος από ένα εγχειρίδιο γραμμένο σε μια ελάσσονα γλώσσα και σε ένα κράτος όπου το ζατρίκιο δεν έχει ακόμα γίνει κομμάτι της αθλητικής δραστηριότητας. Αυτό που είχα παραβλέψει, σαν υποψήφια κίνηση το δέντρο βαριαντών της οποίας κουρεύτηκε πρόωρα, είναι η αισθητική απόλαυση που η καταβύθιση σε ένα εγχειρίδιο του προπερασμένου αιώνα μπορεί να προσφέρει.
Για να το θέσω ρητά από την αρχή: το Εγχειρίδιον ζατρικίου : ερανισθέν εκ πάντων των αρίστων υπό Λεόντος Ολιβιέ δεν θα προσφέρει καμία γνώση σε όποιον ασχοληθεί με την ανάγνωσή του. Ερανισθέν εκ πάντων των αρίστων είναι, αλλά ο τρόπος που ο συγγραφέας του επιλέγει να οργανώσει την ύλη είναι μάλλον ατελέσφορος παιδαγωγικά. Μεγάλο μέρος της ύλης αναφέρεται στην εκμάθηση της ορολογίας και των βασικών κανόνων. Και στη συνέχεια επικεντρώνεται στην παρουσίαση των τρεχόντων διάσημων ανοιγμάτων, για να αφιερώσει ελάχιστες σελίδες στο φινάλε, χωρίς καν να το εξηγήσει με διαγράμματα. Ακολουθεί δηλαδή την αντίθετη πορεία από το σημερινό τρόπο εκμάθησης, όπου η εξοικείωση με το φινάλε και την τεχνική του αποτελεί όρο εκ των ων ουκ άνευ για την πραγμάτωση της σκακιστικής κατανόησης.
Δεν είναι όμως στην ακαδημαϊκή του πληρότητα που θα κριθεί το συγκεκριμένο βιβλίο. Κατ’ αρχάς να πούμε πως το γράφει ένας Γάλλος στα ελληνικά, και αυτό από μόνο του δημιουργεί ένα ενδιαφέρον ως προς τις μεταφραστικές επιλογές. Για τον συγγραφέα δεν γνωρίζουμε πολλά, οπότε θα περιοριστώ στα δικά μου ερανισθέντα εκ του διαδικτύου:
«Ο Léon A. Olivier, Γάλλος, πιθανότατα διπλωματικός υπάλληλος, έζησε για πολλές δεκαετίες στην Κωνσταντινούπολη και την Αθήνα. Αρχαιογνώστης, κατείχε την λατινική και αρχαία ελληνική καθώς και άριστα την νέα ελληνική γλώσσα. Συνεργάτης από τις αρχές της δεκαετίας του 1880 μέχρι το 1914 του περιοδικού “Ποικίλη Στοά”. Επίσης έγραψε και ένα βιβλίο στα ελληνογαλλικά με τίτλο Οι Ολυμπιακοί Αγώνες 776 π.Χ.–1896μ.Χ. που εκδόθηκε στην Αθήνα το 1896. και το Grammaire elementaire du grec moderne που εκδόθηκε στην Αθήνα το 1886».
