Ο Προμηθέας ήταν ο τιτάνας που εναντιώθηκε στο Δία, κλέβοντας τη φωτιά από τον Ήφαιστο και χαρίζοντας την στο ανθρώπινο γένος. Με τη βοήθεια του Κράτους και της Βίας, ο Δίας τιμώρησε τον Προμηθέα για την πράξη του αυτή, αλυσοδένοντας τον στα βράχια και στέλνοντας κάθε πρωί έναν αετό για να του τρώει το συκώτι, το οποίο στη συνέχεια ανανεωνόταν. Ο τόπος όπου ο Προμηθέας καταδικάστηκε στον αιώνιο του βασανισμό ήταν ο Καύκασος.
Στην μικρή περιοχή του Καυκάσου, όπου διάφορες εθνότητες συναντιούνται, οι αιώνιοι δεσμοί του Προμηθέα έσφιξαν γύρω από τους λαούς ζωγραφίζοντας έναν πίνακα συγκρούσεων, μίσους και εχθρότητας. Πώς συνέβη όμως αυτό;
Έχουν περάσει περίπου οκτώ μήνες από την 9η Νοεμβρίου 2020, την ημέρα που ο πρωθυπουργός της Αρμενίας, Νικόλ Πασινιάν, ανακοίνωσε από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης την υπογραφή εκεχειρίας για τον πόλεμο του Ναγκόρνο Καραμπάχ. Το ίδιο βράδυ εκατοντάδες εξαγριωμένοι Αρμένιοι θα εισβάλλουν και θα καταλάβουν το κοινοβούλιο της Αρμενίας διαμαρτυρόμενοι για την υπογραφή της εκεχειρίας. Ο Αραράτ Μιρζογιάν, πρόεδρος του κοινοβουλιού, θα λιντσαριστεί μπροστά στο γιο του και θα μεταφερθεί με βαρείς τραυματισμούς στο νοσοκομείο, ενώ το πλήθος θα επιχειρήσει να επιτεθεί και στα γραφεία του Radio Free Europe/Radio Liberty.
Είναι η στιγμή που στο μέτωπο ο κλοιός έχει πλέον στενέψει για τις αρμένικες δυνάμεις. Το Σουσί (ή Σουσά για το Αζερμπαϊτζάν), η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη του Ναγκόρνο Καραμπάχ μετά το Στεπανακέρτ έχει πλέον πέσει στα χέρια του αζέρικου στρατού. Περίπου 400 χιλιόμετρα ανατολικά από το Σουσί, στο Μπακού, την πρωτεύουσα του Αζερμπαϊτζάν, η κατάσταση είναι πολύ διαφορετική. Στην καρδιά της χώρας, ο λαός είχε ξεχυθεί στους δρόμους αγκαλιά με σημαίες της Τουρκίας και του Αζερμπαϊτζάν, πανηγυρίζοντας για τη στρατιωτική επιτυχία.
Ο πόλεμος του Ναγκόρνο Καραμπάχ διήρκησε 44 ημέρες και κόστισε συνολικά για τις αντιμαχόμενες πλευρές τη ζωή σε τουλάχιστον 6.778 ανθρώπους, σύμφωνα με τις τελευταίες επίσημες μετρήσεις. Από αυτούς, περίπου 170 ήταν άοπλοι, ενώ στον αριθμό αυτόν δεν συγκαταλέγονται οι αγνοούμενοι. Η ίδια η μορφή διεξαγωγής του πολέμου συμβόλιζε τη σύγκρουση δύο διαφορετικών εποχών. Από τη μία πλευρά οι αρμένικες δυνάμεις χρησιμοποιούσαν πιο παραδοσιακές μεθόδους πολέμου, βασιζόμενοι κυρίως στο πεζικό. Από την άλλη το Αζερμπαϊτζάν στελέχωσε τις δυνάμεις του με μισθοφόρους και drones, διεξάγοντας έναν πόλεμο που ήταν πιο κοντά στον 21ο, παρά στον 20ο αιώνα.
Η εκεχειρία του Πασινιάν ήταν στην πραγματικότητα μία σκληρή συνθηκολόγηση για την αρμενική πλευρά και τα κελαηδίσματα περί “προδοτικής συμφωνίας” είχαν αρχίσει πλέον ταξιδεύουν. Φαινομενικά η λήξη της ένοπλης σύρραξης σήμανε την έναρξη μιας βαθιάς κρίσης για την Αρμενία. Στην πραγματικότητα όμως ήταν η συνέχεια μίας κρίσης δεκαετιών, η οποία πλέον ερχόταν να διαμορφώσει ένα νέο τοπίο στην καρδιά του Καυκάσου. Αν λοιπόν ο πόλεμος είναι η συνέχεια της πολιτικής με άλλα μέσα, τότε η συνθηκολόγηση είναι η συνέχεια και αναδιαμόρφωση της υπάρχουσας κρίσης. Νικητές και ηττημένοι ετοιμάζονταν πλέον να εισέλθουν σε μία νέα ασταθή εποχή που διαμορφώνονταν μετά τον πόλεμο.
