Τι κοινό έχουν ο Γιάνης και ο Elon Musk, ο Πάμπλο Ιγκλέσιας και 32 μέλη της Βουλής των Λόρδων, ο Mark Zuckerberg και ο Πάπας Φραγκίσκος, η Alexandria Ocasio-Cortez και ο πρόεδρος Τραμπ, ο Μπέρτραντ Ράσελ με τον Φρίντριχ Χάγιεκ, ο Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ και ο Μίλτον Φρίντμαν; Είναι όλοι τους (ανάμεσα σε πάρα πολλούς άλλους) υποστηρικτές της μιας ή της άλλης μορφής του Βασικού Εγγυημένου Εισοδήματος (ΒΕΕ) ή Καθολικού Βασικού Εισοδήματος. Της ιδέας, δηλαδή ότι κάποιο ποσό σε μετρητά θα πρέπει να μοιράζεται με ελάχιστες εισοδηματικές προϋποθέσεις ή και χωρίς καμιά προϋπόθεση (άλλη από την ιθαγένεια ή ίσως και την ηλικία) σε όλους ανεξαιρέτως τους πολίτες.
Το ΒΕΕ δεν πρέπει να συγχέεται με διάφορα στοχευμένα προγράμματα κοινωνικών παροχών (επιδόματα ανεργίας, φτώχειας, κτλ., όπως το πρόσφατο φινλανδικό πείραμα). Πράγματι, το ΒΕΕ δεν είναι στοχευμένο, δίνεται σε όλους, έχουν δεν έχουν, ας πούμε, δουλειά ή εισοδήματα. Συνήθως το ΒΕΕ θεωρείται ότι (πρέπει να) είναι ένα αναπαλλοτρίωτο, αυτόματο, άνευ όρων ατομικό δικαίωμα. Το ποσό καθορίζεται με βάση επιχειρήματα που έχουν να κάνουν με το επίσημο όριο της φτώχειας σε μια χώρα και το διαρρήδην κίνητρο για την εφαρμογή του (τουλάχιστον από το αριστερό άκρο των υποστηρικτών του) είναι ακριβώς η απαλοιφή της ένδειας και η εξασφάλιση του δικαιώματος της αξιοπρεπούς ζωής σε όλους τους πολίτες, αμήν.
Αριστερό ή Δεξιό Βασικό Εισόδημα;
Τζάμπα λεφτά σε όλους; Γιατί να ασχοληθεί κανείς με μια ιδέα τόσο τρελή και ανεδαφική (αλλά επίσης αριστερόστροφη και, ας το παραδεχτούμε, ωραία); Επειδή, με αφορμή την πανδημία και το πρωτοφανές, χωρίς ιστορικό προηγούμενο κενό στη ζήτηση που αυτή δημιούργησε, το Βασικό Εισόδημα έχει ξαναγυρίσει στη μόδα ως τρόπος να κλείσουν κάποιες από τις οικονομικές πληγές που άνοιξε ο ιός. Σε αυτή την κατεύθυνση είναι, ως πρόχειρο παράδειγμα, τα επιδόματα των 600 και 800 € (έστω και εφάπαξ) της κυβέρνησης. Σε αυτή την κατεύθυνση είναι επίσης τα 1200 δολάρια που πήρε (εφάπαξ) κάθε Αμερικανός (αρκεί να μην είναι εκατομμυριούχος), με την παμψηφεί απόφαση της Βουλής και την υπογραφή του Τραμπ. Αυτά είναι λεφτά που δόθηκαν βέβαια μια φορά, αλλά χωρίς καθόλου προϋποθέσεις – και μάλιστα αυτή τη στιγμή κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει ότι τέτοιου είδους χρήματα δεν θα ξαναδοθούν σε μονιμότερη βάση.
Ήδη στις ΗΠΑ τρεις Δημοκρατικοί γερουσιαστές, με επικεφαλής τον Σάντερς, έχουν προτείνει την εφαρμογή ενός διευρυμένου αντίστοιχου μέτρου λέγοντας ότι το “Κογκρέσο έχει την ευθύνη να διασφαλίσει ότι κάθε εργατικό (working-class) νοικοκυριό θα λαμβάνει μια έκτακτη πληρωμή ύψους 2000 δολ. το μήνα για κάθε μέλος του νοικοκυριού”, μέχρι να λήξει η κρίσιμη κατάσταση. Επίσης συχνά πυκνά εμφανίζονται υποστηρικτικές δημοσιεύσεις σε όλες τις κατεστημένες εφημερίδες. Στην πολύ πιο ταξικά διαστρωματωμένη Μεγάλη Βρετανία πάλι, η σχετική συζήτηση επί πολλά χρόνια διεξάγεται με σοβαρούς πολιτικούς όρους. Το ΒΕΕ είναι στο επισημο πρόγραμμα των Πράσινων και των Σκοτσέζων εθνικιστών. Λόγω της πανδημίας, 170 βουλευτές όλων των κομμάτων, ανάμεσά τους και 32 αναξιοπαθούντες Λόρδοι, υπέγραψαν πρόταση προς την κυβέρνηση της Αυτής Γηριατρικότητος να εξεταστεί το θέμα σοβαρά.
