Από την αρχή της εκδήλωσης της πανδημίας, το θέμα της πίστης και του τρόπου άσκησης της λατρείας απασχόλησε όλες τις κοινωνίες – χριστιανικές ή μη. Ειδικά στον Ορθόδοξο κόσμο, το ζήτημα της χρήσης της ίδιας λαβίδας, του ίδιου κοχλιαρίου, όπως λέγεται επισήμως, για να κοινωνήσουν όλοι οι πιστοί έφερνε στο προσκήνιο πρώτα και κύρια το ζήτημα της αντιμετώπισης της πανδημίας, χωρίς διακοπή της μυστηριακής και λειτουργικής ζωής και με την σύμπλευση με τους κανόνες που όριζε η κάθε πολιτεία. Και, προφανώς και εμφανώς, προκάλεσε διχασμούς, οξείες διενέξεις – και μέσα στις ίδιες τις κατά τόπους Εκκλησίες και μεταξύ των διαφόρων Εκκλησιών – και οδήγησε σε έναν επίμονο (και όχι πάντα αγαπητικό) «διάλογο» με επιχειρήματα θεολογικά, υγειονομικά, κοινωνικά, πολιτικά ένθεν κακείθεν.
Με απλά λόγια, οι κατά τόπους εκκλησίες είχαν να απαντήσουν σε μια σειρά ερωτημάτων, στα οποία έδωσαν διαφορετικές απαντήσεις, με βάση και το πολιτικό πλαίσιο της κάθε χώρας. Οι απαντήσεις αυτές, μάλιστα, πήραν το χαρακτήρα πολεμικής και διχασμού, και, με αφορμή την πανδημία, έδωσαν νέο χώρο στις ενυπάρχουσες (και) γεωπολιτικές διαφωνίες των τελευταίων ετών. Και να θυμίσουμε εδώ ό,τι στην Ορθοδοξία δεν υπάρχουν, όπως στον παπισμό, αλάθητα και ενιαίες «κεντρικές» ντιρεκτίβες. Κάθε τοπική Ορθόδοξη Εκκλησία έχει λόγο και αποφασίζει η ίδια.
Με βάση θεολογικούς λόγους, κοινωνικούς/ πολιτικούς όρους, επιχειρήματα από την ιστορική παράδοση της Εκκλησίας, επιχειρήματα για την ανάγκη καινοτομίας ή επιστροφής σε παλαιότερες παραδόσεις, οι τοπικές Ορθόδοξες εκκλησίες διαφοροποιήθηκαν και επέλεξαν άλλα μέτρα και πρότυπα.
Το Οικουμενικό Πατριαρχείο έχοντας το ιστορικό πρωτείο μεταξύ των Ορθοδόξων Εκκλησιών, θεωρεί, ειδικά υπό την παρούσα ηγεσία, ότι έχει ρόλο ηγεσίας και συντονισμού των επιμέρους Ορθόδοξων Εκκλησιών. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Κωνσταντινουπόλεως Βαρθολομαίος, τον Ιούνιο του 2020, απέστειλε επιστολή προς τις τοπικές Εκκλησίες, τονίζοντας την ανάγκη «να υπάρξει συντονισμός και, κατά το δυνατόν, ομοιομορφία μεταξύ των κατά τόπους Ορθόδοξων Εκκλησιών ως προς το καίριον θέμα της Θείας Ευχαριστίας και του τρόπου μεταδόσεως αυτής εις τους πιστούς». Ζήτησε από τους προκαθημένους να εκφράσουν τον «αδελφικό λογισμό» τους, επιδιώκοντας κοινή πορεία απέναντι στις αμφισβητήσεις του καθιερωμένου τρόπου μετάληψης. Στην επιστολή του αυτή, πάντως, ήταν εμφανές ότι ο ίδιος προκρίνει τη διατήρηση του υφιστάμενου τρόπου μεταλήψεως, όπως είναι εμφανής και η διεκδίκηση ηγετικού ρόλου του Οικουμενικού Πατριαρχείου στο διάλογο και την τελική απόφαση.
