Σε ηλικία 81 ετών έφυγε από τη ζωή στις 9 Μαρτίου ο μαρξιστής στοχαστής και θεωρητικός της σύγχρονης ιστορίας Αϊτζάζ Αχμάντ με καταγωγή από την Ινδία. Με αφορμή τον θάνατό του αναδημοσιεύουμε τη συνέντευξη που είχε δώσει στο περιοδικό «Frontline» το 2019 ενώ στη χώρα του επανεκλεγόταν στην εξουσία ο Ναρέντρα Μόντι. Η μετάφραση ανήκει στον Σταύρο Οικονομόπουλο. (Διαβάστε εδώ το πρώτο μέρος της συζήτησης-συνέντευξης με τον Αϊτζάζ Αχμάντ).
Μια μοιραία στιγμή
Η Αριστερά στην Ινδία ήταν πάντα σε πολύ μειονεκτική θέση. Από την αρχή της εκλογικής ανόδου του RSS στην ινδική πολιτική, που χρονολογείται πράγματι πριν από την περίοδο της κατάστασης Εκτάκτου Ανάγκης, και πιεζόμενοι από τις ανάγκες του παρόντος μας, πολλοί στην Αριστερά επέλεξαν να ξεχάσουν ποιοι έστειλαν τις ένοπλες δυνάμεις εναντίον των κομμουνιστών στην Τελανγκάνα και ποιοι έριξαν την πρώτη σε παγκόσμιο επίπεδο εκλεγμένη κομμουνιστική κυβέρνηση στην Κεράλα.Υπάρχουν στιγμές στην εκλογική πολιτική που κάποιος συντάσσεται με τον ένα πολιτικό αντίπαλο ή τον άλλον, ωστόσο χρειάζεται κανείς να θυμάται τον χαρακτήρα αυτών των αντιπάλων. Δεν χρειάζεται να αναφέρουμε εδώ τους Σοσιαλιστές-τον JP, τον Ram Manohar Lohia και τους επιγόνους τους-που μισούσαν τους κομμουνιστές πολύ περισσότερο από όσο μισούσαν το Κογκρέσο. Όταν ήρθε η κρίσιμη στιγμή κατά την κατάσταση Εκτάκτου Ανάγκης, ο JP προτίμησε μια συμμαχία με το RSS από μια συμμαχία με το ΚΚΙ(Μ) [Κομμουνιστικό Κόμμα Ινδίας (Μαρξιστικό)] στον συνασπισμό ενάντια στην κατάσταση Εκτάκτου Ανάγκης, βοηθώντας έτσι να διασφαλιστούν τα δεξιά χαρακτηριστικά της κυβέρνησης Τζανάτα που σχηματίστηκε μετά τις εκλογές που πραγματοποιήθηκαν αμέσως μετά την άρση της κατάστασης Εκτάκτου Ανάγκης περίοδο η οποία αποδείχθηκε μοιραία για την ινδική πολιτική τις επόμενες δεκαετίες.Τότε είναι που το RSS στάθηκε στα πόδια του υποβοηθούμενο από τους Σοσιαλιστές και τους αποσχισθέντες του Κογκρέσου όπως ο Μοράρτζι Ντεσάι και η συμμορία του. Το γεγονός ότι η εξουσία του Αριστερού Μετώπου στη Δυτική Βεγγάλη ξεκινάει από το 1977 έχει κάνει να ξεχάσουμε το γεγονός ότι η πολιτική απομόνωση της Αριστεράς άρχισε επίσης να αυξάνεται εκείνη από εκείνη περίπου την περίοδο.