Ο Ολιβιέ λοιπόν θα δοκιμάσει να μεταφέρει τη γαλλική ορολογία που κυριαρχεί στη χώρα μας. Και η μελέτη αυτών των επιλογών προσφέρει μια πολύ ισχυρή αναγνωστική απόλαυση, ειδικά στις περιπτώσεις εκείνες που ο χρόνος δεν φάνηκε καλός μαζί τους. Το παραξένισμα που οι ξεχασμένες αυτές αποδόσεις προκαλούν αναδεικνύουν μια βαθιά ποιητική διάσταση, μια ποίηση που θυμίζει ερείπια, αλλά η ίδια και μόνο η ύπαρξή τους διατηρεί ένα ίχνος από τη δόξα που κάποτε επιζητήσαν. Πριν από αυτό θα προσφέρει και μια εικόνα των προεννοήσεων που ακολουθούν το σκάκι ακόμα και σήμερα, ότι είναι παιχνίδι απαιτητικό που δεν το αγαπούν οι… κυρίες:
«Πλείστοι όσοι και ιδίως αι κυρίαι αποστρέφονται το παίγνιον του Ζατρικίου και δεν ποθούσι παντάπασι να εκμάθωσιν ατό, νομίζοντες ότι παρέχει απείρους δυσκολίας· τούτο όμως είναι φόβος υπερβολικός. Αναμφιβόλως είνε δυσκολώτατον να παίζη τις αυτό με την τελειότητα των Φιλιδώρων, των Ποντσιάνων, των Λαμπουρδονέζων, των Κιζιεριτσίκων, κλπ., κλπ αλλά είνε εύκολον να το μάθη τις αρκούντως όπως αποκτήση πηγήν ανεξάντλητον διασκεδάσεων και να φθάση εις το απαιτούμενον σημείον ώστε να διαγωνίζηται προς τους Ζατριοκιοπαίκτας τους οποίους απαντά τις συνήθως εν ταις συναναστροφαίς».
Η σεξιστική προεννόηση ότι οι κυρίες δυσκολεύονται περισσότερο από τους κυρίους στην αποδοχή του σκακιού έπρεπε να δουν το Γκαμπί της Βασίλισσας για να κλονιστούν στην κοινή -ήγουν ιδεολογική- πρόσληψη του παιχνιδιού. Οι κυρίες θα χαρούν ωστόσο ιδιαιτέρως όταν φτάσουμε στην περιγραφή των κομματιών, που εδώ εμφανίζονται συλλήβδην ως «αξιωματικοί» -σε αντίθεση με τα πιόνια που είναι οι στρατιώτες. Πλάι στον ισχυρότερο από τους αξιωματικούς, τον βασιλιά, δεν εμφανίζεται η βασίλισσα αλλά η…Κυρία -εκ του γαλλικούDame. Ο Ολιβιέ προκρίνει αυτήν την απόδοση ώστε να μη συγχέονται και τα αρχικά των λέξεων Βασιλιάς και Βασίλισσα, παραδεχόμενος ότι προτείνει κάτι που δεν συνηθίζεται. Έστω και μερικώς ωστόσο η γαλλοτραφής επιλογή θα κερδίσει έδαφος, καθώς μέχρι και σήμερα στην σκακιστική αργκό περί Ντάμας ομιλούμεν -και αντιστοίχως τον βασιλιά τον λέμε Ρουά. Ο σήμερα καλούμενος Αξιωματικός είναι για τον Ολιβιέ ο Τρελός (Fou). Αν και η καθιερωμένη ερμηνεία θέλει ο Fouνα είναι ο γελωτοποιός του βασιλιά -εξού και στέκεται δίπλα του- για τον Ολιβιέ όλο αυτό είναι μια παρεξήγηση, η οποία ωστόσο εδώ δεν του επιτρέπει να προτείνει κάποιον νεολογισμό. Ο Τρελός όχι μόνο επικράτησε στην ελληνική σκακιστική πραγματικότητα (στην αργκό ακόμα και σήμερα σε ένα postmortemθα ακούσει κανείς τους σκακιστές να μιλούν «για τους φου») αλλά πρόσφερε και το έδαφος για τη συγγραφή ενός μεγάλου ποιήματος, το «Σκάκι» του Μ. Αναγνωστάκη. Αν δεν ήταν το παιχνίδι με τον Τρελό και την ιδιορρυθμία της κίνησής του, το ποίημα θα έχανε τη δραστικότητά του.
Η περιγραφή των κομματιών προσφέρει μικρά λεκτικά διαμαντάκια, από τα οποία η περιγραφή της δύναμης της Κυρίας είναι και το πλέον πικάντικο -εύκολα θα το μετέφραζε κανείς σε bdsm πλαίσιο:
«Περί της Κυρίας. Ως επί το πλείστον η Κυρία επιφέρει την έκβασιν του αγώνος. Όθεν αποφευκτέα η ταχεία αυτής έξοδος, ήτις ήθελεν εκθέσει ταύτην εις επίθεσην από μέρους τεμαχίων του αντιπάλου μικροτέρας αξίας και εκ της οποίας ήθελεν απολεσθή ή εξαναγκασθή να επανέλθει εις τας γραμμάς της ανωφελώς. Προτιμότερον η έναρξις της επιθέσεως να γίγνηται διά των άλλων τεμαχίων και να υποστηρίζηται κατά την στιγμήν της κρίσεως υπό της Κυρίας».