Η αδυναμία σύγκλησης Πανορθόδοξης Συνόδου, και λόγω των συνθηκών που επικρατούν μεταξύ Οικουμενικού Πατριαρχείου και Πατριαρχείου Μόσχας, έκανε αδύνατη τη λήψη μιας κοινής απόφασης. Όλες οι ελληνόφωνες, αλλά και κάποιες μη Ελληνόφωνες, Εκκλησίες υπερασπίστηκαν τον ευρύτερα διαδεδομένο τρόπο (κοχλιάριο). Εξαίρεση αποτέλεσε η Αρχιεπισκοπή Αμερικής, που προτίμησε τη λύση των πολλών λαβίδων. Εκεί, το Οικουμενικό Πατριαρχείο έδειξε ανεκτικότητα, καταφεύγοντας στο «κατ’ οικονομίαν», δηλαδή στην αποδοχή, εξ ανάγκης, μιας πρακτικής και προσωρινής λύσης, λόγω των εκεί κρατικών πιέσεων και του ετερόδοξου περιβάλλοντος, όπως έχει αιτιολογηθεί.
Ο παραδοσιακός τρόπος κοινωνίας, μάλιστα, έγινε αφορμή για αιχμές κατά της Μόσχας, και πάλι, από τον Οικουμενικό Πατριάρχη, την 8η Αυγούστου 2020, που, με το παλαιό ημερολόγιο, ισχύον στη Ρωσική Ορθοδοξία, εορτάζεται ο Άγιος Παντελεήμων, ο και προστάτης των γιατρών. Απευθυνόμενος κυρίως στο ρωσόφωνο ποίμνιο της Κωνσταντινούπολης, από το μετόχι του Αγίου στην Πόλη, δήλωσε: «Εμείς πιστεύουμε ακράδαντα ότι μεταλαμβάνοντας το Σώμα και το Αίμα του Κυρίου, δεν υπάρχει κανένας κίνδυνος να πάρουμε το μικρόβιον του κορωνοϊού. Γι’ αυτό και ως Οικουμενικό Πατριαρχείο, δεν αλλάξαμε τον τρόπο μεταδόσεως της Θείας Κοινωνίας». Οι αιχμές ήταν σαφείς, αφού η Ρωσική Ορθοδοξία είχε ήδη ξεκινήσει την χρήση πολλών λαβίδων…
Στο ίδιο πλαίσιο, η Εκκλησία της Ελλάδας από την 9η Μαρτίου έχει διακηρύξει ότι ο κορονοϊός δεν κολλάει από τη Θεία Κοινωνία, επιμένοντας να μην αλλάξει ο ισχύων τρόπος μετάληψης. Πατριαρχείο Αλεξανδρείας, Πατριαρχείο Ιεροσολύμων, Εκκλησία Κύπρου, Αρχιεπισκοπή Αλβανίας και Πατριαρχείο Αντιοχείας, με τη σημαντικότατη εξαίρεση της άμεσης περιφέρειας της Αρχιεπισκοπής Αμερικής (υπό το Οικουμενικό Πατριαρχείο), όπως και τα Πατριαρχεία Γεωργίας, Σερβίας και Βουλγαρίας έπραξαν ομοίως. Κάποιες εξ αυτών των Εκκλησιών, όμως, διαφοροποιήθηκαν στον τρόπο, δίνοντας οδηγίες ώστε να αποφεύγεται η επαφή του κοχλιαρίου με το στόμα του πιστού (εκκλησίες υπό το Πατριαρχείο Αντιοχείας). Κι εδώ, όμως, η αποτελεσματικότητα του μέτρου ελέγχεται.
Στη Βουλγαρία, υπήρξε διχασμός: κάποιες ενορίες αποφάσισαν να απολυμαίνουν την λαβίδα μετά από κάθε χρήση, για να βρεθούν κατηγορούμενες για ολιγοπιστία.