Επίσης, πάνε χρόνια τώρα που το ΒΕΕ αποτελεί το αγαπημένο ιδεολόγημα της Silicon Valley και κατ’ επέκταση ενός μειοψηφικού αλλά σημαντικού τμήματος του αμερικανικού κατεστημένου. Ο υποψήφιος για το χρίσμα των Δημοκρατικών Άντριου Γιανγκ (που προέρχεται από εκεί) το υποστήριζε ήδη πριν να ξεσπάσει η επιδημία, μαζί με το φιλαράκι του τον Μπαράκ Ομπάμα, και μάλιστα λέει ότι ο “μισθός του πολίτη” θα πρέπει να δίνεται σε μόνιμη βάση. Σε κάθε δυνατή ευκαιρία διάφοροι ζάπλουτοι επιχειρηματίες που βασίζουν το επιχειρηματικό τους μοντέλο σε κοινωνικά άχρηστες δραστηριότητες (π.χ. τη διαφήμιση, που είναι το αντικείμενο του Facebook) ή στον επ’ άπειρον δανεισμό για τη διατήρηση μη κερδοφόρων δραστηριοτήτων (Uber, Tesla κτλ.), δείχνουν πόσο ανήσυχοι είναι για το μέλλον της ανθρωπότητας· λόγω αυτού που με αυτάρεσκη αλαζονεία αποκαλούν “τεχνητή νοημοσύνη” [δεν είναι νοημοσύνη, όχι ακόμα] και επειδή οι μηχανές θα μας αντικαταστήσουν [έχουμε δρόμο μέχρι να φτάσουμε ως εκεί…], κάτι πρέπει να γίνει για να εξακολουθήσει να λειτουργεί στο μέλλον το σύστημα.
Δώστε στους φτωχούς λίγα λεφτά για να συνεχίσουν να αγοράζουν, είναι η απάντηση. Οι φτωχοί στην Αμερική, μέχρι να ξεσπάσει η επιδημία, ήταν εργαζόμενοι σε όλες αυτές τις “σκατοδουλειές” μερικής υποαπασχόλησης ή ολικής μεν απασχόλησης, αλλά χωρίς ωράρια και με μισθούς πείνας. [Μετά την επιδημία ακόμα και αυτές τέλειωσαν]. Λοιπόν, τα ρομπότ θα έρθουν και θα γίνει ο τεχνοαρμαγεδώνας και είτε στο καλό σενάριο δεν θα ζήσει κανείς, είτε όλες τις δουλειές (και τις σκατοδουλειές) θα τις κάνουν τα ρομπότ. Δεν θα μείνει καμιά θέση για άνθρωπο, άρα κανείς δεν θα μπορεί να αγοράσει τα προϊόντα των ρομπότ.
Aν επομένως υλοποιηθεί το χειρότερο σενάριο οι βιομηχανίες μας δεν θα κερδοφορούν και θα καταρρεύσουν, άρα πρέπει να τους πετάξουμε τα ψίχουλα που περισσεύουν, ή να το πούμε αλλιώς, το ΒΕΕ είναι “σχεδόν αναπόφευκτο!”. Βέβαια, το ΒΕΕ θα πρέπει να είναι λελογισμένο, να προσφέρει μόνο το απολύτως ελάχιστο της επιβίωσης (bare minimum of living), ώστε οι εργάτες να συνεχίσουν να θέλουν μια δουλειά. [Μισό λεπτό: αν όλες τις δουλειές θα τις κάνουν ρομπότ, τι δουλειά θα υπάρχει για να συνεχίσουν να θέλουν οι εργάτες; Εκτός αν τελικά θα υπάρχουν δουλειές που δεν θα μπορούν να κάνουν τα ρομπότ. Τότε, γιατί θα χρειάζεται ένα “bare minimum”; Γιατί να μην πληρώνεται κανονικά όποιος κάνει μια τέτοια δουλειά; Και γιατί νομίζετε ότι την κρίση υπερσυσσώρευσης κεφαλαίου μπορείτε να την γιατρέψετε χρησιμοποιώντας, ανεπαρκώς, εργαλεία για κρίση υποκατανάλωσης; Κάπως μπερδεμένα δεν μας τα λέτε;].
Κάθε μόνιμος κάτοικος Αλάσκας, εδώ και σχεδόν 40 χρόνια λαμβάνει 1.200 δολάρια. Χωρίς προϋποθέσεις, απλώς και μόνο επειδή μένει στην πολιτεία αυτή.
Ωραία όλα αυτά, αλλά πίσω στον πραγματικό κόσμο, υπάρχουν κάποια περιορισμένα πειράματα εφαρμογής του μέτρου στον αναπτυγμένο κόσμο: η πόλη της Ουτρέχτης είναι ένα από τα πιο ενδιαφέροντα. Στην Ισπανία πάλι, η κυβέρνηση συνασπισμού Σοσιαλιστών-Ποδέμος σχεδιάζει να αρχίσει να διανέμει ένα βασικό εισόδημα σε περίπου 1 εκατομμύριο φτωχά νοικοκυριά (γύρω στα 3 εκ πολίτες) – και μάλιστα, σύμφωνα με τις εξαγγελίες, σε μόνιμη βάση. [Σύμφωνα με τις τελευταίες ενδείξεις πάντως, φαίνεται ότι θα είναι κάτι λιγότερο από βασικό εισόδημα: όπως είπε ο ίδιος ο Ιγλέσιας, τελικά δεν θα είναι παρά ένα “μίνιμουμ” εγγυημένο εισόδημα, το οποίο έχει κάποιες μικρές διαφορές: βασικά είναι ένα κάπως διευρυμένο επίδομα ανεργίας με ωραιότερο όνομα. Παλιά ανδαλουσιάνικη παροιμία: και αν στόλισες τον γάιδαρο, για άλογο δεν περνιέται…].