Έτσι, επιστρέφω τώρα στην ερώτησή σας σχετικά με τον ρόλο της Αριστεράς. Δεδομένου ότι συζητούσαμε το ζήτημα του χιντούτβα κομουναλισμού και της πλειοψηφικότητας, θα σας απαντήσω αναφερόμενος σε αυτήν ακριβώς την ερώτηση. Κατά τη γνώμη μου, η κομμουνιστική Αριστερά είναι η μοναδική δύναμη στην Ινδία που έχει μια βαθιά, αμετάκλητη δέσμευση σε μια κοσμική κοινωνία και πολιτεία στην Ινδία.Όλα τα τοπικά κόμματα έχουν κατά καιρούς συνεργαστεί με το BJP, ένα πολιτικό μέτωπο του RSS. Όπως έλεγα μόλις, το κίνημα του JPκαι το RSSήταν στενοί συνεργάτες στα κινήματα ενάντια στην Ίντιρα Γκάντι και στην κατάσταση Εκτάκτου Ανάγκης, τα οποία στη συνέχεια οδήγησαν στον σχηματισμό της κυβέρνησης Τζανάτα στην οποία το σώμα της Τζαν Σανγκ ήταν η μεγαλύτερη και ισχυρότερη δύναμη. Ακόμη και πριν από την Ανεξαρτησία, υπήρχε ανέκαθεν μια ισχυρή κομουναλιστική πτέρυγα εντός του ίδιου του Κογκρέσου του Μαχάτμα Γκάντι. Ο ινδουιστικός κομουναλισμός ήταν ανέκαθεν ένα σημαντικό ρεύμα στην ινδική κοινωνία και πολιτική.
Το κοσμικό ρεύμα παρέμεινε κυρίαρχο για μερικές δεκαετίες μετά την Ανεξαρτησία, εν μέρει λόγω της δύναμης και του γοήτρου του κομμουνιστικού κινήματος σε πολλά μέρη της χώρας κι εν μέρει επειδή το κυβερνών κόμμα του Κογκρέσου ταυτίστηκε με αυτό το ρεύμα, χάρη στον Τζαβαρχαλάλ Νέρου και ένα στενό κύκλο συνεργατών του, ειδικά μετά τον θάνατο του Πατέλ το 1950.Αυτός ο χαρακτήρας του Κογκρέσου άρχισε να παρακμάζει μετά την κατάσταση Εκτάκτου Ανάγκης, ακόμη κι από την εποχή της Ίντιρα Γκάντι. Μέχρι τη στιγμή της άρνησης του Ναρασίμα Ράο να αντιμετωπίσει ουσιαστικά την Σανγκ Παριβάρ για την καταστροφή του Μπάμπρι Μαστζίντ, υπήρχε μια περίπλοκη δομή σιωπηρών συμφωνιών μεταξύ των ηγετικών ελίτ όλων των πολιτικών κομμάτων με εξαίρεση των αριστερών κομμάτων. Θα θυμάστε ότι εντός του Κοινοβουλίου δεν ήταν επιτρεπτό από αυτές τις ελίτ ούτε καν να συζητηθεί επίσημα η σφαγή της Γκουτζαράτ. Πιστεύω ωστόσο ότι ολόκληρο το πακέτο των κανόνων και σχεδίων της χιντούτβα είναι τώρα πολύ πιο αποδεκτό από την ινδουιστική μεσαία τάξη παρά ποτέ, και σε ολόκληρη τη χώρα, ούτε καν η Κεράλα ή η Δυτική Βεγγάλη με τις μακρές κομμουνιστικές τους παραδόσεις, είναι άτρωτες. Οπότε η Αριστερά πρέπει να κάνει ό,τι μπορεί, αλλά οι επιλογές της είναι περιορισμένες. Κοιτάξτε τη συνεχή βία, κάθε χρόνο, που πρέπει να αντιμετωπίσει η Αριστερά, στα χέρια του RSS στην Κεράλα και του Τρίναμουλ στη Δυτική Βεγγάλη. Η υποβάθμιση της ινδικής πολιτικής στα χέρια του RSS αλλά και στα χέρια των φιλελεύθερων είναι τέτοια ώστε η Αριστερά πρέπει πρώτα να αγωνιστεί για τη δική της επιβίωση και στη συνέχεια να καθοδηγήσει όσο μπορεί την ινδική πολιτική σε ορθολογικές, κοσμικές κατευθύνσεις.