Αντίστοιχος διχασμός προέκυψε και στην Ορθόδοξη Εκκλησία των ΗΠΑ, υπό τον Αμερικής Ελπιδοφόρο, όπου από τις 18 Μαΐου η θεία ευχαριστία να χορηγείται με μεταλλικά κουταλάκια μίας χρήσεως. Το μέτρο χαρακτηρίζεται προσωρινό, στη σχετική οδηγία. O Αμερικής Ελπιδοφόρος ανέφερε μάλιστα ότι είναι η ίδια η Θεία Κοινωνία που σώζει και όχι ο τρόπος μετάδοσής της, σημειώνοντας παράλληλα ότι δεν υπάρχει απόφαση Οικουμενικής Συνόδου που να κατοχυρώνει το κοινό κοχλιάριο ως τον μοναδικό δυνατό τρόπο μετάληψης.
Ο πρωτοπρεσβύτερος Αλέξανδρος Καρλούτσος στην Κοίμηση Θεοτόκου στο Σαουθάμπτον της Νέας Υόρκης, ισχυρός άνδρας της Αρχιεπισκοπής Αμερικής από ετών, δήλωσε σχετικά εστον Εθνικό Κήρυκα: «Για μένα ήταν πολύ απλό. Οι άνθρωποι ήθελαν να μεταλαμβάνουν του Σώματος και του Αίματος του Κυρίου. Αρχικά κοινωνούσαν ξεχωριστά από το Αγιο Ποτήριο και το Τίμιο Σώμα. Έπειτα από χίλια χρόνια άρχισε να μεταδίδεται η Θεία Κοινωνία από μία λαβίδα επειδή ήθελαν να δώσουν τη Θεία Κοινωνία πιο γρήγορα στους πιστούς. Είχαν πολλά Άγια Ποτήρια, πολλές λαβίδες και στην Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη όπου εβδομήντα ιερείς μετέδιδαν τη Θεία Κοινωνία. Σκέφθηκα λοιπόν πως αφού εβδομήντα ιερείς είχαν εβδομήντα λαβίδες γιατί να μην έχουμε πολλές λαβίδες για τον κόσμο μας;».
Η ίδια πρακτική πολλαπλών λαβίδων ακολουθήθηκε και στον Καναδά ύστερα μάλιστα από έντονες κρατικές πιέσεις.
Η Ρωσική Εκκλησία και η προπαγάνδα
H Ρωσική Εκκλησία ακολούθησε άλλες «κατ’ οικονομίαν» λύσεις, πρωτοποριακές σε πολλά. Επέτρεψε στους πιστούς να φέρνουν τα δικά τους σκεύη και λαβίδες ενώ όπου χρησιμοποιείται κοινή λαβίδα, αυτή απολυμαίνεται με αλκοόλη και σκουπίζεται ύστερα από κάθε κοινωνούντα.
Παρ’ ότι ορισμένοι ιεράρχες στον ελλαδικό χώρο έσπευσαν να κατηγορήσουν τη Ρωσία (από το χρέος έναντι του Πατριαρχείου μη κινούντες), εδώ οφείλουμε να υπενθυμίσουμε ότι πρακτικές απολύμανσης της λαβίδας σε έκτακτες περιόδους λοιμών δεν είναι άγνωστες στην ορθόδοξη παράδοση. Χαρακτηριστικά, ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης στο γνωστό «Πηδάλιο» σημειώνει, από τον 18ο αιώνα κιόλας, ότι σε καιρό πανδημίας (πανώλης) είναι δυνατόν η λαβίδα να απολυμαίνεται με ειδικό ξίδι.
