Ήταν χαρισματικός, ήταν μαρξιστής, ήταν επαναστάτης, ήταν αδιάφθορος, ήταν 37 ετών και δολοφονήθηκε. Ο Τομά Σανκαρά δολοφονήθηκε στις 15 Οκτωβρίου του 1987 και για πολλούς συμπατριώτες του παραμένει ο “Τσε Γκεβάρα της Αφρικής”. Ήταν αυτός που άλλαξε το αποικιακό όνομα της χώρας του από το γαλλικό “Άνω Βόλτα” σε Μπουρκίνα Φάσο, δηλαδή η “Χώρα των Τίμιων Ανθρώπων”.

Η Μπουρκίνα Φάσο είναι η μικρή χώρα της Δυτικής Αφρικής που περιβάλλεται από το Μαλί στον βορρά, τον Νίγηρα στα ανατολικά, το Μπενίν στα νοτιοανατολικά, το Τόγκο και την Γκάνα στα νότια και την Ακτή  Ελεφαντοστού στα νοτιοδυτικά. Βρίσκεται στη “ζώνη του Σαχέλ”, η οποία έγινε γνωστή στο ελληνικό κοινό, πρόσφατα, μετά την αμυντική συμφωνία με τη Γαλλία και την αγορά των φρεγατών  Belhara. Είναι η χώρα με την Ουαγκαντούγκου, την πιο δύσκολη πρωτεύουσα για τους λάτρεις του Trivial Pursuit και των κουίζ γεωγραφίας.

Μετά από 34 χρόνια, 14 άτομα “κάθονται” στο εδώλιο για τη δολοφονία του Τομά Σανκαρά. Κατηγορούνται για συνενοχή και άλλα αδικήματα γύρω από τον βίαιο θάνατο του χαρισματικού ηγέτη της Αφρικής και 12 ακόμα ατόμων στις 15 Οκτωβρίου του 1987.  

Η ομάδα κρούσης που γάζωσε με σφαίρες τον μαρξιστή ηγέτη της Μπουρκίνα Φάσο και τους συνοδούς του φέρεται να εκτελούσε εντολές. Εντολές που έφεραν στην εξουσία τον Μπλεζ Κομπαορέ, τον στενό φίλο και πρώην σύντροφο του Σανκαρά. “Μα, Μπλεζ, είσαι ο καλύτερός μου φίλος, σε αποκαλώ αδελφό…”, φέρεται να ψέλλισε ο Σανκαρά πριν ξεψυχήσει. Τέσσερα χρόνια πριν, ο Σανκαρά, μετέπειτα θύμα, και ο Κομπαορέ, μετέπειτα φερόμενος ως θύτης, είχαν μαζί κατακτήσει την εξουσία με πραξικόπημα.

Σε βάρος του Κομπαορέ, ο οποίος είναι ο βασικός κατηγορούμενος στη δίκη, απαγγέλθηκαν κατηγορίες τον περασμένο Απρίλιο για συνέργεια στη δολοφονία. Ο Κομπαορέ ζει σήμερα εξόριστος στη γειτονική Ακτή Ελεφαντοστού και αρνείται οποιαδήποτε ανάμειξη στον θάνατο του πρώην συντρόφου του. “Είναι η στιγμή που περιμέναμε εδώ και πολλά χρόνια”, δήλωσε στους δημοσιογράφους η χήρα Μαριάμ Σανκαρά, κατά την άφιξή της στο δικαστήριο. “Είναι μια ημέρα αλήθειας για μένα, την οικογένειά μου και όλους τους πολίτες της Μπουρκίνα Φάσο”. Η ίδια είχε δηλώσει στο BBC πως ελπίζει η δίκη να ρίξει φως σε όλους τους θανάτους της 15^ης του Οκτώβρη. “Είναι σημαντικό για όλες αυτές τις οικογένειες. Αυτή η δίκη χρειάζεται για να σταματήσει η κουλτούρα της ατιμωρησίας και της βίας που εξακολουθεί να υπάρχει σε πολλές αφρικανικές χώρες, παρά τη δημοκρατική βιτρίνα”, τόνισε η χήρα του Τομά Σανκαρά.

