Μέσα στον καταιγισμό ειδήσεων περί πανδημίας και εθνικών- εντός ή εκτός εισαγωγικών – θεμάτων, πέρασε κάπως στα ψιλά μια είδηση στα τέλη του περασμένου Ιουνίου: ο σκηνοθέτης του θεάτρου και του κινηματογράφου Κιρίλ Σερεμπρένικοφ καταδικάστηκε από δικαστήριο της Μόσχας σε τριετή φυλάκιση με αναστολή για υπεξαίρεση κρατικών επιχορηγήσεων στο θέατρο που διευθύνει. Στην πράξη, αυτή η δικαστική απόφαση έδωσε τέλος στον τριετή κατ’ οίκον περιορισμό στον οποίο βρισκόταν από το Μάιο του 2017 σε σχέση με την ίδια υπόθεση.
Καθώς ο σκηνοθέτης επανειλημμένα έχει λάβει δημοσία στο παρελθόν θέσεις κριτικές προς την κυβέρνηση του Βλαντιμίρ Πούτιν σε διάφορα θέματα– τόσο για την ενσωμάτωση της Κριμαίας (ο Σερεμπρένικοβ είναι ουκρανικής καταγωγής) όσο και για την αντιμετώπιση της LGBT κοινότητας στη Ρωσία – πολλά έχουν ειπωθεί περί σκευωρίας, χαλκευμένων κατηγοριών και πολιτικής δίωξης. Η αλήθεια είναι πως πολύ δύσκολα μπορεί κανείς να τεκμηριώσει στα σοβαρά από το εξωτερικό μια άποψη για το τι ακριβώς έχει ή δεν έχει συμβεί. Όμως τρία χρόνια στέρησης της ελευθερίας του (είκοσι μήνες κατ’ οίκον περιορισμού, και κατόπιν απαγόρευση να εγκαταλείψει τη Μόσχα) είναι πολλά – υπερβαίνουν κάθε σύμφωνη με τα ανθρώπινα δικαιώματα διάρκεια προφυλάκισης. Από την άλλη, χάρισαν στον Κιρίλ Σερεμπρένικοφ την έμπνευση για μια παράσταση που κατατάσσεται σίγουρα στα αριστουργήματά του: το Outside.
Πριν η έλευση της καραντίνας φέρει στην καθημερινότητά μας τις τηλεδιασκέψεις και την επικοινωνία μέσω διαδικτύου, ο έγκλειστος σκηνοθέτης αναγκάστηκε να χρησιμοποιήσει αυτά ακριβώς τα μέσα για να κάνει τις πρόβες του. Οι περιοριστικοί όροι – όπως περιγράφεται και στην παράσταση- του επέτρεπαν μόνο μια εικοσάλεπτη βόλτα κοντά στο σπίτι του, οπότε η παρουσία του στην καθημερινή πρόβα ήταν ανέφικτη. Οι πιστοί του συνεργάτες, που γνώριζαν τον τρόπο δουλειάς του, μπόρεσαν να ακολουθήσουν τις οδηγίες του εκ του μακρόθεν και να δώσουν ζωή στα κείμενα που ο ίδιος έγραψε για την παράσταση. Και είναι συγκλονιστικά.
