Η προχθεσινή ανακοίνωση της πρέσβεως των ΗΠΑ στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου πως η κυβέρνηση Μπάιντεν – Χάρις προτίθεται να ζητήσει προσωρινή άρση των πνευματικών δικαιωμάτων που σχετίζονται με τα εμβόλια εναντίον του SARS-CoV-2, είναι μια μείζων εξέλιξη. Όχι μόνο για την αντιμετώπιση της πανδημίας, αλλά και για το ότι για πρώτη φορά τις τελευταίες δεκαετίες, οι ΗΠΑ δεν προκρίνουν τα πνευματικά δικαιώματα των εταιρειών τεχνολογίας τους έναντι οιουδήποτε άλλου συμφέροντος. Ενδεικτικά, πριν από 24 χρόνια η κυβέρνηση Κλίντον – όπως και η κυβέρνηση Μπους στη συνέχεια – έκανε μέτωπο με τις φαρμακευτικές εταιρείες, προκειμένου να αποτρέψει τη Νότιο Αφρική – που σαρωνόταν από το AIDS – από το να εισάγει φθηνά γενόσημα φάρμακα για την ασθένεια από την Ινδία και τη Βραζιλία, παρά τη φονικότητα της επιδημίας στην αφρικανική χώρα και υποχώρησαν μόνο όταν και οι φαρμακευτικές υποχώρησαν, μπροστά στις εσωτερικές πολιτικές πιέσεις και την παγκόσμια κατακραυγή.
Η πρωτοβουλία λοιπόν αυτή της κυβέρνησης των ΗΠΑ έχει βαρυσήμαντο συμβολισμό και δείχνει μια μικρή μετατόπιση από τον δογματικό νεοφιλελευθερισμό και την αναγόρευση της υπεράσπισης της πνευματικής ιδιοκτησίας, εν ονόματι της “ελευθερίας του εμπορίου” μάλιστα, ως υπέρτατη αρχή της εμπορικής πολιτικής. Ενός ισχυρισμού υποκριτικού και οξύμωρου άλλωστε: οι ρυθμίσεις προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας είναι το πλέον δυσανάλογα υπέρ των πλουσίων μέτρο προστατευτισμού.
Γιατί τώρα;
Η κίνηση του Μπάιντεν κατ’ αρχάς απαντά σε εξωτερικές ανάγκες γεωπολιτικής διαχείρισης. Οι ΗΠΑ όφειλαν να κάνουν μια χειρονομία καλής θέλησης τουλάχιστον για να αντισταθμίσουν τη “μαλακή επιρροή” που Κίνα και Ρωσία κυρίως έχουν αποκτήσει παγκόσμια, με την πανδημική συνδρομή που προσφέρουν σε χώρες εκτός της Δύσης. Οι Κινέζοι έχουν εξάγει ή δωρήσει 90 εκατομμύρια δόσεις των εμβολίων τους έως τώρα (ενώ οι Ινδοί πάνω από 60 εκατομμύρια), ενώ το Sputnik V είναι βασικός πυλώνας του εμβολιασμού σε πάρα πολλές χώρες του κόσμου, οι περισσότερες εκ των οποίων χωρίς τη συνδρομή της Ρωσίας θα είχαν ακόμα μηδενικά ποσοστά εμβολιασμού. Και αυτό χωρίς να συνυπολογίζονται οι διεθνείς συνεργασίες και η συμπαραγωγή των Κινέζικων εμβολίων και του Sputnik V σε τρίτες χώρες.
Παράλληλα οι όροι χρήσης και η ευκολία εγκατάστασης της παραγωγής του Sputnik V κάνουν τη μεταφορά τεχνογνωσίας και παραγωγικής ικανότητας φτηνή και εύκολη. Ινδός παραγωγός του ρωσικού εμβολίου το περιέγραψε ως κάτι “σαν Linux – σχεδόν ανοικτής πρόσβασης”. Η αναφορά αυτή γίνεται μάλιστα σε άρθρο που συνυπογράφει η Τσέλσι Κλίντον – η κόρη του Μπιλ και της Χίλαρι Κλίντον – στο περιοδικό Atlantic, και που είναι εμβληματικό της ύπαρξης ενός ευρύτατου μετώπου υπέρ της άρση των προστασιών της πνευματικής ιδιοκτησίας των εμβολίων, συγκροτημένο στο εσωτερικό των ΗΠΑ.
