Δημοσιεύουμε σήμερα το τρίτο μιας σειράς άρθρων για τον Ολοκληρωτισμό, την Πληροφορία και τα Μέσα Ενημέρωσης. Τα δύο προηγούμενα δημοσιεύθηκαν εδώ και εδώ.
Η επανάσταση του Γουτεμβέργιου επέτρεψε τη διάδοση των ιδεών και της γνώσης διευκολύνοντας τους μεγάλους αγώνες για την ελευθερία (την Αναγέννηση, τον Διαφωτισμό, τον Σοσιαλισμό) και τη βαθύτερη γνώση γενικότερα.
Αντίθετα, η επανάσταση του Διαδικτύου κινδυνεύει, όπως εξελίσσεται, να κρύψει την αληθινή γνώση κάτω από έναν ωκεανό ασήμαντου θορύβου, μεταμφιεσμένου σε πληροφορία, που συχνά δεν είναι παρά απροσχημάτιστη παραπληροφόρηση, αλλά και να διαλύσει κάθε οργανωμένο σύστημα πρόσληψης και επεξεργασίας της πληροφορίας.
Η διαφορά ανάμεσα στην εποχή του Γουτεμβέργιου και στην εποχή του Διαδικτύου, όπως τουλάχιστον εξελίσσεται μέχρι τώρα, μπορεί να εξηγηθεί από τις κοινωνικές εξελίξεις, δηλαδή από τη διακύμανση του παγκόσμιου συσχετισμού δυνάμεων ανάμεσα στους ανθρώπους και λαούς και το Κεφάλαιο, από τη διαφοροποίηση της ιδεολογίας των κατόχων του Κεφαλαίου, αλλά και από την ίδια τη φύση των νέων μέσων επικοινωνίας.
Η Άνοδος του Κεφαλαίου
Ο πρώτος παράγοντας που εξηγεί το τι συμβαίνει είναι η επιταχυνόμενη αύξηση της συνολικής ισχύος του Χρήματος, του Κεφαλαίου στον κόσμο μας κατά τους τελευταίους πέντε αιώνες, δηλαδή τους αιώνες του καπιταλισμού, αλλά και οι μεγάλες μεταβολές στην ιδεολογία των κατόχων του.
Είναι αλήθεια βέβαια ότι η άνοδος της ισχύος του Κεφαλαίου αντισταθμίστηκε σε κάποιο βαθμό από την είσοδο των λαών στο ιστορικό προσκήνιο με τα μεγάλα επαναστατικά και μεταρρυθμιστικά κινήματα (όπως η Γαλλική, η Ρωσική, η Κινεζική Επανάσταση, το διεθνές εργατικό και σοσιαλιστικό κίνημα και οι αντιαποικιακές επαναστάσεις), από την εισαγωγή μέτρων ελέγχου του χρηματιστικού κεφαλαίου μετά τη μεγάλη κρίση του 1929, από την τεράστια νίκη της ανθρωπότητας επί του Ναζισμού το 1945, από την άνοδο σημαντικών αριστερών και κοινωνικών κινημάτων ή του Γκωλισμού και την επικράτηση εν γένει μιας αρκετά δημοκρατικής ατμόσφαιρας στην Ευρώπη μεταπολεμικά, από την οικοδόμηση του ευρωπαϊκού κράτους πρόνοιας, δεύτερου στην ιστορία μετά το σοβιετικό και βασικής πολιτιστικής κατάκτησης της ανθρωπότητας.
Η πορεία αυτή όμως αντεστράφη σταδιακά και η ισχύς του Κεφαλαίου άρχισε πάλι να αυξάνεται εκθετικά με τις διαδοχικές μεταπολεμικές απορρυθμίσεις, αρχής γενομένης από την αποκήρυξη των συμφωνιών του Bretton Woods, τις ήττες και συνθηκολογήσεις της δυτικής αριστεράς και την άνοδο του νεοφιλελευθερισμού – τάση που κορυφώνεται με την καταστροφή, την πτώση προς τα δεξιά της ΕΣΣΔ και την επικράτηση της «παγκοσμιοποίησης» (της παγκόσμιας κυριαρχίας του χρηματιστικού κεφαλαίου και των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής και διανομής και του πολιτιστικού τους εποικοδομήματος) επί τρεις δεκαετίες. Η κατάσταση στη σφαίρα της επικοινωνίας και η δυνατότητα να χρησιμοποιηθούν προς όφελος των ανθρώπων οι τεχνολογίες της αναπόφευκτα αντανακλά τον συσχετισμό δυνάμεων μεταξύ της ισχύος του συσσωρευμένου Κεφαλαίου και της ισχύος των λαών και εθνών της ανθρωπότητας. Αυτός είναι ένας θεμελιώδης λόγος που εξηγεί τον ιστορικά πρωτοφανή σημερινό έλεγχο μιας φούχτας πολυεθνικών τόσο στα συμβατικά, όσο και στα κοινωνικά μέσα επικοινωνίας παγκοσμίως.
