Έχουν περάσει δύο βδομάδες από το αποτυχημένο πραξικόπημα της Βολιβίας και το σπουδαίο νέο είναι βέβαια πως ό,τι κι αν συνέβη το πραξικόπημα αποτράπηκε· και πως οι φυσικοί αυτουργοί έχουν συλληφθεί, με πρώτον τον αρχιπραξικοπηματία στρατηγό Χουάν Χοσέ Σούνιγα (Juan José Zúñiga), αρχιστράτηγο μέχρι πρότινος των ενόπλων δυνάμενων της Βολιβίας. Από κει και πέρα όμως τα πράγματα παραμένουν θολά τόσο ως προς τις αιτίες και τους υποκινητές του πραξικοπήματος, όσο και ως προς τη γενικότερη κατάσταση και τις προοπτικές της χώρας.
Η πρώτη σκέψη, αυτονόητη θα έλεγε κανείς, είναι ότι το πραξικόπημα το υποκίνησαν οι ΗΠΑ· είτε για το λίθιο, είτε για να εμποδίσουν τα οικονομικά και γεωπολιτικά ανοίγματα της αριστερής κυβέρνησης προς τους BRICS. Όσο εύλογη όμως και αν είναι η εξήγηση αυτή, νομίζω πως είναι υπεραπλουστευτική. Και το βασικό της ελάττωμα είναι πως δεν λαμβάνει υπ’ όψη της τη δυναμική των εσωτερικών τάσεων και συγκρούσεων, που όπως έχει αποδείξει η πρόσφατη ιστορία της χώρας, ιδίως μετά την περιπέτεια των ετών 2019-20, είναι αυτές που τελικά ορίζουν τις εξελίξεις.
Και βέβαια, δεν λαμβάνει σοβαρά υπ’ όψη ότι η δεσπόζουσα αυτή τη στιγμή αντιπαράθεση στη Βολιβία δεν είναι ανάμεσα στην αριστερή κυβέρνηση και την ακροδεξιά, δεξιά και κεντροδεξιά αντιπολίτευση, αλλά μέσα στην ίδια την κυβερνώσα αριστερά: τον πρόεδρο Λουίς Άρσε (Luis Arce) από τη μια, και τον πρώην πρόεδρο Έβο Μοράλες (Evo Morales) από την άλλη. Η σύγκρουση των δύο έχει διαιρέσει το έως πρότινος ενιαίο και πολιτικά κυρίαρχο κόμμα της βολιβιανής αριστεράς, το MAS (Movimiento al Socialismo, Κίνημα για τον Σοσιαλισμό), σε δύο αλληλοσπαρασσόμενες πτέρυγες, στους «Αρσίστας» (οπαδούς του Άρσε) και τους «Εβίστας» (οπαδούς του Έβο Μοράλες).
Υπάρχουν βέβαια ενδιάμεσες φωνές, με πιο χαρακτηριστική αυτή του πρώην αντιπροέδρου και θεωρητικού της λατινοαμερικανής αριστεράς, Άλβαρο Γκαρσία Λινέρα (Álvaro García Linera)· «φωνές της λογικής», που καλούν τις δύο πλευρές σε συμφιλίωση. Δεν φαίνεται όμως να εισακούγονται. Έτσι λοιπόν είναι η έκβαση αυτής της εσωκομματικής σύγκρουσης που περισσότερο απ’ οτιδήποτε άλλο θα κρίνει τις επικείμενες εκλογές του 2025 και κατά συνέπεια το μέλλον της χώρας.
Ας σημειωθεί ότι η ενδοαριστερή αυτή αντιπαράθεση έχει κατ’ ουσίαν παραλύσει την κυβέρνηση του Λουίς Άρσε. Έχει αποδιοργανώσει πλήρως τη δυνατότητά της να μετατρέπει τις πολιτικές της προθέσεις σε κυβερνητικά μέτρα και νομοθετικές πράξεις· οι εκπρόσωποι των Εβίστας μπλοκάρουν κάθε κυβερνητική πρωτοβουλία στο Κοινοβούλιο και σε κάθε αντιπροσωπευτικό κρατικό όργανο. Και αυτό συμβαίνει εδώ και σχεδόν δύο χρόνια, από τότε που ξέσπασε ανοιχτά η εσωκομματική κρίση.