Καθώς η Κυρία πορεύεται ωσαύτως, ανάμεσα σε Τρελούς και Ίππους, ερχόμαστε πιο κοντά στην ειδικότερη ορολογία. Το σημερινό σαχ, η απειλή δηλαδή κατά του βασιλιά, είναι η έφοδος κατά του βασιλέως. Νεκρός καλείται ο βασιλεύς όταν γίνει -για να το πούμε σε απλά ελληνικά- ματ. Ακόμα πιο ένθερμος ελληνιστής γίνεται ο Ολιβιέ όταν κληθεί να περιγράψει το ροκέ, τη συνδυασμένη κίνηση Βασιλιά και Πύργου που δημιουργεί ένα φρούριο για τον ηγέτη: το λέει μετατίθεσθαι. Ένα απαρέμφατο πάντα είναι βολικό. Η παρτίδα είναι ένας αγών ο οποίος δύναται να έρθει ισοπαλία: πρόκειται τότε για μια εξουδετέρωσιν, όρος που θα ευχαριστούσε όσους τη μισούν. Το ακόμα πιο δύσκολο στην απόδοση πατ ο Ολιβιέ θα το δώσει ως ακίνητος. Ένας βασιλιάς που δεν μπορεί να κάμει καμία νόμιμη κίνηση. Η ακινησία του βασιλέως, ως γνωστόν, εξουδετερώνει τον αγώνα. Ένα τεμάχιο που εκτίθεται σε θέση που μπορεί να χαθεί είναι υπό λήψιν (enprise), ενώ μια αλλαγή διαφοράς (πύργου έναντι ίππου) καλείται ποιότης. Η ποιότητα είναι ένας όρος που διατήρησε επίσης κάποια δημοφιλία και τα επόμενα χρόνια.
Βλέπουμε λοιπόν πως οι προσπάθειες του Ολιβιέ να διαμορφωθεί ένα όσο το δυνατόν πιο ελληνικό σκακιστικό λεξιλόγιο οδηγούν σε εξεζητημένες επιλογές. Η γαλλική ορολογική κυριαρχία υπήρξε τέτοια που ο Γάλλος απέτυχε να την κλονίσει. Το μετατίθεσθαι, η εξουδετέρωση, ο ακίνητος (βασιλεύς), μοιάζουν κινέζικα εν συγκρίσει με το ροκέ, τη νούλα, το πατ. Άτιμο πράγμα η χρήση των λέξεων και οι έξεις που δημιουργεί.
Το αγαπημένο μου ωστόσο από αυτά τα παραδείγματα του Ολιβιέ είναι η προσπάθεια της απόδοσης του γκαμπί:
«Παγίς (Gambit) […] Η λέξις παγίς, γαλλιστί gambit εκ του Ιταλικού gambetto (υποσκελισμός), δίδεται εις ανοίγματα κατά τα οποία ο παίκτης θυσιάζει στρατιώτην ίνα επιτύχει ισχυράν επίθεσιν. Μεγάλη σύγχυσις ανεφύη εν τη ονομασία των ανοιγμάτων εκ της καταχρήσεως της προσωνυμίας παγίδος. Εν τη πραγματεία ταύτη θέλομεν ονομάζει δι’ της μόνον τα ανοίγματα καθ’ α ο πρώτος παίκτης καταλείπει στρατιώτην αυτού του οποίου δεν δύναται να λάβη αμέσως όμοιον, ως τούτο γίγνεται εις την παγίδα του Βασιλέως και εις την παγίδα της Κυρίας».
Παγίς και Κυρία, λοιπόν: Η παγίς της Κυρίας -ή όταν το σκάκι κλείνει το μάτι στο νουάρ και το θρίλερ.
