Παρακολουθούμε αυτές τις μέρες άλλο ένα δραματικό επεισόδιο στην ταραγμένη ιστορία των φυλετικών σχέσεων στις ΗΠΑ, καθώς κλιμακώνονται οι μαζικές κινητοποιήσεις του μαύρου πληθυσμού. Αφορμή, για ακόμη μία φορά, υπήρξε ο ολέθριος συνδυασμός πολεμοχαρούς αστυνόμευσης και ρατσιστικής προκατάληψης, που τώρα προκάλεσε τον άδικο θάνατο του Τζόρτζ Φλόιντ.
Η παγκόσμια κοινή γνώμη είδε εμβρόντητη τις εικόνες του φόνου, οι οποίες είναι μέρος της καθημερινής πραγματικότητας του μαύρου πληθυσμού στις ΗΠΑ. Δεν πρόκειται για fake news. Δεν πρόκειται καν για νέα, αφού οι ρίζες του ρατσισμού είναι βαθιές και έχουν αδιάλειπτη και φονική ιστορία αιώνων. Σήμερα ο πλούτος και η κοινωνική εξουσία παραμένουν στα χέρια της λευκής πλειοψηφίας, παρά το μεταβαλλόμενο δημογραφικό προφίλ της αμερικανικής κοινωνίας. Ο ρατσισμός είναι το αναγκαίο συμπλήρωμα των υλικών, θεσμικών και ιδεολογικών προνομίων της λευκής πλειοψηφίας και σφραγίζει την πραγματικότητα κάθε πτυχής της αμερικανικής κοινωνίας.
Ο ρατσισμός εμφανίζεται ανάγλυφος στη δράση του “συστήματος ποινικής δικαιοσύνης”. Οι μαύροι συλλαμβάνονται κατά λόγο σχεδόν διπλάσιο (27% έναντι 14% περίπου) της αναλογίας τους στον γενικό πληθυσμό. Σε σύγκριση με παρόμοιες περιπτώσεις λευκών, οι μαύροι είναι πιο πιθανό να κατηγορηθούν για σοβαρό αδίκημα, να καταδικαστούν, και να φυλακιστούν. Οι μαύροι άνδρες καταδικάζονται σε μακρότερες ποινές φυλάκισης σε σύγκριση με παρόμοιες περιπτώσεις λευκών. Ακόμη και το ύψος του περιοριστικού όρου της εγγύησης είναι, όπως υπολογίζει η σχετική έρευνα, κατά σχεδόν 10.000 δολάρια μεγαλύτερο σε σχέση με τους λευκούς – αν και το πιθανότερο, πάλι σε σχέση με τους λευκούς κατηγορούμενους στις περιπτώσεις κακουργημάτων, είναι οι μαύροι να προφυλακίζονται. Στο συνολικό πληθυσμό των εγκλείστων σε ομοσπονδιακές, πολιτειακές και τοπικές φυλακές η αναλογία του μαύρου πληθυσμού ανήλθε το 2018 στο 33% περίπου, ή περίπου 700 χιλιάδες ανθρώπους σε σύνολο 2,15 εκ. Τα μεγέθη αυτά παραμένουν ιλιγγιώδη και πρωτοφανή παγκοσμίως, παρά την πτωτική τάση της τελευταίας δεκαετίας.
Λέγεται πολλές φορές ότι αυτά τα δεδομένα αντανακλούν το ότι οι μαύροι διαπράττουν περισσότερα εγκλήματα, και συνεπώς το σύστημα “δουλεύει σωστά” και δεν υπάρχει θέμα διακρίσεων. Ένα από τα προβλήματα της ιδέας αυτής είναι ότι τα περισσότερα εγκλήματα, απλούστατα, δεν εξιχνιάζονται. Σύμφωνα με δεδομένα του 2017 στις ΗΠΑ το ποσοστό εξιχνίασης, ακόμη και για βίαια εγκλήματα, όπως οι ανθρωποκτονίες και οι σωματικές βλάβες, υπολείπεται κατά πολύ του συνόλου (61% και 53% αντίστοιχα). Σε άλλα εγκλήματα όπως οι ληστείες και οι βιασμοί, το ποσοστό των εξιχνιάσεων περιορίζεται γύρω στο 30%. Σε ό,τι αφορά τα περιουσιακά εγκλήματα, τα οποία αποτελούν το μεγάλο όγκο της εγκληματικότητας, τα αντίστοιχα ποσοστά εξιχνίασης πέφτουν κάτω από το 20%. Τα δεδομένα αυτά σημαίνουν πρώτα ότι η υπάρχουσα γνώση για τα χαρακτηριστικά της εγκληματικότητας είναι σε κάθε περίπτωση ελλιπής, και έπειτα πως τελικά, ακόμη και αυτή η γνώση εξαρτάται από τη δράση των διωκτικών μηχανισμών, όπως η αστυνομία.