Το πιο γνωστό παράδειγμα όμως ίσως είναι η Αλάσκα. Κάθε μόνιμος κάτοικος Αλάσκας, εδώ και σχεδόν 40 χρόνια, χωρίς προϋποθέσεις λαμβάνει 1.200 δολάρια, απλώς και μόνο επειδή μένει στην πολιτεία αυτή. Δεν είναι εντελώς άσχετο με το θέμα και το Κρατικό Συνταξιοδοτικό Ταμείο της Νορβηγίας, για δύο λόγους. Πρώτον λόγω της παρόμοιας λογικής που το διέπει: γιατί ναι μεν μοιράζει συντάξεις και όχι εισόδημα, αλλά το κάνει σε όλους τους Νορβηγούς, χωρίς προϋποθέσεις άλλες από ηλικία. Τα ποσά δεν συναρτώνται με χρόνια απασχόλησης, είδος εργασίας, ένσημα κτλ., ούτε προέρχονται από εισφορές, αλλά από κέρδη από κεφάλαιο, κυρίως κρατικές πετρελαϊκές επενδύσεις, είναι δηλαδή ένα είδος φορολογίας στα κέρδη του κεφαλαίου. Δεύτερον, λόγω της μεγάλης φιλολογίας που έχει προκαλέσει σε κεντρικές τράπεζες, τον ΟΟΣΑ, την Παγκόσμια Τράπεζα κλπ ως προς το αν είναι ένα επιτυχημένο μοντέλο για το ΒΕΕ ή όχι.
Τέλος, υπάρχουν μια σειρά από φτωχές χώρες και περιοχές που έχουν πειραματιστεί με μορφές ενός Εγγυημένου Ελάχιστου Εισοδήματος που να είναι αρκετά χαλαρό, ώστε να πλησιάζει προς το ΒΕΕ. Το Ιράν από το 2011 δίνει περίπου 40 δολάρια το μήνα σε κάθε άτομο που ανήκει στο φτωχότερο 29% του πληθυσμού, δηλαδή περίπου 160 δολάρια για μια τρετραμελή οικογένεια. Στην Ινδία υπάρχουν κάποιες σχετικές δράσεις, όπως το σχέδιο Rythu Bandhu στο ομόσπονδο κρατίδιο της Τελανγκάνα που αφορά ευρύτατους αγροτικούς πληθυσμούς. Υπάρχουν και άλλα παρόμοια, στη Μογγολία κ.α.
Να σημειώσουμε ότι στη χώρα μας, επειδή καθόλου δεν έχει ανοίξει ο σχετικός διάλογος, ακούγεται εξωτική και ιδιαίτερα εντυπωσιακή η ιδέα αυτή. Από όσο ξέρουμε, ελάχιστες φορές έχει έρθει αυτό το ζήτημα στην εγχώρια πολιτική επικαιρότητα και η κυριότερη από αυτές ήταν όταν το πρότεινε ο Στέφανος Μάνος ως πρόεδρος της Δράσης το 2012 για την δραστική αντιμετώπιση της κρίσης, με τη (δραστικά περιορισμένη) μορφή της Βασικής Εθνικής Σύνταξης ύψους 700 € για όλους τους Έλληνες, μέτρο το οποίο ευτυχώς απορρίφθηκε άνευ επαίνων. Αλλά και επιστημονικά, ήταν μέλη της Δράσης που ανέλαβαν να εξερευνήσουν τις επιπτώσεις που θα είχε το μέτρο σε περίπτωση εφαρμογής, σε σχετική επιστημονική τους ανακοίνωση.
Το ότι, αντίθετα με την εγχώρια στενομυαλιά, στο εξωτερικό το Βασικό Εισόδημα είναι μια πρόταση που μελετάται σοβαρά φαίνεται και από το γεγονός ότι η ανακοίνωση αυτή έγινε σε Διεθνές Συνέδριο για το Βασικό Εισόδημα. Ήδη τότε, το 2010, αυτό ήταν το 13ο από μια σειρά ετήσιων διεθνών συνεδρίων με αυτό το θέμα, σειρά που διακόπηκε μόνο φέτος λόγω SARS-CoV-2. Ή πάλι από το ότι ένα πρόσφατο βιβλίο σχετικό με το θέμα που εκδόθηκε από τη Παγκόσμια Τράπεζα, αρχίζει λέγοντας ότι “εκδίδεται κυριολεκτικά ένα βιβλίο με αυτό το θέμα κάθε μήνα, με την έννοια [του εγγυημένου εισοδήματος] να εξετάζεται από οικονομολόγους, κοινωνιολόγους, επιστήμονες της κυβερνησιμότητας (governance), φιλοσόφους και πολιτικούς επιστήμονες”. Τελικά επομένως, ίσως το Καθολικό Βασικό Εισόδημα να μην είναι τόσο τρελή, ανεδαφική ή καινούργια ιδέα.
Θα μπορούσαμε να βρούμε κάποια διαχωριστική γραμμή μεταξύ, ας πούμε δεξιού και αριστερού βασικού εισοδήματος; Ίσως. Οι “δεξιοί” λένε ότι το ΒΕΕ θα μπορούσε υπό προϋποθέσεις να αντικαταστήσει όλες τις υπόλοιπες κοινωνικές παροχές. Η πρόταση Μάνου ήταν η σύνταξη των 700€ να αντικαταστήσει όλες τις άλλες συντάξεις του δημοσίου. Η πρόταση του Friedman (από το 1967 ήδη) βασιζόταν στη μέθοδο της αρνητικής φορολόγησης: τα υψηλά εισοδήματα φορολογούνται λίγο περισσότερο· τα πολύ χαμηλά αντίθετα, λαμβάνουν αυτόματα ένα ποσό τόσο μεγαλύτερο όσο μικρότερο είναι το εισόδημά τους. Οι μηδενικού εισοδήματος φορολογούμενοι λαμβάνουν το πλήρες ποσό του ΒΕΕ. Το σύστημα αυτό φορολόγησης θα πρέπει να ισχύει αυτομάτως και δια βίου για όλους. Επίσης, θα σταματήσουν σταδιακά όλες οι άλλες παροχές, όπως λχ. η ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, το επίδομα ανεργίας η δωρεάν στοιχειώδης παιδεία κτλ. Από το εισόδημα αυτό θα πληρώνει ο φτωχός τις (ιδιωτικές) υπηρεσίες υγείας, μόρφωσης, ασφάλισης που χρειάζεται. Αυτός πρέπει να είναι ο παράδεισος των νεοφιλελεύθερων…
Αντίθετα, η πρόταση λ.χ. του Σάντερς είναι το εισόδημα αυτό να δίνεται για περιορισμένο βέβαια διάστημα, ανεξάρτητα όμως από τα υπόλοιπα εισοδήματα (ίσως όχι στους εκατομμυριούχους) και χωρίς σε καμιά περίπτωση να σταματήσουν οι όποιες άλλες κοινωνικές παροχές, κάτι αυτονόητο για έναν υποψήφιο που το κεντρικό προεκλογικό του αίτημα ήταν η σύσταση ενός κρατικού ΕΣΥ στις ΗΠΑ, την μόνη αναπτυγμένη χώρα χωρίς κάτι τέτοιο.