Πώς λοιπόν ο πόλεμος του Ναγκόρνο Καραμπάχ ανέδειξε μία σειρά από αντιθέσεις στο εσωτερικό του Καυκάσου και ποιος είναι ο ρόλος των υπόλοιπών κρατών της περιοχής;
Κράτος και Βία
Στις 10 Νοεμβρίου και ώρα 00:00 (ζώνη Μόσχας) τέθηκε σε ισχύ η ολοκληρωτική κατάπαυση του πυρός. Τη συμφωνία υπέγραψαν ο πρωθυπουργός της Δημοκρατίας της Αρμενίας, ο πρόεδρος της Δημοκρατίας του Αζερμπαϊτζάν και ο πρόεδρος της Ρωσικής Ομοσπονδίας. Προτού εμβαθύνουμε στα κρίσιμα σημεία της συμφωνίας θα πρέπει να σημειώσουμε ένα σημαντικό στοιχείο. Ο πόλεμος διεξήχθη μεταξύ του Αζερμπαϊτζάν και των Αρμένιων αυτονομιστών της περιοχής του Ναγκόρνο Καραμπάχ, η οποία έχει αυτοανακηρυχθεί ως Δημοκρατία του Αρτσάχ. Τυπικά λοιπόν, η αρμένικη κυβέρνηση υπέγραψε ανακωχή για έναν πόλεμο που ποτέ δεν διεξήχθη στα εδάφη της, ενώ την ίδια στιγμή, ο πρόεδρος του Αρτσάχ απουσίαζε παντελώς από τη συμφωνία, τουλάχιστον επίσημα. Βέβαια, η οποιαδήποτε παρουσία των αυτονομιστών στη συμφωνία θα σήμαινε και την επίσημη αναγνώριση της de facto Δημοκρατίας του Αρτσάχ.
Η συμφωνία εκεχειρίας αποτελούνταν από εννέα σημεία, τα οποία προέβλεπαν μεταξύ άλλων την επιστροφή των κατεχόμενων εδαφών από την αρμένικη πλευρά προς το Αζερμπαϊτζάν, την ανταλλαγή αιχμαλώτων πολέμου και την επιστροφή των προσφύγων στο Ναγκόρνο Καραμπάχ. Όσον αφορά την ίδια την περιοχή του Ναγκόρνο Καραμπάχ, σε αυτήν θα αναπτύσσονταν ρωσικές ειρηνευτικές δυνάμεις, οι οποίες θα ήλεγχαν και το διάδρομο του Λατσίν, τη σύνδεση μεταξύ Αρμενίας και της Δημοκρατίας του Αρτσάχ. Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, η Αρμενία υπέγραψε για έναν πόλεμο, ο οποίος ποτέ δεν συνέβη στα εδάφη της. Παρόλα αυτά, στο τελευταίο μέρος της συμφωνίας γίνεται λόγος και για τα αρμένικα εδάφη. Πιο συγκεκριμένα, ορίζεται η σύνδεση του Αζερμπαϊτζάν με την ημιαυτόνομη περιοχή του Ναχιτσεβάν μέσω διαδρόμου που θα περνάει από την Αρμενία. Το Ναχιτσεβάν αποτελεί αποσπασμένο έδαφος του Αζερμπαϊτζάν, με αυτόνομο status quo, ενώ βρίσκεται νοτιοδυτικά της Αρμενίας με την οποία συνορεύει, όπως και με το Ιράν και την Τουρκία. Στην πραγματικότητα ο διάδρομος αυτός θα συνδέσει το Αζερμπαϊτζάν με την Τουρκία, ο ρόλος της οποίας αποτέλεσε καταλύτη για την εξέλιξη του πολέμου.
Δεσμώτες
Κατά τη διάρκεια του πολέμου, η Τουρκία υποστήριξε δημόσια το Αζερμπαϊτζάν, το οποίο, όπως συχνά αναφέρεται, θεωρεί αδελφό έθνος. Μάλιστα το καλοκαίρι του 2020, οι δύο χώρες συμμετείχαν σε κοινές στρατιωτικές ασκήσεις, ενώ η Τουρκία έχει γίνει η τρίτη μεγαλύτερη εισαγωγέας οπλικών συστημάτων για το Μπακού, μετά τη Ρωσία και το Ισραήλ. Χαρακτηριστικό παράδειγμα άλλωστε είναι τα τουρκικά drones, τα γνωστά Bayraktar, που προσέφεραν σημαντικό πλεονέκτημα στην αζερική πλευρά στον πόλεμο.