Τίθεται λοιπόν το ερώτημα: Γιατί σε μια τέτοια στιγμή, που η βολιβιανή αριστερά φαίνεται πρόθυμη και ικανή να βγάλει μόνη της τα μάτια της, γιατί να επέμβουν οι ΗΠΑ; Και εν πάση περιπτώσει, ακόμα και αν υποθέσουμε πως είναι πράγματι οι Αμερικάνοι αυτοί που διά του συγκεκριμένου πραξικοπήματος φιλοδόξησαν να βάλουν τη δική τους πινελιά, να επιλέξουν αυτοί την τελική λύση ανάμεσα στα διάφορα εναλλακτικά σενάρια, ακόμα και σε αυτή την περίπτωση είναι σαφές πως αυτό δεν θα μπορούσαν να το κάνουν παρά μόνο εκμεταλλευόμενοι αυτή τη δυναμική των εσωτερικών πολιτικών και κοινωνικών συγκρούσεων· δίνοντας συγκεκριμένη διέξοδο στις ενδογενείς τάσεις.
Επομένως, αν δεν φωτιστεί αυτή η πολύπλοκη και πολυεπίπεδη εσωτερική δυναμική -της οποίας ο ενδοαριστερός διχασμός δεν είναι παρά μία μόνο από τις πολλές και πολυεπίπεδες πτυχές της- δεν μπορούμε να καταλάβουμε απολύτως τίποτα για το πώς προέκυψε το αποτυχημένο πραξικόπημα ή τι συμβαίνει γενικώς στη Βολιβία.
Είναι ένα πολύ περίπλοκο ζήτημα, το οποίο, οφείλω να ομολογήσω πως δεν είμαι σε θέση να κατανοήσω πλήρως. Αφού όμως δεν βλέπω ούτε καν να τίθεται ως πρόβλημα στη δημόσια συζήτηση (έχω εντοπίσει μόνο μία σχετική αναφορά στη διεθνή αρθρογραφία), θα επανέλθω στο αμέσως προσεχές μέλλον προκειμένου να εξετάσουμε κάποιες από τις βασικές παραμέτρους του -πάντα με την ελπίδα ότι άλλοι, σοφότεροι και πιο σχετικοί από μένα, θα το βρουν ως αφορμή για να μας διαφωτίσουν καλύτερα.
Οι βασικές αυτές παράμετροι είναι οι εξής:
- Ένα ζήτημα είναι να δούμε, όσο γίνεται πιο εμπεριστατωμένα, τις δημοσιογραφικές λεπτομέρειες του παράδοξου αυτού πραξικοπήματος, του οποίου η αυθεντικότητα αμφισβητείται από πολλούς. Πρώτα απ’ όλα αμφισβητείται από τον Έβο Μοράλες, που από την τρίτη μέρα του πραξικοπήματος λέει με όλους τους τρόπους και σε όλους τους τόνους πως το πραξικόπημα ήταν ψεύτικο, σκηνοθετημένο από τον Πρόεδρο Λουίς Άρσε.
- Ένα δεύτερο ζήτημα είναι να αποκτήσουμε μια εικόνα της κοινωνικής και πολιτικής κατάστασης στη Βολιβία: ποιες είναι οι κοινωνικές τάσεις και αντιθέσεις σε μια χώρα πολύ διαφορετική απ’ ό,τι είμαστε σε θέση να συλλάβουμε εμείς εδώ στην Ελλάδα, ως «λευκοί» και ως «Δυτικοί», έστω και δευτέρας επιλογής· και πώς αυτές οι συγκεκριμένες κοινωνικές τάσεις και αντιθέσεις εκφράζονται πολιτικά, προσδιορίζοντας τόσο την αντίθεση αριστεράς-δεξιάς, όσο και τις ενδοαριστερές αντιθέσεις που φαίνεται να δεσπόζουν σήμερα στη χώρα.