Ο Πατριάρχης Μόσχας Κύριλλος προτίμησε άλλα παραδείγματα, πάντως. Τέλη Μαρτίου ζήτησε από τους πιστούς να μιμηθούν την αγία Μαρία την Αιγυπτία, η οποία είχε περάσει πάρα πολλά χρόνια αλειτούργητη, στην έρημο – τόπο της μετανοίας της, και τελικά μία μοναδική θεία μετάληψη από τον αββά Ζωσιμά άρκεσε για τη σωτηρία της. Όπως είπε ο Μόσχας, οι πιστοί μπορούν να μετατρέψουν τις οικίες τους σε «έρημο» για περισυλλογή, μετάνοια και προσευχή. Και, οι ιερείς τελούσαν τη Θεία Λειτουργία χωρίς την παρουσία ενοριτών. Κοινώς, η Ρωσία υιοθέτησε την άποψη ότι το θέμα δεν είναι ποσοτικό: αρκεί και μία μοναδική μετάληψη για τη σωτηρία.
Ας μου επιτραπεί εδώ μια μικρή παρένθεση: η κρίση που μαστίζει την Ορθοδοξία, λόγω των σχισματικών Ουκρανών και της αμερικανοκίνητης ενέργειας του Οικουμενικού Πατριαρχείου, έχει κάνει πολλούς, από την «δυτική» ορθοδοξία, να ψάχνουν να βρουν λόγους και αιτίες να παρουσιάζουν τη ρωσική ορθοδοξία ως φανατική και ακραία. Στη συγκεκριμένη περίπτωση όμως, της αντιμετώπισης της πανδημίας, η Εκκλησία της Ρωσίας φάνηκε πολύ πιο προοδευτική και φιλάνθρωπη και δεν επέδειξε την ακραία στάση των ελληνόφωνων εκκλησιών – πάντα με την εξαίρεση της Αρχιεπισκοπής Αμερικής.
Κι εδώ αρχίζει ο παραλογισμός της προπαγάνδας. Τα συστημικά ελληνικά ΜΜΕ χαιρετίζουν την Αρχιεπισκοπή Αμερικής ως καινοτόμα, προοδευτική, φιλελεύθερη και πρότυπο, ενώ για την Εκκλησία της Ρωσίας αναπαράγονται οι ίδιες κατηγορίες για φονταμενταλισμό, σαν να μην έχει αλλάξει τίποτα. Ή, ακόμη χειρότερα, η Εκκλησία της Ρωσίας κατηγορείται ταυτοχρόνως και για φονταμενταλισμό και για παραβίαση των ιερών κανόνων. Η ίδια πρακτική θεωρείται προοδευτική φιλανθρωπία όταν την ασκεί η Εκκλησία της Αμερικής, αλλά είναι αλλοτρίωση και παρέκκλιση άμα το κάνουν οι Ρώσοι Ορθόδοξοι…
Είναι πολύ χαρακτηριστικό το απόσπασμα άρθρου του, φιλόδοξου και φερόμενου ως εκσυγχρονιστή, Μητροπολίτη Νέας Ιωνίας και Φιλαδελφείας, Γαβριήλ, στην Καθημερινή της Κυριακής, προ ολίγων ημερών «Η αρνητική στάση της επίσημης ρωσικής εκκλησιαστικής ηγεσίας τα τελευταία έτη […] σε συνδυασμό με τις αντικανονικές παρεκκλίσεις της στη μακραίωνη εκκλησιολογικά αποδεκτή λειτουργική πράξη του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας, αποτελούν μερικά από τα διαρκώς εξελισσόμενα σημεία διαφοράς με τις λοιπές κατά τόπους Αυτοκέφαλες Ορθόδοξες Εκκλησίες» έγραφε.
Οι άλλες Εκκλησίες
Παρόμοιο τρόπο με την Εκκλησία της Ρωσίας έχει ακολουθήσει η Εκκλησία της Ρουμανίας. Οι πιστοί μπορούν να φέρνουν δικά τους κοχλιάρια – μια κατ’ οικονομία λύση για τόσους έχουν πιο αδύναμη πίστη, όπως ειπώθηκε, κάτι που εμπεριέχει, όμως, μιαν όχι και πολύ φιλάνθρωπη διάκριση: αυτή των πιστών σε «κανονικούς» και «ολιγόπιστους». Παρ’ όλη τη διάκριση, πάντως, η Εκκλησία της Ρωσίας και της Ρουμανίας ήταν από τις ελάχιστες που έδωσαν περισσότερες της μίας λύσεις, τηρώντας «πλουραλιστική» στάση.
