Δεν έχει κανένα νόημα σε ένα τέτοιο κείμενο (ίσως και σε οποιοδήποτε άλλο αυτήν τη στιγμή) να αποπειραθούμε να αποτιμήσουμε τη ζωή του Μίκη Θεοδωράκη. Σε ό,τι αφορά τον γράφοντα θα πρόδιδε μάλλον ανεπίτρεπτη κομπορρημοσύνη.
Ας μας επιτραπούν δύο υποσημειώσεις στα όσα, δικαίως, πολλά θα ειπωθούν και θα γραφτούν: πρώτον, ο Μίκης έγινε οικουμενικός ή αν προτιμάτε παγκόσμιος, γονιμοποίησε και γονιμοποιήθηκε δημιουργικά επειδή και όταν κατέστη γνήσια εθνικός και λαϊκός. Ο κομμουνισμός, ιδίως κατά τη συγκλονιστική δεκαετία του ’40 και κατόπιν του ‘60 αποτελούσε τη λογική επιλογή μιας τέτοιας πολιτισμικής, με την ευρύτατη έννοια, συγκρότησης.
Κατά τη γνώμη του γράφοντος, ο κομμουνισμός/σοσιαλισμός αποτελεί και σήμερα τη λογική επιλογή, χωρίς περιττούς νεολογισμούς και ντροπές.
Είναι η σύνδεση των δύο μεγάλων δημιουργιών της εποχής της νεωτερικότητας, του έθνους/λαού και του σοσιαλισμού, εκείνη που γονιμοποιεί τα πιο υψηλά επιτεύγματα της ανθρώπινης σκέψης και δράσης.
Ο Μίκης δεν ήταν ένας Έλληνας ο οποίος διέπρεψε. Μια ατομικότητα η οποία έστω κουβάλησε στο εξωτερικό ψήγματα από τη χώρα καταγωγής – ή και ακόμα λιγότερα. Δεν ήταν κάποιος καλλιτέχνης με ορισμένες κοινωνικές ευαισθησίες, πάντοτε επιμέρους. Δεν εξαντλήθηκε σε συμβολικές κινήσεις. Ήταν μια εκδοχή ελληνισμού, ζυμωμένη μέσα στον διαχρονικό λαϊκό αγώνα, με όλες τις αντιφάσεις και τις αντιθέσεις αυτού. Εξού και μέσα από το έργο του έζησαν και οι αγώνες προηγουμένων γενιών, όπως θα ζήσουν και αγώνες μελλοντικοί.
Ο Μίκης δεν ήταν απλώς ένα σπάνιο “ταλέντο” ή μια ιδιοφυία, αν προτιμάτε. Ούτε είναι τυχαίο, ότι η γενιά του όπως και κάποιες επόμενες γενιές αγώνα αλλά και οι προηγούμενες, ανέδειξαν τόσες και τέτοιες δημιουργικές προσωπικότητες, κυρίως καλλιτεχνικές, σε μια πατρίδα όπως η Ελλάδα. Η κίνηση του λαού έθρεψε τη δημιουργικότητα του προσώπου.
Φυσικά, η ισορροπία είναι πάντα λεπτή και οι φορές που κλίνει κανείς προς πλευρές προβληματικές, λανθασμένες, απερίσκεπτες ή και σκοτεινές, σε όψεις του βίου του και μάλιστα του δημοσίου, μπορεί να είναι συχνές. Όμως έτσι είναι η πραγματική ζωή και το συγκλονιστικό της ζωής.
Επιπλέον, ο λαός κάθε άλλο παρά ως αγιογραφία μπορεί να περιγράφεται – τόσο τότε όσο τώρα. Το λούμπεν, το “μην μπλέκεις με πολιτικά”, ο χαφιεδισμός, η συνδιαλλαγή με την κάθε εξουσία υπάρχουν και μέσα στον λαό. Κάθε αγωνιστής, κάθε δημιουργός υπάρχει μέσα σε αυτήν την αντίφαση και εν πολλοίς χάρη σε αυτήν την αντίφαση. Θέλει μεγάλη υπομονή για να προσπαθείς να αλλάξεις τα πράγματα, γνωρίζοντάς τα, όχι φαντασιωνόμενος εκείνα που δεν υπάρχουν.
Το δεύτερο και σημαντικότερο: η επιστολή στον γενικό γραμματέα του ΚΚΕ αποτελείται από λίγες αλλά συγκλονιστικές υπαρξιακώς, φράσεις. Δεν πρόκειται μόνο για αυτό καθ’ εαυτό, το συγκεκριμένο ΚΚΕ. Πρόκειται για την αποτίμηση της ζωής και την ταύτιση “των κρίσιμων, των δυνατών, των ώριμων” (ή, όπως θα λέγαμε, σήμερα των ουσιαστικώς ωραίων) χρόνων με την στράτευση σε έναν σκοπό ιστορικό, τέτοιο που να υπερβαίνει τον βιολογικό χρόνο της ζωής του ατόμου, το προσωπικό όφελος, τις επιμέρους απολαύσεις και στον οποίο εντάσσεται κάθε δημιουργική πτυχή της προσωπικότητας, με τρόπο ικανό να οξύνεται η δημιουργία, αντί να καταπιέζεται.
Αυτό το μήνυμα, το μήνυμα της νεωτερικότητας, η οποία κινείται από το γενικό προς το ειδικό, απέναντι στην διαλυτική μετανεωτερικότητα, στον ανέξοδο και αδιέξοδο ταυτοτικό δικαιωματισμό αλλά και στην προνεωτερική, λούμπεν πια έκπτωση της λαϊκότητας, το μήνυμα της στράτευσης σε σκοπό και σε κόμμα (εν προκειμένω στο ΚΚΕ και στην κομμουνιστική υπόθεση) αποδεικνύει ότι οι νεότεροι χρόνοι προσέφεραν κάτι εξίσου ισχυρό, αλλά υπαρξιακά βαθύτερο από το θρησκευτικό πάθος: μια κοσμική θρησκεία θα πει κανείς. Έναν κοσμικό σκοπό, ικανό να απομακρύνει την προσωπική αγωνία μπροστά στον θάνατο, την απελπισία του να συλλαμβάνει κανείς τον ιστορικό χρόνο, προσπαθώντας να τον συμβιβάσει με τον βιολογικό κύκλο.
Ο Μίκης Θεοδωράκης, μέσα σε λίγες γραμμές έστειλε το μήνυμα της νεωτερικότητας, το μήνυμα περί της στράτευσης. Αυτή ήταν η τελευταία του υποκειμενική, συνειδητή, δημόσια πράξη. Ας μας επιτραπεί να πούμε πως σε μια εποχή αποσύνθεσης μεταξύ υποατομικού πια μετανεωτερισμού των ελίτ και προϊούσας, προνεωτερικής υποχώρησης, αποτελεί την πιο σημαντική πολιτική του κληρονομιά, ικανή να επισκιάσει κάθε άλλη πτυχή του πολιτικού του βίου αλλά και να εξηγήσει πώς και γιατί γονιμοποιείται η δημιουργικότητα με εθνικό, λαϊκό, με γειωμένο και έτσι οικουμενικό, παγκόσμιο τρόπο.