- Υπάρχει, τέλος, ένα ακόμα ζήτημα, κάπως πιο εξειδικευμένο, αλλά ιδιαίτερα κρίσιμο. Είναι ηβαρύτητα που έχει αποκτήσει η λειτουργία τωντυπικώνδημοκρατικών θεσμών και ο σεβασμός της δημοκρατικής νομιμότητας, ως κεντρικά πολιτικά ζητούμενα της βολιβιανής κοινωνίας. Θεωρώ ότι η διάσταση αυτή μπορεί να μας βοηθήσει, περισσότερο απ’ οποιαδήποτε άλλη, να βρούμε το νήμα που συνδέει τα γεγονότα της τελευταίας δεκαετίας: το αποτυχημένο δημοψήφισμα του 2016, τις ταραχές και το πραξικόπημα μετά τις εκλογές του 2019, την πετυχημένη επιστροφή του MAS στις εκλογές του 2020, και όσα ακολούθησαν από τότε έως σήμερα. Έχω ήδη γράψει ένα πρώτο κείμενο στην ιστοσελίδα των Φίλων της Δημοκρατίας, εστιάζοντας στις νομοτεχνικές κυρίως πλευρές του ζητήματος, απαραίτητες αν θέλει κανείς να έχει μια πλήρη εικόνα. Θα πρέπει να συμπληρωθεί και με τις καθαρά πολιτικές διαστάσεις του πράγματος.
Τέλος, αισθάνομαι την ανάγκη να κλείσω το σημείωμα αυτό με μια προσωπική εξομολόγηση. Δεν είμαι «βολιβιολόγος» ή «λατινοαμερικανολόγος» ή οτιδήποτε τέτοιο. Παρακολούθησα συστηματικά το τι συνέβαινε στη Βολιβία τη διετία 2019-20 αμέσως μετά το δεξιό πραξικόπημα του 2019 εναντίον του Έβο Μοράλες, χωρίς να έχω καμία προηγούμενη σχέση, δημοσιογραφική ή άλλη, με τη Λατινική Αμερική, χωρίς καν να γνωρίζω τη γλώσσα. Αυτό που με παρακίνησε ήταν η αίσθηση πως κάτι πολύ σπουδαίο γινόταν εκεί· σπουδαίο -όπως εξηγούσα σε ένα κείμενό μου εκείνης της περιόδου– «όχι μόνο για την ίδια τη Βολιβία, αλλά για όλη την ανθρωπότητα που αναζητά εναλλακτική διέξοδο στο μονόδρομο του νεοφιλελευθερισμού».
Με συγκίνησε η πολιτική στάση και η στρατηγική που ακολούθησε μετά την ανατροπή του από τους πραξικοπηματίες το δίδυμο Μοράλες-Λινέρα (πρόεδρος και αντιπρόεδρος τότε της Βολιβίας). Διέκριναμια φοβερή σοφία και αποτελεσματικότητα, σε αντίθεση με ό,τι άλλο μπορώ να αναγνωρίσω ως αριστερή πολιτική στον δυτικό κόσμο, και όχι μόνο. Και θα έλεγε κανείς ότι η εκτίμησή μου αυτή επιβεβαιώθηκε από την ανέλπιστη επιτυχία του MAS, να καταφέρει μέσα σε έναν μόνο χρόνο να επανέλθει στην κυβέρνηση, ανατρέποντας τους πραξικοπηματίες με τρόπο ειρηνικό, στις εκλογές του 2020.
Όμως η κατάσταση στην οποία βρίσκεται τώρα η Βολιβία μετά από τέσσερα χρόνια αριστερής διακυβέρνησης, και κυρίως η κατάσταση διχασμού στην οποία βρίσκεται το MAS, με υποχρεώνει να βάλω ένα ερωτηματικό σε όλα τα παραπάνω και να τα ξαναδώυπό το φως της κριτικής. Και έχω την εντύπωση ότι αυτή η ιστορία με το πραξικόπημα και όλη η θλιβερή συζήτηση γύρω απ’ αυτό είναι ένα καμπανάκι για να κάνουμε το ίδιο όλοι όσοι με τον έναν ή τον άλλο τρόπο προσβλέπουμε με ελπίδα στη Βολιβία και στον αγώνα του λαού της. Και οφείλουμε βέβαια να το κάνουμε με όρους αυτοειλικρίνειας (αν μου επιτρέπεται ο νεολογισμός)· όχι τόσο από προσήλωση στη δημοσιογραφική ή επιστημονική αντικειμενικότητα, όσο από την ανάγκη να μην γινόμαστε εμείς οι ίδιοι δέσμιοι των αυταπατών μας, θύματα της ίδιας της δικής μας προπαγάνδας.