Στη Σερβική Εκκλησία επικρατεί η αυστηρή στάση ότι δεν μπορεί να αλλάξει ο τρόπος μετάδοσης της Θείας Μετάληψης με κοχλιάριο. Ο εκλιπών Πατριάρχης Σερβίας Ειρηναίος (Γκαβρίλοβιτς) σε συνέντευξη του στην εφημερίδα Πολίτικα, τον Αύγουστο του 2020, ήταν κατηγορηματικός: «Η Εκκλησία υπάρχει διά της Ευχαριστίας ή πιο συγκεκριμένα ως η Ευχαριστία. Οι Χριστιανοί είμαστε ένα με τον Χριστό και μεταξύ μας ακριβώς επειδή στην Ευχαριστία, ρεαλιστικά και όχι μεταφορικά ή συμβολικά μετέχουμε του ενός μοναδικού Σώματος του Χριστού. […] Η Ευχαριστία είναι συμμετοχή στις θείες ενέργειες και ως εκ τούτου πηγή ζωής και υγείας». Υπενθυμίζεται, ότι λίγες εβδομάδες αργότερα, πέθανε ο ίδιος από επιπλοκές οφειλόμενες στον κορονοϊό, οπότε η θέση του έλαβε και χαρακτήρα παρακαταθήκης.
Την ίδια ακριβώς θεώρηση έχει ο επίσκοπος Μπάτσκας Ειρηναίος (Μπούλοβιτς), επικρατέστερος για την άνοδο στον Πατριαρχικό θρόνο της Σερβίας. Ο Ειρηναίος επικαλέστηκε το επιχείρημα ότι στις δύο χιλιετίες του Χριστιανισμού κανείς, ούτε ακόμη και οι ιερείς, δεν έχει μολυνθεί, ακόμη και σε περιπτώσεις όπου οι ιερείς προσέφεραν την κοινωνία σε λεπρούς, σε πάσχοντες από φυματίωση και άλλες ανίατες μεταδοτικές λοιμώδεις ασθένειες.
Αξίζει εδώ να αναφερθούμε και στην Κοπτική Εκκλησία της Αιγύπτου, που, παρότι προχαλκηδόνια έχει έρθει πολύ κοντά με την Ορθοδοξία τα τελευταία χρόνια και ακολουθεί το αρχαίο λατρευτικό τυπικό. Αν και δεν διαπραγματεύεται τη χρήση του κοινού κοχλιαρίου, κράτησε και εκείνη άλλη στάση για τους εν Αμερική πιστούς, στους οποίους επέτρεψε να φέρνουν και δικές τους πετσέτες κοινωνίας. Κι αυτό παρ’ ότι η χρήση του κοχλιαρίου στους Κόπτες είναι εξαιρετικά όψιμη, και αρχίζει περί τον 15ο αιώνα.
Η επίσης προχαλκηδόνια, μαρτυρική, εκκλησία της Αρμενίας δεν χρησιμοποίησε ποτέ, καθ’ όλη την ιστορική της πορεία, κοχλιάριο. Ο ιερέας κρατά το δισκοπότηρο και με τα δύο του χέρια, και εμβαπτίζει τον άρτο στον οίνο, βάζοντας κατόπιν την κοινωνία στο στόμα του πιστού. Προφανώς υπάρχουν κι εδώ πρακτικές δυσκολίες, αλλά πάντως όχι αυτές του κοχλιαρίου, ενώ γίνεται σαφές ότι υπάρχει λύση, με την καταφυγή σε μια πιο αρχαία παράδοση που λύνει πολλά από τα προβλήματα της πανδημίας. Μόνον που αυτό θα απαιτούσε ομοψυχία και κοινωνία μεταξύ των ίδιων των Ορθοδόξων Εκκλησιών…