Αλλά και η ίδια η ιδεολογία των κατόχων του χρήματος μεταβλήθηκε. Την εποχή που αγωνίζονταν εναντίον της εξουσίας των φεουδαρχών και της Εκκλησίας, έτειναν προς πλέον δημοκρατικές και επαναστατικές ιδέες και έγιναν συχνά οι απόστολοι του προοδευτικού Εθνικισμού, του Ορθολογισμού, του Διαφωτισμού, ενίοτε και του Ανθρωπισμού. Τώρα που η Δύση παρακμάζει, τείνουν να εκφράσουν πολύ περισσότερο την ιδεολογία του ολοκληρωτικού ελέγχου, τελευταίου καταφύγιου μιας απειλούμενης εξουσίας. Από τους Μέδικους της Αναγέννησης φτάσαμε στην παρακμιακή ιδεολογία του θανάτου που διεισδύει στα ανώτερα στρώματα της διεθνούς μπουρζουαζίας, όπως την απεικονίζει έξοχα ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ στο αριστούργημά του «Μάτια Ερμητικά Κλειστά».
Η τεχνολογία αλλάζει τους κανόνες του παιχνιδιού
Ένας άλλος παράγοντας έχει να κάνει με την ίδια τη μεταβαλλόμενη τεχνολογία της επικοινωνίας. Για να φτιάξεις μια τηλεόραση π.χ. χρειάζεσαι πολύ περισσότερα λεφτά από το να ιδρύσεις μια εφημερίδα: ως τεχνολογία δηλαδή ήδη η τηλεόραση δίνει ένα μεγάλο πλεονέκτημα σε όσους διαθέτουν τα αναγκαία κεφάλαια.
Επιπλέον, η τηλεόραση προσφέρεται πολύ περισσότερο για χειραγώγηση, γιατί μπορεί να διεισδύσει πιο βαθιά στην ανθρώπινη συνείδηση και το ασυνείδητο κινητοποιώντας τις κατώτερες αλλά ισχυρότερες εγκεφαλικές λειτουργίες. Το μυαλό δυσκολεύεται πολύ περισσότερο να επεξεργασθεί κριτικά μια εικόνα που του προβάλλεται για τρία λεπτά απ’ ό,τι ένα γραπτό κείμενο. Η δυνατότητα συναισθηματικής κινητοποίησης από μια εικόνα είναι συνήθως ισχυρότερη από αυτή ενός γραπτού. Το γραπτό διεγείρει, η τηλεόραση καταστέλλει την ανώτερη λειτουργία της ανθρώπινης συνείδησης, τη φαντασία. Αυτοί που ελέγχουν τη ροή των εικόνων αποκτούν πολύ μεγαλύτερη δυνατότητα να αποφύγουν κάθε κριτική λειτουργία του μυαλού των τηλεθεατών και να τους επιβάλλουν μια παραλυτική δικτατορία των τηλεοπτικών εντυπώσεων.
Το παράδειγμα της σοβιετικής κατάρρευσης
Πιστεύω ότι ένα πολύ εντυπωσιακό και ελάχιστα γνωστό παράδειγμα της τηλεοπτικής ισχύος, είναι η κατάρρευση της ΕΣΣΔ, που εν πολλοίς προκλήθηκε από την τηλεόραση. Στη διάρκεια του 1987, οι Σοβιετικοί τηλεθεατές, δηλαδή όλος ο πληθυσμός, άρχισαν να δέχονται στα σπίτια τους εξαιρετικά ισχυρά τηλεοπτικά σήματα, με τη μορφή ιδίως εκπομπών για τον σταλινισμό και μιας έμμεσα ευνοϊκής παρουσίασης όψεων της δυτικής ζωής, δυτικών σήριαλ όπως το «Ντάλλας» και μιας έμφασης στις κοινές ανθρώπινες αξίες, που με τον τρόπο που τοποθέτησε το θέμα, άρχισε να εξουδετερώνει πλήρως κάθε κριτική του δυτικού καπιταλισμού και κάθε επιχείρημα υπέρ του σοσιαλισμού, ως του συστήματος ακριβώς που διασφαλίζει αυτές τις αξίες. Για τα σήματα αυτά οι Σοβιετικοί τηλεθεατές ήταν τελείως ασυνήθιστοι και απροετοίμαστοι. Το κεντρικό μήνυμα που διοχετευόταν από τη σοβιετική τηλεόραση, η οποία δρούσε σημειωτέον υπό τον έλεγχο και την καθοδήγηση του Ιδεολογικού Τμήματος της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ, έστω και αν δεν διατυπωνόταν με αυτή τη μορφή, προέκυπτε όμως ως σχεδόν αβίαστο συμπέρασμα, κατέληξε έτσι να είναι περίπου το εξής: “Η Σοβιετική Ένωση είναι ένα αποτυχημένο κράτος, καμιά φορά και εγκληματικό, στη Δύση τα καταφέρνουν πολύ καλύτερα”. Το γεγονός ότι το μήνυμα διοχετευόταν από το ίδιο το σοβιετικό κράτος, του έδινε χίλιες φορές την αξιοπιστία που είχε όταν μεταδιδόταν από τη «Φωνή της Αμερικής» ή το «Radio Liberty».