Ο πρώην επικεφαλής της ασφάλειας του Κομπαορέ, Ιασάντ Καφαντό, δικάζεται επίσης ερήμην. Θεωρείται ο επικεφαλής της ομάδας κρούσης που εκτέλεσε τον Σανκαρά και παραμένει ασύλληπτος. Στο εδώλιο βρίσκεται επίσης το δεξί χέρι του Κομπαορέ, ο στρατηγός Ζιλμπέρτ Ντιεντερέ, πρώην επικεφαλής του Προεδρικού Συντάγματος Ασφαλείας. Κατηγορείται για συνέργεια στη δολοφονία, για συνωμοσία σε βάρος της εθνικής ασφάλειας και για απόκρυψη σορών. Ο 61χρονος Ντιεντερέ εκτίει ήδη ποινή κάθειρξης 20 ετών ως ο ενορχηστρωτής του πραξικοπήματος του 2015 κατά της μεταβατικής κυβέρνησης που ανέτρεψε την κυβέρνηση του Μπλεζ Κομπαορέ. Ανάμεσα στους κατηγορούμενους είναι και ο γιατρός Ντιεμπρέ Ζαν Κριστόφ, ο οποίος έβαλε την υπογραφή του στο πιστοποιητικό θανάτου του Σανκαρά δηλώνοντας ότι πέθανε από…  φυσικά αίτια.

Άλλοι 10 κατηγορούμενοι πρόκειται να εμφανιστούν ενώπιον Στρατοδικείου στην Ουαγκαντούγκου. Άπαντες έχουν δηλώσει αθώοι. Περισσότεροι από 100 δημοσιογράφοι απ’ όλον τον κόσμο βρίσκονταν κατά την έναρξη της ακροαματικής συνεδρίασης μέσα στο συνεδριακό κέντρο “Ouaga 2000”, στο οποίο συνεδριάζει το Στρατοδικείο.

Μετά τη δολοφονία του Σανκαρά, ο Κομπαορέ παρέμεινε στην εξουσία για 27 χρόνια μέχρι την ανατροπή του από μια λαϊκή εξέγερση στην Μπουρκίνα Φάσο. Οι συνήγοροί του δήλωσαν λίγες ημέρες πριν από την έναρξη της ακροαματικής διαδικασίας ότι ο εντολέας τους δεν προτίθεται να παραστεί σε μια “πολιτική δίκη” που βρίθει παρατυπιών. Τόνισαν επίσης ότι ο πελάτης τους χαίρει ασυλίας ως πρώην αρχηγός κράτους.

Ήρωας και πατριώτης μετά θάνατον

Ο Τομά Σανκαρά θέσπισε πρώτος δωρεάν σίτιση και παροχή πόσιμου νερού στους κατοίκους της χώρας του, ενώ η κυβέρνησή του αγωνίστηκε για τα δικαιώματα των γυναικών και των παιδιών. “Για εμάς ήταν και παραμένει ένας αληθινός πατριώτης. Αγαπούσε τη χώρα του, αγαπούσε την Αφρική”, λέει ο Λικ Νταμπιμπά, γενικός γραμματέας της Επιτροπής Μνήμης “Thomas Sankara”.

Ίδρυσε μικρές νοσοκομειακές μονάδες και σχολεία, αγόρασε εκατομμύρια εμβόλια κατά της μηνιγγίτιδας και της πολιομυελίτιδας. Επί ηγεσίας Σανκαρά το ποσοστό αλφαβητισμού αυξήθηκε από το 13% το 1983, σε 73% το 1987. Τάχθηκε υπέρ της αναδιανομής της γης από τους πλούσιους γαιοκτήμονες στους φτωχούς ακτήμονες, αυξάνοντας θεαματικά την παραγωγή σίτου.

Ο Τομά Σανκαρά είχε εμμονή με την εικόνα “αριστείας” των πολιτικών συντρόφων του. Πούλησε τις υπουργικές και κρατικές λιμουζίνες και τις αντικατέστησε με οικονομικά Peugeot 5cv. Αρνήθηκε να μετακομίσει στην προεδρική κατοικία, ενώ μείωσε αρκετά τον μισθό του και όλων των κυβερνητικών υπαλλήλων. Κατήγγειλε τον τρόπο με τον οποίο οι χώρες της Αφρικής υποδουλώνονται από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και την Παγκόσμια Τράπεζα, με υπέρογκα χρέη από δάνεια, που μετέτρεπαν στην ουσία τους λαούς σε σκλάβους για τα ξένα συμφέροντα. “Αυτός που σε ταΐζει, σε ελέγχει”, έλεγε.

Μία από τις πιο σημαντικές ομιλίες του Τομά Σανκαρά ήταν αυτή στη Γενική Συνέλευση των Αφρικανικών Χωρών στις 29 Ιουλίου του 1987. Τότε είχε πει: “Δεν μπορούμε να ξεπληρώσουμε το χρέος μας… Αυτό είναι αδύνατον, δεν είναι θέμα ηθικής τάξης, ούτε αθέτηση υποσχέσεων… Εάν δεν πληρώσουμε, οι πιστωτές μας δεν θα πεθάνουν, αυτό είναι βέβαιο. Εάν όμως πληρώσουμε, ο λαός μας θα εξοντωθεί. Οι πιστωτές έπαιξαν όπως κάνουν στα καζίνο. Κέρδισαν πολλά, πολλές φορές… Ας χάσουν και μια φορά… Η ζωή θα συνεχιστεί…”.