Ο Καύκασος αποτελεί σημαίνοντα εμπορικό διάδρομο με αξιοσημείωτους ενεργειακούς πόρους. Για την Τουρκία, η παρουσία της στην περιοχή θα σημαίνει ευρύτερο άνοιγμα προς την Κεντρική Ασία και την πλούσια Κασπία Θάλασσα, ενώ ταυτόχρονα θα μπορούσε να αποκόψει τόσο τη Ρωσία όσο και το Ιράν. Για αυτό και η στήριξη της Τουρκίας προς το Αζερμπαϊτζάν δεν έληξε στον πόλεμο, αλλά συνεχίζεται μέχρι και τώρα. Πριν λίγες μέρες άλλωστε, στις 28 Ιουνίου οι δύο χώρες συμμετείχαν σε κοινή στρατιωτική άσκηση με την ονομασία “Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ – 2021”, στο Μπακού, ενώ νωρίτερα τον Ιούνιο οι δύο ηγέτες υπέγραψαν στο Σουσί κοινή δήλωση ανάπτυξης της στρατιωτικής συνεργασίας. Άγκυρα και Μπακού δείχνουν να επιθυμούν την περαιτέρω εμβάθυνση της σχέσης τους, με την πρώτη να σκοπεύει στη δημιουργία τουρκικής στρατιωτικής βάσης στην αζερική πρωτεύουσα. Η τελευταία είδηση φαίνεται να έχει θορυβήσει ήδη το Κρεμλίνο, το οποίο δήλωσε δια στόματος του εκπροσώπου του Ντμίτρι Πέσκοφ πως σε περίπτωση δημιουργίας τουρκικής βάσης, η Ρωσία θα χρειαστεί να προβεί σε περαιτέρω κινήσεις, ώστε να εξασφαλίσει την ασφάλεια και τα συμφέροντα της.
Πέραν όμως της Τουρκίας, όλες οι υπόλοιπες δυνάμεις διατήρησαν ουδέτερη στάση κατά τη διάρκεια του πολέμου. Πώς ερμηνεύεται λοιπόν αυτή η συμπεριφορά; Ας εξετάσουμε πρώτα απ’ όλα μία ακόμη χώρα του Καυκάσου, τη Γεωργία. Το καλοκαίρι του 2020, η Γεωργία είχε ανακοινώσει την παροχή υγειονομικής στήριξης προς την δοκιμαζόμενη από την πανδημία Αρμενία. Παρόλα αυτά, η Τιφλίδα επέλεξε να παραμείνει σιωπηλή στον πόλεμο. Η πολιτική της Γεωργίας είναι μία προσπάθεια να ισορροπήσει σε δύο βάρκες. Από τη μία επιθυμεί εμβάθυνση των δεσμών με τη Δύση και είσοδο στο ΝΑΤΟ, από την άλλη όμως οι μνήμες της Νότιας Οσσετίας και της Αμπχαζίας το 2008 παραμένουν έντονες. Αξίζει να σημειώσουμε πως οι Αζέροι αποτελούν τη μεγαλύτερη εθνική μειονότητα στη Γεωργία, γεγονός που σημαίνει πως η στήριξη της Αρμενίας θα μπορούσε να προκαλέσει εσωτερικές τριβές στη χώρα. Ταυτόχρονα, η γεωργιανή στήριξη της Αρμενίας του φιλοδυτικού Πασινιάν, θα μπορούσε να προκαλέσει περαιτέρω κρίση στις σχέσεις Μόσχας – Τιφλίδας, ενώ η οποιαδήποτε βοήθεια στους Αρμένιους αυτονομιστές θα δημιουργούσε ερωτήματα για τις αυτόνομες περιοχές της Νότιας Οσσετίας και της Αμπχαζίας.
Άλλη μία χώρα με ισχυρή παρουσία αζέρικης μειονότητας, είναι το Ιράν, το οποίο παραδοσιακά διατηρεί καλές σχέσεις με την Αρμενία. Υπολογίζεται μάλιστα πως έως και 30 εκατομμύρια Αζερο-Τούρκοι διαμένουν στο Ιράν, ενώ ουκ ολίγες φορές έχουν ακουστεί εθνικιστικοί ψίθυροι από επίσημα χείλη για την ιδέα του Μεγάλου Αζερμπαϊτζάν, μία περιοχή που θα περιλαμβάνει εδάφη και από το Ιράν. Κατά τη διάρκεια του πολέμου, οι Αζέροι του Ιράν κινητοποιήθηκαν υπέρ των δυνάμεων του Μπακού, με το σύνθημα “Δεν είμαστε με το Αζερμπαϊτζάν, είμαστε το Αζερμπαϊτζάν”. Τη στιγμή που οι σχέσεις του Ιράν συνεχίζονται να βρίσκονται σε κρίση με τη Δύση, μία εσωτερική αποσχιστική τάση θα μπορούσε να αποβεί καταστροφική για την Τεχεράνη.