Η ζοφερή εικόνα των ποινικο-κατασταλτικών μηχανισμών δεν αφορά μόνο τις ΗΠΑ: ισχύει για το σύνολο των “αναπτυγμένων φιλελεύθερων δημοκρατιών” του δυτικού κόσμου. Και ναι, ισχύει και για την Ελλάδα.
Σε σχέση, λοιπόν, με τη δράση της αστυνομίας, τα σχετικά στοιχεία στις ΗΠΑ δείχνουν χωρίς περιθώρια αμφιβολιών ότι υπάρχει συστηματική διάκριση σε βάρος των μαύρων: για παράδειγμα, είναι πιο πιθανό να σε σταματήσει η αστυνομία για έλεγχο, τροχαίο ή άλλο, αν είσαι μαύρος. Κατά τη διάρκεια ενός τέτοιου ελέγχου, η πιθανότητα άσκησης καταναγκασμού και μάλιστα υπερβολικής βίας από την αστυνομία είναι μεγαλύτερη, αν είσαι μαύρος. Τελικά έχουμε να κάνουμε με ένα φαύλο κύκλο: η αστυνομία μεροληπτεί σε βάρος των μαύρων και οι μαύροι πολίτες είναι λιγότερο πιθανό να προσφύγουν στις υπηρεσίες της αστυνομίας, ακριβώς λόγω αυτής τη μεροληψίας σε βάρος τους. Η μήτρα αυτού του φαύλου κύκλου είναι η ρατσιστική προκατάληψη, η οποία θέλει τους μαύρους πολίτες δεύτερης κατηγορίας – αν τους θεωρεί καν πολίτες.
Στην πραγματικότητα, η παραπάνω εικόνα των ποινικο-κατασταλτικών μηχανισμών στις ΗΠΑ δεν αφορά μόνο τους μαύρους, αλλά το σύνολο των μειονοτήτων. Αλλά η παραπάνω εικόνα δεν αφορά μόνο τις ΗΠΑ: ισχύει για το σύνολο των “αναπτυγμένων φιλελεύθερων δημοκρατιών” του δυτικού κόσμου. Και ναι, ισχύει και για την Ελλάδα. Η διαφορά είναι ότι εδώ, με τις αστυνομικές και δικαστικές στατιστικές να διατηρούνται σε απολύτως πρωτόγονη κατάσταση, η γνώση μας για τις συστημικές διακρίσεις και το θεσμοποιημένο ρατσισμό είναι απολύτως περιορισμένη, ακόμη και όταν αυτά τα φαινόμενα είναι ορατά στο γυμνό μάτι. Ας αναρωτηθούμε μόνο, αν στην Ελλάδα έχουμε (και εάν είναι δυνατόν να έχουμε) μια εικόνα της κοινωνικής πραγματικότητας με δεδομένα εξίσου έγκυρα και επίκαιρα με τα όσα παρατέθηκαν παραπάνω για τις ΗΠΑ και εάν τέτοια δεδομένα βρίσκονται στη διάθεση των πολιτών και απασχολούν το δημόσιο διάλογο στη χώρα μας. Η απάντηση είναι δυστυχώς πολύ απλή: όχι.
Αντικρίζοντας τις σκληρές εικόνες του φόνου του Τζορτζ Φλόιντ η συναισθηματική αντίδραση είναι ανθρώπινα εύκολη και κατανοητή, αλλά είναι πολύ δυσκολότερο να καταλάβουμε τις αιτίες της εξέγερσης των μαύρων και την πολιτική και θεσμική πάλη σε σχέση με αυτή: η Αμερική, οι ιστορίες της σκλαβιάς, της εξολόθρευσης των μη-λευκών, των συστηματικών διακρίσεων, είναι μακριά μας. Αν όμως η ιστορία του Τζόρτζ Φλόιντ θέτει ερωτήματα για το ρατσισμό και την ισότητα, την κοινωνική δικαιοσύνη και τον κοινωνικό αποκλεισμό, τη θεσμική διαφάνεια και τη δημόσια λογοδοσία, τότε αυτά ακριβώς τα ερωτήματα πρέπει να τα κάνουμε ως πολίτες, εδώ και τώρα, σε αυτή τη χώρα. Η ιστορία του Τζορτζ Φλόιντ δεν είναι δική μας, αλλά λέγεται για εμάς.