Όπως λέει η χρήσιμη μελέτη της Παγκόσμιας Τράπεζας που προαναφέρθηκε, “το γεγονός ότι το ΒΕΕ υποστηρίζεται εξίσου από πολιτικά συντηρητικούς, φιλελεύθερους και προοδευτικούς – αλλά και από τμήματα των βιομηχανιών τεχνολογίας αλλά και μερικών συνδικάτων – είναι αξιοσημείωτο. Αν και η ετερογενής αυτή συμμαχία μπορεί να βοηθήσει την προώθηση της ιδέας, η πρακτική της εφαρμογή θα αποκάλυπτε την έλλειψη συνεκτικών προσδοκιών και στόχων”. Αναρωτιέται κανείς ποιου ο στόχος θα επιτυγχανόταν.
Εφαρμόζοντας το ΒΕΕ: Δούρεια Επιδόματα…
Ποια θα ήταν τα αποτελέσματα της καθολικής εφαρμογής του μέτρου και μάλιστα χωρίς καμιά μείωση των ήδη υπαρχουσών κοινωνικών παροχών; Το δύσκολο αυτό ερώτημα φρόντισαν ευγενικά να απαντήσουν διάφοροι καλοπροαίρετοι διεθνείς οργανισμοί (όπως η Παγκόσμια Τράπεζα παραπάνω, το ΔΝΤ σε πολλές δημοσιεύσεις, ή ο ΟΟΣΑ στην μελέτη με τίτλο “Το ΒΕΕ ως πιθανή πολιτική” κ.ά).
Για να επιταχύνουμε τη συζήτηση, να πούμε ότι όλες οι μελέτες προβλέπουν μάλλον παρόμοια πράγματα, ότι δηλαδή το ΒΕΕ δεν μειώνει υποχρεωτικά τη φτώχεια, αλλά μόνο υπό πολλές προϋποθέσεις· ότι είναι τόσο εξαρτώμενο από τον τρόπο που θα εφαρμοστεί (το πώς θα “χρηματοδοτηθεί”, τι ύψος θα έχει, ποιες είναι οι ήδη υπάρχουσες συνθήκες κτλ.) που μπορεί αντίθετα να αυξήσει τις ανισότητες. Επίσης, “ένα ουδέτερο ως προς τον προϋπολογισμό ΒΕΕ θα είναι πολύ μακριά από την εκρίζωση της φτώχειας, ενώ ένα ΒΕΕ στη γραμμή της φτώχειας θα ήταν πολύ ακριβό”, όπως λέει η μελέτη του ΟΟΣΑ.
Είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε ότι στη μελέτη αυτή από όλες τις χώρες του ΟΟΣΑ, εκείνες όπου το τρέχον επίπεδο κοινωνικών παροχών βρίσκεται στο μηδέν ή πολύ κοντά σε αυτό (βλ. Fig 2 στο brief) είναι η Χιλή (αναμενόμενο, αφού η χώρα υπήρξε για δεκαετίες παιχνιδότοπος των μαθητών του Φρίντμαν, των Chicago Boys), η Τουρκία και η Ελλάδα. Στην περίπτωσή τέτοιων χωρών, η μελέτη προβλέπει ότι “για να έχει πολιτικό και κοινωνικό νόημα ένα ΒΕΕ θα χρειαζόταν μεγαλύτερες δαπάνες κοινωνικών παροχών και επομένως μεγαλύτερα φορολογικά έσοδα για να τις χρηματοδοτήσουν”. Προτείνει επομένως να φορολογηθούν οι πλούσιοι παραπάνω. Τα συμπεράσματα αυτά δεν είναι διαφορετικά στην περίπτωση του ΔΝΤ ή της Παγκόσμιας Τράπεζας.
Η πρόταση του ΟΟΣΑ (και των υπόλοιπων) για ένα επίδομα σε όλους (αλλά όλους) το οποίο εξισορροπείται από κλιμακωτή φορολογία, είναι ισοδύναμη με τον “αρνητικό φόρο” του Φρίντμαν, ειδικά αν μιλάμε για χώρες με ήδη μηδενικές ή πολύ χαμηλές κοινωνικές παροχές που πλησιάζουν στο μονεταριστικό-νεοφιλελεύθερο ιδεώδες. Έτσι, αν και γενικά τα αποτελέσματα της εφαρμογής είναι, όπως είπαμε, χαοτικά από χώρα σε χώρα, σε κράτη όπως η Ελλάδα όπου οι κοινωνικές παροχές είναι χαμηλές, φαίνεται ότι η εφαρμογή του θα είναι σχετικά θετική για τα κατώτερα στρώματα. Έτσι εξηγείται και γιατί οι Ελβετοί πρόσφατα απέρριψαν σε δημοψήφισμα την πρόταση για καθιέρωση ΒΕΕ. Γιατί μπορεί η πολιτική επιχειρηματολογία που επικράτησε να ήταν ότι τάχα θα ευνοούσε τους τεμπέληδες και τους σελέμηδες, αλλά η πραγματικότητα είναι ότι γενικά οι πλούσιοι Ελβετοί δεν το πολυχρειάζονται. Αυτή είναι η “ομορφιά” του ΒΕΕ: όσο φτωχότερη κοινωνικά η χώρα, τόσο πιο δελεαστική εμφανίζεται στις κατώτερες τάξεις η εφαρμογή του.