Δεύτερον λοιπόν, οι εσωτερικές πιέσεις ήταν σημαντικές: Ο Μπάιντεν βρέθηκε στο κέντρο πιέσεων και εκκλήσεων για αυτή την άρση των πατεντών από νομπελίστες και αρχηγούς κρατών,
…αλλά και από δέκα Δημοκρατικούς γερουσιαστές – με επικεφαλής τον Μπέρνι Σάντερς, ενώ βάρυνε ίσως στο προφίλ που κτίζει και η σχετική υπόσχεση που είχε κάνει στην προεκλογική του εκστρατεία.
Όταν στις αρχές Απριλίου, η Ινδία σταμάτησε να εξάγει εμβόλια σε τρίτες χώρες, καθώς η πανδημική έξαρση οδηγούσε σε εκατόμβη στη χώρα και τα εμβόλια που παρήγαγε δεν επαρκούσαν για την προστασία του ίδιου της του πληθυσμού, τα πράγματα έγιναν πιο επιτακτικά. Η Ινδία ήταν βασικός παραγωγός των εμβολίων COVAX, της διεθνούς συνεργασίας για την προμήθεια εμβολίων στις αναπτυσσόμενες χώρες. Με την παύση των εξαγωγών η Κίνα αναδεικνυόταν πλέον σαν μόνος ασφαλής δωρητής εμβολίων για όλον τον αναπτυσσόμενο κόσμο. Η συνθήκη των τρομακτικών εικόνων που έρχονταν από την Ινδία με τον πανικό που είχε δημιουργηθεί στον αναπτυσσόμενο κόσμο για την ήδη επισφαλή εμβολιαστική τους κάλυψη, επέβαλε στις ΗΠΑ μια διπλωματικά ισχυρή απάντηση.
Πέρα όμως από αυτό, επρόκειτο τελικά και για θέμα ιδίου συμφέροντος: Ήδη πολλές μελέτες έδειχναν πως και από πλευράς υγειονομικού κινδύνου αλλά και από οικονομική πλευρά, η διατήρηση του αναπτυσσόμενου κόσμου σε κατάσταση πανδημικής έκτακτης ανάγκης θα είχε σοβαρές συνέπειες στις οικονομίες όχι μόνον των φτωχότερων κρατών, αλλά και των “εμβολιασμένων” ανεπτυγμένων χωρών.
ΗΠΑ και πατέντες
Είναι καλό να θυμόμαστε μερικά βασικά στοιχεία για τη “διπλωματία των εμβολίων”, για τις πατέντες, και για τα εμβόλια των οποίων τις πατέντες ήρε ο Μπάιντεν.
- Το πρώτο είναι πως οι ΗΠΑ ήταν η πρωταθλήτρια στο “καβάτζωμα εμβολίων“. O “εμβολιαστικός εθνικισμός” για τον οποίον έγινε τόσος λόγος αφορούσε τον ανεπτυγμένο κόσμο, τη “Δύση” με την ευρεία έννοια, και πρώτα από όλους τις ΗΠΑ. Η αμερικανική κυβέρνηση συν τοις άλλοις “κάθισε” από τις αρχές του χρόνου πάνω σε εκατομμύρια δόσεις του εμβολίου της AstraZeneca, το οποίο δεν υπήρχε πρόθεση να χρησιμοποιηθεί και μόλις προ ημερών, έχοντας διαπιστώσει την εμβολιαστική της υπερεπάρκεια, όταν η κρίση στην Ινδία έπαιρνε διαστάσεις τραγωδίας αποφάσισε να τα διαθέσει σε τρίτες χώρες
- Όχι μόνο αυτό: στην προσπάθεια της να αποκρούσει τη ρωσοκινεζική “διπλωματία των εμβολίων” η αμερικανική κυβέρνηση (και του Τραμπ αλλά και του Μπάιντεν) υπέσκαπτε και εμπόδιζε προσπάθειες εξασφάλισης εμβολιαστικής επάρκειας σε πολλές χώρες. Η περίπτωση της Βραζιλίας είναι χαρακτηριστική: ο υποστηριζόμενος από τις ΗΠΑ νεοφασίστας Πρόεδρος της χώρας Ζαΐχ Μπολσονάρου πιέστηκε να μπλοκάρει και την εισαγωγή εμβολίων από Κίνα και Ρωσία, αλλά και να εμποδίσει την προμήθεια ακόμα και εμβολίων που Βραζιλιάνικο ερευνητικό κέντρο είχε συναναπτύξει με την Κίνα. Το αποτέλεσμα ήταν μια καθυστέρηση στον εμβολιασμό των βραζιλιάνων που κόστισε χιλιάδες ανθρώπινες ζωές και αντιμετωπίστηκε τελικά από τις πρωτοβουλίες των ομοσπονδιακών κυβερνήσεων των περιφερειών της Βραζιλίας, που έδρασαν ανεξάρτητα από την κεντρική κυβέρνηση και απέναντί της. Σημειώστε επίσης πως η Pfizer τουλάχιστον χρησιμοποιεί την προνομιακή της θέση για να εκβιάζει χώρες όπως η Βραζιλία με κυριολεκτικά αποικιακό τρόπο.