Όσον αφορά την Ε.Ε., η απουσία έμπρακτης υποστήριξης προς τη φιλοδυτική Αρμενία δεν είναι κάτι που προκαλεί έκπληξη. Η Ευρώπη αρκέστηκε στην παραδοσιακή μέθοδο πολιτικής που ακολουθεί σε αυτά τα ζητήματα: ανακοινώσεις για κατάπαυση του πυρός και χρηματισμός. Ήδη έχει ανακοινωθεί η παροχή έως και 1,9 δισ. ευρώ από την Ευρωπαϊκή Ένωση προς την Αρμενία για τα επόμενα πέντε χρόνια. Παρόλα αυτά η άμεση προσπάθεια ανάμειξης της Ευρώπης στον πόλεμο του Ναγκόρνο Καραμπάχ, θα μπορούσε να προκαλέσει περαιτέρω ανάφλεξη των σχέσεων τόσο με τη Ρωσία όσο και με την Τουρκία.
Οι ΗΠΑ, αν και έχουν δηλώσει την επιθυμία τους να πατήσουν τη μπότα τους στην περιοχή του Καυκάσου, με όνειρα ακόμα και για αμερικάνικη βάση στην Αρμενία, κράτησαν και αυτές “ουδέτερη” στάση. Ο βασικός λόγος είναι η διακυβέρνηση Τραμπ, η οποία διατηρούσε φιλικές σχέσεις με την Τουρκία. Επιπλέον ας μην ξεχνάμε πως ο πόλεμος βρήκε τις ΗΠΑ σε μία σκληρή προεκλογική περίοδο με το εσωτερικό της χώρας να βρίσκεται σε κρίση.
Τέλος, η Ρωσία θα μπορούσε να χαρακτηριστεί η πιο κερδισμένη από τον πόλεμο, καθώς κατάφερε να είναι η δύναμη που εγγυήθηκε την ειρήνη στην περιοχή, με τον στρατό της να ελέγχει πλέον το Ναγκόρνο Καραμπάχ. Παρόλα αυτά, το Κρεμλίνο έχει να διαχειριστεί ακόμη πολλά στον Καύκασο για να καταφέρει να τον σταθεροποιήσει προς το συμφέρον του. Οι βλέψεις της Τουρκίας, η δυτικόστροφη στάση της Αρμενίας επί Πασινιάν και της Γεωργίας προκαλούν σίγουρα πονοκέφαλο στη Μόσχα, ενώ δημιουργούν νέους δυνητικούς κινδύνους.
Γη για να ανθίσουν τα βερίκοκα
Η Τουρκία μαζί με τον Αζερμπαϊτζάν εκμεταλλεύτηκαν τη δυσχερή θέση της Αρμενίας και το κενό στη διεθνή κοινότητα λόγω της πανδημίας, εξαπολύοντας έτσι μία σκληρή επίθεση στο Ναγκόρνο Καραμπάχ. Αν και ο πόλεμος έχει λήξει, το Αζερμπαϊτζάν συνεχίζει να κινείται προκλητικά, παραβιάζοντας τα σύνορα με την Αρμενία και χρησιμοποιώντας τους αιχμαλώτους με πολιτικές σκοπιμότητες. Παρόλα αυτά, η ανάγκη βοήθειας από την Τουρκία, φανερώνει την αδυναμία του Αζερμπαϊτζάν να επιλύσει από μόνο του το ζήτημα στο Ναγκόρνο Καραμπάχ. Η ήττα της Αρμενίας στον πόλεμο μεταφράστηκε ως μία σκληρή εθνική ταπείνωση, με το Μπακού να συνεχίζει να ρίχνει λάδι στη φωτιά με σκοπό να εντείνει την πολιτική κρίση στο εσωτερικό της γείτονας χώρας. Για την Αρμενία, όπως και για όλες τις χώρες του Καυκάσου, η εθνική ταυτότητα αποτελεί βαρυσήμαντο χαρακτηριστικό και η συνεχόμενη ταπείνωση των Αρμενίων, μπορεί να δημιουργήσει ένα εκρηκτικό κοκτέιλ. Οι ένοπλες ομάδες, το αίσθημα εκδίκησης και η ιδέα πολιτικής προδοσίας είναι ένα επικίνδυνο μείγμα που ήδη βράζει στο εσωτερικό της Αρμενίας και η φωτιά τείνει να δυναμώνει. Τα βερίκοκα αποτελούν το εθνικό φρούτο της Αρμενίας και το ερώτημα έχει ήδη τεθεί στον αρμένικο λαό: αν δεν αγωνιστούμε για την πατρίδα μας, σε ποια γη θα ανθίσουν τα βερίκοκα;