Η αφήγηση του κράτους ως νοικοκυριού που οφείλει να μην είναι σπάταλο και να έχει ισοσκελισμένους προϋπολογισμούς, απλώς δεν ισχύει.
Το συμπέρασμα αυτό θα έπρεπε να είναι το λιγότερο συναγερμός στα αυτιά των αριστερών υποστηρικτών του ΒΕΕ, για δύο λόγους:
Ο πρώτος είναι φυσικά ότι πριν από επιδόματα, βασικά εισοδήματα και άλλα τέτοια, τα κινήματα θα έπρεπε σε χώρες σαν την Ελλάδα να απαιτούν αύξηση των κοινωνικών παροχών σε “ευρωπαϊκά” επίπεδα ως ποσοστό του ΑΕΠ. Τα αποτελέσματα του ΒΕΕ είναι όλο και πιο αμελητέα όσο υπάρχουν κάποιες κοινωνικές πολιτικές, όπως στις χώρες του κέντρου, ακριβώς επειδή οι κοινωνικές πολιτικές είναι ήδη στοχευμένες κατά της φτώχειας και άρα σχετικά πιο αποτελεσματικές απέναντί της (προσοχή στο “σχετικά”: οι χώρες του κέντρου καθόλου δεν έχουν μειώσει τη φτώχεια, αυτό που έχουν είναι λιγότερη απόλυτη φτώχεια σε σχέση με μας, όπως κι εμείς σε σχέση με την Αφρική κτλ). Αντί για ΒΕΕ που θα το χρησιμοποιούμε για να αγοράζουμε ακριβές υπηρεσίες υγείας (αυξάνοντας έτσι τη κερδοφορία των αντίστοιχων επιχειρήσεων), θα ήταν πολύ πιο αποτελεσματικό (και πολύ πιο φτηνό για το κράτος) να απαιτήσουμε δωρεάν ποιοτικές υπηρεσίες υγείας για όλους, δωρεάν ποιοτική εκπαίδευση, ανθρώπινες συντάξεις κτλ. μαζί με τις ανάλογες προσλήψεις.
Ο δεύτερος λόγος είναι βέβαια η εκπληκτική υποταγή των κινημάτων στην νεοφιλελεύθερη αφήγηση του ισοσκελισμένου προϋπολογισμού. Ποιος ο λόγος που οι αριστερές προτάσεις για ΒΕΕ πρέπει να λένε με περηφάνια ότι απαιτούν για αυτό να πληρώσουν οι πλούσιοι; Δεν είναι και τίποτα το τρομερό, αυτό λένε και ο Φρίντμαν και ο ΟΟΣΑ και το ΔΝΤ και όλοι. Από την άλλη, είναι γεγονός ότι για την εφαρμογή των όποιων κοινωνικών πολιτικών το καπιταλιστικό κράτος δεν χρειάζεται να φορολογήσει κανέναν, πλούσιο ή φτωχό. Προφανώς, προφανέστατα, οι πλούσιοι πρέπει να φορολογηθούν πάρα πολύ. Όχι όμως για λόγους “χρηματοδότησης” του ενός ή του άλλου κοινωνικού σχεδίου, αλλά για λόγους στοιχειώδους ισότητας (και πιθανώς συγκράτησης του πληθωρισμού σε ορισμένες περιπτώσεις). Η φορολόγηση του πλούτου δεν είναι δα και κανένα σοσιαλιστικό μέτρο: στις μεταπολεμικές ΗΠΑ του Μακαρθισμού το ανώτατο φορολογικό κλιμάκιο ήταν πάνω από 80% για λόγους συγκράτησης του πληθωρισμού σε εκείνο το ιστορικό πλαίσιο. Αργότερα η φορολογία του πλούτου μειώθηκε, και αυξήθηκε σχετικά η φορολογία στους φτωχούς, αλλά αυτό ήταν περισσότερο μέτρο πειθάρχησης των φτωχών (λιτότητα) παρά οικονομικής αναγκαιότητας.
Όσα ΒΕΕ και αν δοθούν, αν αυτά βασίζονται σε ισοσκελισμένους προϋπολογισμούς, απλώς θα οξύνουν την κρίση και μάλιστα στην πλάτη των λαϊκών στρωμάτων.