Το Outside είναι για τον Σερεμπρένικοφ η δική του Μπαλάντα της φυλακής του Ρήντινγκ, και ταυτόχρονα η δική του Μπαλάντα της Σεξουαλικής Εξάρτησης. Ήδη από την πρώτη σκηνή, όπου ο ηθοποιός που ενσαρκώνει τον Έγκλειστο κοιτάζει από το παράθυρό του, ενώ ένας δεύτερος ηθοποιός, ντυμένος με ένα ολόσωμο μαύρο κολάν, ξαπλωμένος στο πάτωμα ακριβώς πίσω του, είχε το ρόλο της σκιάς του, ήταν εμφανές ότι ως θεατές έπρεπε να προετοιμαστούμε για μια βουτιά στον κόσμο της κλειστοφοβίας ενός ανθρώπου που έχει αγγίξει τα όριά του. Ταυτόχρονα, το χιούμορ του παρέμεινε ζωντανό και σαρδόνιο: τι καλύτερο θέμα να συζητήσει κανείς με τη σκιά του από τη θεωρία του Σπηλαίου του Πλάτωνα – του πώς, δηλαδή, οι έγκλειστοι στο σπήλαιο θεωρούν τις …σκιές ως πραγματικά αντικείμενα. Η άλλη κεντρική μορφή της παράστασης είναι ο εξ αποστάσεως φίλος του, κινέζος φωτογράφος και ποιητής Ρεν Χανγκ, που αυτοκτόνησε το 2017 πριν κλείσει τα τριάντα του χρόνια. Σταδιακά οι ιστορίες τους λιώνουν η μια μέσα στην άλλη, το ίδιο συμβαίνει με την πραγματικότητα και τη φαντασίωση. Με αφορμή τις φωτογραφίες του Χανγκ, το γυμνό κι η πορνογραφία απελευθερώνονται επί σκηνής, η αφήγηση μετατρέπεται σε υγρό όνειρο φυλακισμένου. «Κάθε φορά που κάνεις έρωτα με κάποιον άλλο, τρεις είναι παρόντες: ο άλλος, εσύ κι ο διάβολος. Η ομορφιά είναι ο διάβολος».
Η άντληση περιεχομένου από την αληθινή ζωή των δημιουργών μπορεί να είναι, κατά περίπτωση, στείρα και επιπέδου κλειδαρότρυπας, ή αφοπλιστική στιγμή ειλικρίνειας – με συνηθέστερο, φυσικά, το πρώτο από το δεύτερο. Είναι η πολιτική και ταυτόχρονα ανθρώπινη διάσταση της σχεδόν παραληρηματικής αυτής κατάθεσης στου Σερεμπρένικοφ που την καθιστά συγκλονιστική και αριστουργηματική. Είναι η καταβύθιση στη λειτουργία του ανθρώπινου μυαλού υπό συνθήκες στέρησης της ελευθερίας. Το φετίχ. Ο εφιάλτης.
Είχα την τύχη να δω την παράσταση στην παγκόσμια πρεμιέρα της, στο περυσινό φεστιβάλ της Αβινιόν, όταν τίποτε δεν προμήνυε ακόμη πως φετινό δεν θα υπήρχε. Ο ίδιος ο σκηνοθέτης δεν ήταν παρών – δεν του επετράπη η έξοδος από τη Μόσχα. Στην υπόκλιση, οι ηθοποιοί και λοιποί συνεργάτες του φορούσαν t-shirt Που έγραφαν Free Kirill. Δυο χρόνια νωρίτερα, κάτι ανάλογο είχε συμβεί στη σκηνή του Οντεόν, όπου είχα παρακολουθήσει την Ξύλευση του Τόμας Μπέρνχαρντ σε σκηνοθεσία του Κρίστιαν Λούπα: οι ηθοποιοί κι ο σκηνοθέτης εμφανίστηκαν στην υπόκλιση φιμωμένοι και με δεμένα χέρια, διαμαρτυρόμενοι για τη διακοπή των προβών τους μετά από παρέμβαση της πολωνικής κυβέρνησης. Το στιγμιότυπο βρήκε τη θέση του στην αξέχαστη πεντάωρη Δίκη του Κάφκα που παρουσίασε ο σκηνοθέτης την επόμενη χρονιά, κι είχαμε την τύχη να απολαύσουμε στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών – από τις σπουδαιότερες στιγμές θεάτρου που βρήκαν ποτέ το δρόμο προς τη χώρα μας. Τα κρούσματα αυξάνουν, κι όχι σε γνωστές δικτατορίες ή σε απομονωμένες χώρες κάπου πολύ, πολύ μακριά. Η τέχνη βρίσκεται αντιμέτωπη με απόπειρες φίμωσής της που όλοι θεωρούσαμε πως ανήκουν σε κάποιο σκοτεινό παρελθόν. Η δυστοπία δεν μας πλησιάζει: είναι ήδη εδώ…
Κι ένα trivia ελάχιστα γνωστό… Το 1992, αγαπημένος μαθητής της μυθικής Άλα Ντεμίτοβα, ο νεαρότατος τότε Σερεμπρένικοφ παρακολούθησε ως μαθητευόμενος τις πρόβες του Κουαρτέτου του Χάινερ Μύλλερ, που σκηνοθέτησε ο δικός μας Θεόδωρος Τερζόπουλος…