- Η χειρονομία του Μπάιντεν ενδέχεται να παραμείνει για κάποιο χρόνο ακόμα συμβολική καθώς, όχι μόνο οι υπόλοιποι σωματοφύλακες της πνευματικής ιδιοκτησίας (ΕΕ, Ηνωμένο Βασίλειο, Ιαπωνία) δεν έχουν τοποθετηθεί, αλλά πρώτη και καλύτερη η αρχιέρεια των “ελεύθερων αγορών” Άνγκελα Μέρκελ έσπευσε να αποταχθεί την ‘αίρεση’ του Μπάιντεν. Επίσης, πέρα από τις αντιδράσεις των φαρμακοβιομηχανιών, τα πρακτικά εμπόδια στην άμεση χρήση της απόφασης Μπάιντεν φαίνεται πως είναι τέτοια που η μεταφορά της σχετικής τεχνογνωσίας και το τελικό ΟΚ για την παραγωγή εμβολίων να καθυστερήσει αρκετά.
- Μιλάμε για εμβόλια που αναπτύχθηκαν στον ένα ή τον άλλο βαθμό πάνω σε κρατικά χρηματοδοτημένη έρευνα, έχουν πληρώσει οι κυβερνήσεις για την ανάπτυξή τους – μάλιστα χωρίς όρους: θα πληρώνονταν είτε ήταν επιτυχής η έρευνά τους είτε όχι. Δηλαδή οι φορολογούμενοι στις ΗΠΑ και την ΕΕ πλήρωσαν τη βασική έρευνα, πλήρωσαν την ανάπτυξη των εμβολίων και πληρώνουν και την αγορά των εμβολίων από τις χώρες τους. Κάτι ανάλογο συνέβη και με το ινδικό εμβόλιο Covaxin.
- Το εμβόλιο της Οξφόρδης, αυτό που σήμερα ονομάζεται AstraZeneca, ξεκίνησε αρχικά σαν μια προσπάθεια να παραχθεί ένα ανοικτό εμβόλιο χωρίς δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας. Το κρισιμότερο ρόλο για την αποτροπή αυτής της εξέλιξης, που θα είχε σώσει δεκάδες χιλιάδες ζωές αν είχε πραγματοποιηθεί, έπαιξε ο Μπιλ Γκέιτς. Ο Γκέιτς στον ρόλο του υπερφιλάνθρωπου μοιάζει να ενδιαφέρεται συστηματικά περισσότερο για τη στήριξη των κανόνων της πνευματικής ιδιοκτησίας.
- Όταν η ModeRNA ανακοίνωσε προ μηνών πως αίρει προσωρινά τις πατέντες για το εμβόλιό της, προηγούμενη κατά μια εβδομάδα του Μπάιντεν, ανακαλύψαμε πως τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας δεν είναι παρά ένα μικρό μέρος του μηχανισμού μονοπώλησης. Πρόκειται για ένα θεμελιωδώς άδικο σύστημα που είναι φτιαγμένο για να εξασφαλίζει τη μεταφορά της υπεραξίας από την επιστήμη στα σωστά χέρια, και στις σωστές χώρες.
- Το τελευταίο βέβαια είναι πως όλο αυτό το εντυπωσιακό επίτευγμα των γρήγορων και αποτελεσματικών εμβολίων δεν είναι αποκλειστικά προνόμιο των πλουσίων χωρών. Η Κούβα ίσως και μέσα στο καλοκαίρι, δηλαδή με μισό χρόνο διαφορά από τις αμερικανικές, ευρωπαϊκές ή κινεζικές εταιρείες, θα κυκλοφορήσει δύο από τα εμβόλια που αναπτύσσει για τον κορονοϊό. Κάποιο από τα εμβόλια αυτά θα το συμπαραγάγει με το Ιράν. Μια χώρα με το ένα τρίτο του κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Ελλάδας, κάτω από ένα φονικό εμπάργκο, με περιορισμένους πόρους αλλά με υποδειγματική διαχείριση της πανδημίας, αποδεικνύει πως ούτε οι πατέντες δεν είναι απαραίτητες για να παράγεις κοινωφελή επιστημονικά αποτελέσματα, ούτε τα δισεκατομμύρια ευρώ σε προπληρωμές.