Επρόκειτο για μια ισχυρή επίθεση στον πυρήνα της σοβιετικής ιδεολογίας. Τα σοβιετικά σχολεία αναγκάστηκαν να ματαιώσουν τις εξετάσεις στο μάθημα της Iστορίας, αφού κανένας δεν μπορούσε πια να είναι σίγουρος για το ποιo ήταν και ποιo δεν ήταν το πραγματικό παρελθόν της χώρας, τι ήταν καλό και τι κακό σε αυτό και κυρίως ποια ήταν η σημασία του.
Η καμπάνια αυτή δεν περιείχε πολλές καινούργιες αποκαλύψεις. Ένα μεγάλο τμήμα των πληροφοριών για τον σταλινισμό είχε δημοσιευθεί ήδη στα σοβιετικά περιοδικά την εποχή της αποσταλινοποίησης του Χρουστσώφ. Αυτό που έκανε τη διαφορά ήταν η χρήση της τηλεόρασης και του τύπου του εντυπωσιασμού. Ήταν επίσης το ότι δεν προσφέρθηκε κάποιου είδους εναλλακτική στον σταλινισμό πλην του δυτικού καπιταλισμού, αλλά και ότι άρχισε να ενοχοποιείται και η ίδια η Επανάσταση, ιδρυτικό γεγονός της ΕΣΣΔ, όπως π.χ. με την καμπάνια (από το ίδιο το «Αγκανιόκ», το φιλολογικό παράρτημα του κεντρικού οργάνου του ΚΚΣΕ, της «Πράβντα»!) για το «φοβερό έγκλημα» της εκτέλεσης του Τσάρου και της οικογένειάς του.
Το μήνυμα ήταν έτσι «πακεταρισμένο» που το συμπέρασμα, αν και σπανίως λεγόταν με σαφήνεια, γινόταν εν τέλει αναπόφευκτο: η ΕΣΣΔ ήταν μια αποτυχία, η Δύση ήταν η λύση. Σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα, όποιος ήθελε να επιχειρηματολογήσει υπέρ της λήψης κάποιου μέτρου, έλεγε «το εφαρμόζουν σε όλες τις πολιτισμένες χώρες», επιχείρημα που περιέκλειε την άρρητη πλην σαφή παραδοχή ότι η ΕΣΣΔ ήταν μη πολιτισμένη και ο δυτικός καπιταλιστικός κόσμος πολιτισμένος…
Το αποτέλεσμα αυτής της επικοινωνιακής καταιγίδας ήταν το ίδιο που θα είχε κανείς αν άναβε ξαφνικά έναν προβολέα σε ένα δωμάτιο που επικρατεί ημίφως ή σκοτάδι. Δεν βοήθησε τους ανθρώπους να δουν καλύτερα, τους τύφλωσε. Δεν βοήθησε τη σοβιετική κοινωνία (και την κυβερνώσα ελίτ ακόμα) στην κριτική αναζήτηση λύσεων στα προβλήματά τους και στη διαμόρφωση κριτηρίων, προκάλεσε τεράστια σύγχυση και κατέστησε αδύνατη την ορθολογική συζήτηση για το μέλλον της χώρας. Δημιούργησε επίσης τις προϋποθέσεις για τη χειραγώγησή της από ανερχόμενους δημαγωγούς και προκάλεσε αισθήματα πένθους (για την πατρίδα που χάσανε) και ενοχής (αφού λίγο πολύ όλοι είχαν συμφωνήσει και είχαν συμβάλλει στο κακό παρελθόν), που είναι η συνταγή για την πρόκληση κατάθλιψης στα άτομα, παθητικοποίησης στις κοινωνίες. (Να σημειώσουμε στο σημείο αυτό ότι η επικοινωνιακή καμπάνια με την οποία εισήχθησαν τα μνημόνια και οι δανειακές στην Ελλάδα μοιάζει πολύ με αυτή τη διαδικασία, όπως τέτοιο ρόλο έπαιξε, ίσως και ακόμα πιο βαθύ, και η συνθηκολόγηση του 2015 απέναντι στους Πιστωτές. Πένθος και ενοχή προκαλούν όπως είπαμε θλίψη και αποτρέπουν εξέγερση).
Τέσσερα χρόνια αργότερα, απονομιμοποιημένη στα μάτια του πληθυσμού, αλλά και των ίδιων των στελεχών του Κόμματος, που παρέλυσε και αποδιοργανώθηκε από την επικοινωνιακή επίθεση που δέχτηκε, η Σοβιετική Ένωση θα κατέρρεε σαν χάρτινος πύργος.
Ένας λόγος που το κινεζικό καθεστώς δεν κατέρρευσε ήταν ότι, στην επικοινωνιακή στρατηγική του Κομμουνιστικού Κόμματος της Κίνας, σε αντίθεση με αυτή του ΚΚΣΕ, διατηρήθηκε πάντα η εικόνα της Δύσης ως εχθρού της Κίνας.