Η αφήγηση του κράτους ως νοικοκυριού που οφείλει να μην είναι σπάταλο και να έχει ισοσκελισμένους προϋπολογισμούς, απλώς δεν ισχύει. Όλη η μεταπολεμική (“κεϊνσιανή”) Δύση δεν λογάριαζε τα ελλείμματα, μέχρι που ήρθε η Θάτσερ (ο Ρήγκαν πάλι δεν είχε ιδιαίτερο πρόβλημα με τα ελλείμματα). Έκτοτε το “υπεύθυνο κράτος” έγινε αιχμή του κυρίαρχου λόγου. Προφανώς και υπάρχουν οικονομικοί λόγοι για την αλλαγή αυτή στην επίσημη ρητορική (η κρίση κ.ο.κ.), αλλά αυτοί δεν είναι του παρόντος: το σημαντικό εδώ είναι ότι η μείωση των δαπανών, η ισοσκέλιση των προϋπολογισμών, το “κράτος-στρατηγείο” αφορούν μόνο τους τομείς κοινωνικών δαπανών, όχι τους τομείς ασφάλειας, όχι τους τομείς ρεμούλας δίχως όριο και νόμιμης σπατάλης στα δημόσια έργα με ΣΔΙΤ, όχι τομείς αύξησης του κόστους λόγω ιδιωτικοποιήσεων. Έτσι το χρέος (με λίγες εξαιρέσεις, όπως η Γερμανία) συνέχισε να μεγαλώνει, παρ’ όλη την φιλολογία της “υπευθυνότητας”. Και οι χαμένοι από αυτή την ιστορία ήταν οι συνήθεις κατώτερες τάξεις συνολικά. Ειδικότερα δε οι κατώτερες τάξεις μεσογειακών χωρών, όπως η Ελλάδα όχι μόνο υποχρεώθηκαν να κουβαλήσουν το βάρος χρεωκοπίας και μνημονίων, αλλά κατηγορήθηκαν από πάνω ότι αυτές τα προκάλεσαν. Μαζί δεν τα φάγαμε;
Τα παραπάνω όλα τα καταλαβαίνει ο Τραμπ που ανακοινώνει θηριώδη προγράμματα της τάξης του 10-20% του ΑΕΠ των ΗΠΑ για την χρηματοδότηση των φίλων και συναδέλφων του (γιατί αυτό είναι η αντιμετώπιση της κρίσης όπως την εννοούν αυτός και οι όμοιοί του), τα οποία όμως δεν χρηματοδοτούνται από φορολογία είτε σε πλούσιους είτε σε φτωχούς. Το ότι αυτό το απλό εμπειρικό στοιχείο δεν το βλέπει η αριστερά, που πιστεύει ότι κάποιος θα πρέπει να φορολογηθεί για να χρηματοδοτηθεί η όποια προχώ φιλελέ ιδέα που κατακτά τα μοδάτα σαλόνια των Δημοκρατικών και της Βουλής των Λόρδων, είναι ενδεχομένως δείγμα της εσωτερίκευσης του κυρίαρχου λόγου. Ακόμα και οι Εργατικοί του Κόρμπιν, το αναμφισβήτητα αριστερότερο και αγωνιστικότερο σοσιαλδημοκρατικό κόμμα των τελευταίων δεκαετιών, επιχειρούσε διαρκώς να “ισοσκελίζει” υπεύθυνα τους προτεινόμενους προϋπολογισμούς του – κακό του κεφαλιού του.
Αλλά τι διαφορά κάνει αν στην αιτηματολογία μπει ή όχι αναφορά στην “χρηματοδότηση” από φορολογία του πλούτου; Γιατί είναι σημαντικό κάτι τέτοιο; Επειδή αν η “budget neutrality”, η δημοσιονομική ουδετερότητα, είναι σημαντικό στοιχείο, που συμπυκνώνεται στο “να πληρώσουν οι πλούσιοι”, τότε τα αποτελέσματα του ΒΕΕ θα είναι μικρά, αντιφατικά και όχι κεντραρισμένα. Ο ισοσκελισμένος προϋπολογισμός, με ή χωρίς ΒΕΕ, με ή χωρίς φορολογία στους πλούσιους, σε συγκυρία κρίσης και πρωτοφανούς όξυνσης της ανεργίας είναι προϋπολογισμός λιτότητας. Όσα ΒΕΕ και αν δώσετε, αν αυτά βασίζονται σε ισοσκελισμένους προϋπολογισμούς, απλώς θα οξύνουν την κρίση και μάλιστα στην πλάτη των λαϊκών στρωμάτων. Δεν θα κάνουν τίποτα, έστω και επιφανειακά, για την ανεργία, δεν θα σταματήσουν την μερική απασχόληση και, ανάλογα με την χώρα, μπορεί ακόμα και να αυξήσουν τις ανισότητες (ειδικά στην Βρετανία, σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ).
Αλλά ας υποθέσουμε για χάρη της συζήτησης ότι το ΒΕΕ είναι αρκετά γενναιόδωρο, δηλαδή ας υποθέσουμε ότι το κράτος φροντίζει να το προικοδοτήσει με θηριώδη ποσά κατευθείαν από τον προϋπολογισμό αδιαφορώντας για τα ελλείμματα και τους ευρωπαϊκούς κανονισμούς – και μιας και φαντασιωνόμαστε διάφορα, φορολογώντας από πάνω γενναία και τους πλούσιους στους φορολογικούς παραδείσους που έχουν τα λεφτά τους. Αυτό που θα κατάφερνε θα ήταν να “κρύψει” την ανεργία, διώχνοντας τους απογοητευμένους μακροχρόνιους άνεργους από την αναζήτηση εργασίας, ειδικά σε χώρες με τα ασύλληπτα ποσοστά ανεργίας της Ελλάδας. Άνθρωποι που ψάχνουν δουλειά για μήνες, δεν θα εύρισκαν το κουράγιο να συνεχίσουν το μάταιο αυτό κυνήγι και θα συμβιβάζονταν με τα ψίχουλα του ΒΕΕ. Η κυβερνητική δαπάνη σε ΒΕΕ θα μεταφραζόταν αποκλειστικά και μόνο σε κατανάλωση υπό καθεστώς “πλήρους απασχόλησης” και κρυφής ανεργίας, χωρίς δηλαδή να υπάρχει αντίστοιχο παραγόμενο από εργασία προϊόν (όπως γίνεται με τον μισθό), σπρώχνοντας για πρώτη φορά ύστερα από δεκαετίες προς τα πάνω τον πληθωρισμό, μείγμα εκρηκτικό για χώρα του ευρώ: υψηλός τοπικός πληθωρισμός, οφειλόμενος εν πολλοίς σε αύξηση των εισαγωγών, σε καθεστώς κοινού νομίσματος και συγκυρία κρίσης με αύξηση των ελλειμμάτων σε ευρώ.Τα αποτελέσματα για τις κατώτερες τάξεις μόνο καλά δεν θα ήταν.
Μας προειδοποίησε για όλα αυτά ο Φριντμαν ήδη από το μακρινό 1967: “Θα μου επιτρέψετε ίσως να σας πω πόσο αναζωογονητικό το βρίσκω να δέχομαι επιθέσεις από τα δεξιά και να είμαι καλοδεχούμενος από την αριστερά. Η αριστερά, αν δεχτεί το πρόγραμμα αυτό [το ΒΕΕ], θα ανακαλύψει ότι αγόρασε ένα Δούρειο Ίππο”.