Ο Τομά Σανκαρά στάθηκε πολλές φορές απέναντι στην πρώην αποικιοκρατική δύναμη της χώρας του, τη Γαλλία, και σύμφωνα με τη σύζυγό του αυτό το πλήρωσε με τη ζωή του. Για τη Μαριάμ Σανκαρά ο ενορχηστρωτής της δολοφονίας ήταν η Γαλλία.

“Για μένα είναι ακόμα ο πρόεδρος μου. Αυτό που έκανε για τον λαό μας τότε, ακόμα ενθαρρύνει και εμπνέει εμάς τους νέους”, λέει στο BBC ένας φοιτητής από το Πανεπιστήμιο  “Τομά Σανκαρά” στην πρωτεύουσα Ουαγκαντούγκου μπροστά στο άγαλμα του δολοφονημένου ηγέτη.

Μη κυβερνητικές οργανώσεις, όπως η Διεθνής Αμνηστία, είχαν επιφυλάξεις για τις ριζοσπαστικές αριστερές πολιτικές του Σανκαρά. Σε έκθεσή της το 1986, έναν χρόνο πριν από τη δολοφονία, η Διεθνής Αμνηστία είχε καταγγείλει τον μαρξιστή πρόεδρο της Μπουρκίνα Φάσο για βασανιστήρια και φυλακίσεις χωρίς δίκη των πολιτικών του αντιπάλων.  Σε συνέντευξή του στον ιστότοπο Africa Report το 2020, ο πρώην πρόεδρος της Μπουρκίνα Φάσο, ταγματάρχης Ζαν-Μπατίστ Ουεντραογκό, ο οποίος εκδιώχθηκε από τον Σανκαρά, έκανε λόγο για έναν “κυνικό και μακιαβελικό ηγέτη”.

Γιατί άργησε τόσο η δίκη;

“Περιμέναμε πολύ καιρό, όλα τα 27 χρόνια του καθεστώτος του Μπλεζ Κομπαορέ. Υπό τη διακυβέρνησή του δεν μπορούσαμε καν να ονειρευτούμε τη δυνατότητα δίκης”, λέει ο Πολ Σανκαρά, αδελφός του δολοφονημένου προέδρου της Μπουρκίνα Φάσο. Η Μαριάμ Σανκαρά κατέθεσε ποινική καταγγελία το 1997 για τη δολοφονία του συζύγου της, αλλά χρειάστηκαν 15 χρόνια για να αποφανθεί το Ανώτατο Δικαστήριο ότι η έρευνα θα μπορούσε να συνεχιστεί.

Το 2014 ανετράπη ο Κομπαορέ. Το επόμενο έτος έγινε η εκταφή του ό,τι είχε απομείνει από τη σορό του Σανκαρά. Η ανάλυση του γενετικού υλικού (DNA) ήταν αδύνατο να επιβεβαιώσει ότι αυτά τα υπολείμματα ήταν κάποτε ο “Τσε Γκεβάρα”  της Αφρικής. Το 2016, οι αρχές της Μπουρκίνα Φάσο ζήτησαν επίσημα από τη γαλλική κυβέρνηση να δημοσιεύσει στρατιωτικά έγγραφα σχετικά με τη δολοφονία του Τομά Σανκαρά.  Αυτά τα αρχεία αποχαρακτηρίστηκαν και διαβιβάστηκαν στη Μπουρκίνα Φάσο σε τρία στάδια – το τελευταίο τον Απρίλιο του 2021.

Πολλοί δεν ήθελαν τη δίκη υποστηρίζοντας ότι θα μπορούσε να αποσταθεροποιήσει περαιτέρω τη Μπουρκίνα Φάσο, η οποία ήδη αντιμετωπίζει συχνές επιθέσεις από τζιχαντιστικές ομάδες που συνδέονται με την Αλ Κάιντα και το Ισλαμικό Κράτος. Παράλληλα η επιρροή του εξόριστου Κομπαορέ στις τάξεις του στρατού είναι δυναμική και στην Αφρική δεν θέλει πολύ για ένα… πραξικόπημα.

Προς το παρόν, ο πρόεδρος της Μπουρκίνα Φάσο, Ρος Μαρκ Κριστιάν Καμπορέ, αντιμετωπίζει τη δίκη ως μια ευκαιρία ενίσχυσης της εθνικής συμφιλίωσης στη χώρα του. Εξάλλου η συμφιλίωση σπάνια επιτυγχάνεται χωρίς δικαιοσύνη. Και η δικαιοσύνη για τον Τομά Σανκαρά έχει καθυστερήσει 34 χρόνια.