Οικονομικά της Εξαθλίωσης και Εξαθλίωση των Οικονομικών
Υπάρχουν κατά τεκμήριο σοβαροί και έντιμοι ερευνητές όπως ο Guy Standing (ο ίδιος που επινόησε τον όρο “πρεκαριάτο”) οι οποίοι υποστηρίζουν σθεναρά, από αριστερή σκοπιά το ΒΕΕ. Λέει: “οι κύριοι λόγοι για την υιοθέτηση του ΒΕΕ είναι ηθικοί (ethical or moral)” και ότι αυτή η πολιτική είναι “ζήτημα κοινωνικής δικαιοσύνης”. Πράγματι, είναι συχνό το επιχείρημα των προοδευτικών ότι η υιοθέτηση αυτού του μέτρου είναι πρωτίστως ζήτημα ηθικής και όχι οικονομίας. Είναι η ανάγκη της απελευθέρωσης από το “βασίλειο της αναγκαιότητας”, από τη μισθωτή σκλαβιά, μια ευκαιρία να ακολουθήσει ο καθείς διαφορετικές απασχολήσεις και να αναπτύξει το δυναμικό του για δημιουργικότητα: ακούγεται λίγο σαν σοσιαλισμός. Το πρόβλημα φυσικά είναι ότι τέτοια ουτοπική σκέψη δεν δικαιολογείται όσο ζούμε ακόμα σε καπιταλισμό. Η ηθική, ως εποικοδόμημα, επάγεται από τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες.
Αν υπάρχει κάποια οντολογία της εργασίας, αυτή έχει να κάνει με την συλλογικότητα στην εργασία των κατώτερων τάξεων, την κοινότητα των εμπειριών τους, την οργάνωση της εργασίας είτε στο εργοστάσιο είτε στο σούπερ-μάρκετ ή στο γραφείο ή πάνω στο παπί. Η εργασία είναι κοινωνικό φαινόμενο και όχι ηθικό. Αυτός είναι ο λόγος που το ηθικό επιχείρημα είναι καθαυτό επιχείρημα των “από πάνω”: Το κεφάλαιο δεν θέλει συνδικάτα, δεν θέλει ρύθμιση της αγοράς, δεν θέλει κανονικούς μισθούς για τους εργαζόμενους (που να καλύπτουν δηλ. πλήρως το κόστος αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης), δεν θέλει πραγματικά δομικές αλλαγές, δεν θέλει δωρεάν παιδεία, υγεία, ασφάλιση κτλ. Το επιχείρημά του είναι πάντα τελικά ηθικό, θρησκευτικό: η πανδημία είναι φυσική καταστροφή, η ανεργία είναι φυσική καταστροφή ή θεϊκή τιμωρία στον αμαρτωλό τεμπέλη, η φτώχεια είναι ομοίως φυσική καταστροφή ή θεϊκή τιμωρία. Πώς αντιμετωπίζουμε τις φυσικές καταστροφές; Με επιδόματα, μετάνοια, ελπίδα και προσευχή οι αποκάτω, με φιλανθρωπία οι από πάνω.
Οι δυνάμεις της εργασίας απαιτούν να εργάζονται, να συμμετέχουν στον κοινωνικό καταμερισμό της εργασίας. Αντιμετωπίζουν την ανεργία όχι ως φυσική καταστροφή, αλλά ως κοινωνικά κατασκευασμένη “κατάρα”, που όμως αντιστρέφεται εύκολα: πιάνοντας δουλειά, δουλειά με περιεχόμενο, δουλειά κοινωνικά χρήσιμη (αν και βέβαια αυτή δεν πληρώνεται στο σύνολο της αξίας της).
Η μείωση της ανεργίας με πραγματικές και όχι προσχηματικές δουλειές (και όχι με ζητιανιά από το κράτος και το κεφάλαιο) οδηγεί στην αύξηση του συνολικού κοινωνικού πλούτου και τη μείωση της φτώχειας.
Αυτός που ιστορικά έχει δεχτεί να ανταλλάξει χρηματικά ψίχουλα με αβελτηρία ή με άχρηστες για την κοινωνία εργασίες δεν είναι η εργατική τάξη αλλά το λούμπεν προλεταριάτο, αυτό του τμήμα της εργατικής τάξης (και των κατεστραμμένων από την κρίση κατώτερων μικροαστικών στρωμάτων) που ορίζεται από την αποδιάρθρωση της αυτοσυνείδησής της λόγω αργίας (και ανεργίας) και την αναγκαστική δορυφορική περιφορά του γύρω από την αστική τάξη. Οι λούμπεν ήταν πάντα η ραχοκοκαλιά του υπόκοσμου, της απεργοσπασίας, της εξαθλίωσης (όχι μόνο οικονομικής), αποτέλεσαν τον εργατικό βραχίονα του φασισμού κ.ο.κ.
Η (ουτοπική σε καπιταλισμό) εφαρμογή ενός ΒΕΕ που να είναι πάνω από τα όρια της φτώχειας θα είχε το ηθικό αποτέλεσμα ευρύτατα λαϊκά στρώματα να γίνουν ιδεολογικά υποχείρια του κεφαλαίου που μέσα στη “μεγαθυμία” του θα τα πληρώνει ψίχουλα για να κάθονται. Το ΒΕΕ είναι ισοδύναμο με τις κατώτερες τάξεις να ζητάνε οι ίδιες την ηθική λουμπενοποίησή τους. Αν το καταφέρουν, θα πετύχουν και την οικονομική τους λουμπενοποίηση.
Αν τα κινήματα στη συγκυρία της πανδημίας έπρεπε να θέσουν κάποιους έστω κεϊνσιανού τύπου σοσιαλδημοκρατικούς στόχους, αυτοί θα έπρεπε να είναι μεταβατικά αιτήματα που να είναι στο μέτρο του δυνατού και κοινωνικά δίκαια και ει δυνατόν επαρκή για την διατήρηση ενός αξιοπρεπούς επιπέδου ζωής, ενώ ταυτόχρονα να έχουν πολιτικά ενδιαφέρουσες πιθανές προεκτάσεις. Ένα τέτοιο κεϊνσιανό παράδειγμα είναι η δημιουργία προγραμμάτων προσφοράς εργασίας από το κράτος:
- Όποιος θέλει να εργαστεί, μπορεί αυτόματα να το κάνει, λαμβάνοντας ταυτόχρονα έναν πραγματικά αξιοπρεπή μισθό σε κοινωνικά χρήσιμες δουλειές.
- Υπάρχουν εκατοντάδες τομείς χωρίς προσφορά εργασίας αυτή τη στιγμή από τον ιδιωτικό τομέα λόγω έλλειψης κερδοφορίας, που θα κάλυπταν όμως πραγματικές επείγουσες ανάγκες. Πέρα από τις ειδικευμένες θέσεις σε τομείς όπως η παιδεία και η περίθαλψη οι οποίες οφείλουν να καλυφθούν τάχιστα, μιλάμε για μόνιμες θέσεις σε τομείς όπως θέατρο, μουσική, τέχνη, φροντίδα στο σπίτι ηλικιωμένων, απασχόληση παιδιών, κτλ.
- Για να κάνει κανείς αίτηση δεν χρειάζεται να είναι άνεργος. Δεν υπάρχει καμιά προϋπόθεση (εκτός από το να μην είσαι στην σύνταξη – η οποία φυσικά πρέπει να γίνει αξιοπρεπής!).
“Μια που η εργασία είναι η πηγή κάθε πλούτου, τότε και στην κοινωνία επίσης κανείς δεν μπορεί να ιδιοποιείται πλούτο εκτός κι αν είναι προϊόν της εργασίας του. Αν λοιπόν δεν δουλεύει ο ίδιος, τότε ζει από ξένη δουλειά και ιδιοποιείται και τον πολιτισμό του σε βάρος ξένης εργασίας”.
Κανείς δεν μπορεί να ιδιοποιείται ξένο πλούτο: Αυτό ισχύει για τους πλούσιους πρώτα, αλλά ισχύει και για όσους θα παίρνουν το ΒΕΕ. Αλλά πηγή του πλούτου είναι η εργασία, όχι το κεφάλαιο. Η μείωση στα πλαίσια ενός κεφαλαιοκρατικού κοινωνικού σχηματισμού της ανεργίας με πραγματικές και όχι προσχηματικές δουλειές (και όχι με ζητιανιά από το κράτος και το κεφάλαιο) οδηγεί στην αύξηση του συνολικού κοινωνικού πλούτου και τη μείωση της φτώχειας.
Δεν πρόκειται για σοσιαλιστικό μέτρο. Για παράδειγμα, για πολλά χρόνια οι αγροτικές πολιτικές των δυτικών κυβερνήσεων (ακόμα και η Κοινή Αγροτική Πολιτική της Ε.Ε.) στηρίζονταν στην ίδια αρχή: αν για λόγους κρίσης, υπερπαραγωγής κ.ο.κ. οι τιμές κάποιου αγροτικού προϊόντος πέφτουν κάτω από τα κόστη παραγωγής, το κράτος επεμβαίνει και αγοράζει χωρίς όρους την παραγωγή σε αξιοπρεπή τιμή, ώστε να μην καταστραφεί μακροπρόθεσμα κάποιος αγροτικός κλάδος. Αυτό φυσικά πάει κόντρα στα βραχυπρόθεσμα συμφέροντα του εμπορικού-αγροτικού κεφαλαίου.
Η εργατική δύναμη είναι και αυτή ένα εμπόρευμα. Η διατήρηση της τιμής της πάνω από το κόστος αναπαραγωγής της (= “αξιοπρεπής μισθός”) μέσω κρατικής παρέμβασης είναι μακροπρόθεσμα μέτρο σταθεροποίησης της παραγωγής, ακόμα κι αν αντιτίθεται στα βραχυπρόθεσμα συμφέροντα του κεφαλαίου. Εξάλλου η διατήρησή της σε “αξιοπρεπή” επίπεδα δεν σημαίνει ότι το κεφάλαιο που την χρησιμοποιεί σταματάει να την εκμεταλλεύεται.
Είναι όμως πολύ πιο λογικό να απαιτεί κανείς να προσληφθεί σε δουλειά που με το παραγόμενο προϊόν της θα επιστρέφει στην κοινωνία επαρκή αξία για να δικαιολογεί τον μισθό της, σταματώντας έτσι την εντελώς παράλογη, ανορθολογική και πέρα από κάθε μέτρο σπατάλη πόρων που είναι η ανεργία, παρά να ζητάει ένα βασικό εισόδημα που αντίθετα αυξάνει απλώς την κατασπατάληση ανθρώπινου δυναμικού και δημιουργικότητας με την μετατροπή όσων το παίρνουν σε αποπτωχευμένες ηθικά και οικονομικά μονάδες κατανάλωσης χαμηλής ποιότητας χωρίς δικαίωμα σε πραγματική εργασία.
Η διεκδίκηση, ας μας επιτραπεί η έκφραση, της απολουμπενοποίησής μας, η απόρριψη και των φιλανθρωπικών επιδομάτων και των “σκατοδουλειών” και η διεκδίκηση πραγματικής δουλειάς είναι δυνατή στη συγκυρία της κρίσης του ιού (συγκυρία αποσταθεροποίησης τμημάτων του κεφαλαίου) και θα μπορούσε να έχει αποτελέσματα στην αυτοσυνείδηση όσων αρχίσουν επιτέλους να δουλεύουν.