Οι εξεγέρσεις ενάντια στον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό αυξάνονται σε πολλά μέρη του κόσμου. Πιστεύετε ότι μια παγκόσμια επαναστατική συγκυρία βρίσκεται στον ορίζοντα; Ποιες είναι οι πιθανότητες, οι δυνατότητες και οι προκλήσεις ενός σοσιαλιστικού επαναστατικού ξεσηκωμού;
Ο καπιταλισμός είναι μια άγρια μορφή μαζικής βαναυσότητας, ιδίως στο νεοφιλελεύθερο άκρο του. Θα υπάρξουν εξεγέρσεις όσο διαρκούν αυτές οι ωμότητες, και πολλές από αυτές τις εξεγέρσεις θα προέλθουν από την Αριστερά. Όμως όχι, δεν νομίζω ότι υπάρχει μια παγκόσμια επαναστατική συγκυρία. Ως παγκόσμιο φαινόμενο, ο σοσιαλισμός βρίσκεται εδώ και πολύ καιρό σε υποχώρηση, από τις διάσημες μεταρρυθμίσεις του Ντενγκ [Σιαοπίνγκ] στα τέλη της δεκαετίας του 1970 στην Κίνα. Πολλοί άνθρωποι σωστά επικαλέστηκαν για τον καιρό μας τον περίφημο χαρακτηρισμό του Γκράμσιγια την εποχή του-τη δεκαετία του 1930, την άνοδο του φασισμού-ότι ο παλιός κόσμος πέθανε, αλλά ο νέος κόσμος δεν είχε ακόμα γεννηθεί και, συνεπώς, ένα πλήθος νοσηρών συμπτωμάτων βασανίζουν τον κόσμο. Η αύξηση του φυλετικού και θρησκευτικού μίσους και της βίας είναι μεταξύ αυτών των συμπτωμάτων, και αυτά τα συμπτώματα εμφανίζονται τόσο στα θύματα όσο και στους νικητές. Οι πιο ακραίες μορφές τζιχαντιστικής τρέλας-το λεγόμενο Ισλαμικό Κράτος-στρατολόγησαν ανθρώπους που προέρχονταν από τα θύματα της αμερικανικής εισβολής στο Ιράκ. Η Αριστερά είναι επί του παρόντος σε θέση άμυνας, τόσο στην Ινδία όσο και σε ολόκληρο τον κόσμο.
Ο Μαρξ σήμερα
Το 2018 συμπληρώθηκαν διακόσια χρόνια από τη γέννηση του Καρλ Μαρξ. Ποια είναι η πιο σημαντική συμβολή του Μαρξ που είναι ακόμα επίκαιρη; ΓιατίοΜαρξ;
Η ερώτηση που έχετε θέσει είναι τόσο σημαντική αλλά και τόσο ευρεία που με αφήνει άφωνο. Λοιπόν, επιτρέψτε μου να υπενθυμίσω απλώς κάτι που είχε πει ο Ζαν-Πωλ Σαρτρ πριν από μισό και πλέον αιώνα. Στην Εισαγωγή του στην Κριτική του Διαλεκτικού Λόγου, ο Σαρτρ σχολιάζει ότι ο μαρξισμός είναι η αδιαφιλονίκητη επιστήμη του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και ως εκ τούτου θα παραμείνει ο απόλυτος ορίζοντας για κάθε στοχασμό όσο συνεχίζει να υπάρχει ο καπιταλισμός. Αυτή, νομίζω, είναι η ουσία του θέματος. Αλλά ο Σαρτρ είπε επίσης ότι ο μαρξισμός είναι από τη φύση του μια ημιτελής και ανολοκλήρωτη γνώση, διότι ως επιστήμη του υπαρκτού κόσμου που εξακολουθεί να αλλάζει, ο μαρξισμός αποτελεί όχι μια στατική αλλά μια δυναμική επιστήμη, η οποίαδιαρκώς συμπληρώνεται, ανανεώνεται και αλλάζει διότι ο υλικός κόσμος, το αντικείμενο της γνώσης της, είναι διαρκώς πιασμένο στις δίνες της αλλαγής. Με άλλα λόγια, ο Μαρξ ζει ανάμεσά μας με δύο μορφές ύπαρξης: στο μεγαλείο του έργου που μας άφησε ως κληρονομιά και στη διανοητική και πολιτική συμβολή εκείνων των γενεών μαρξιστών που έχουν οικοδομήσει πάνω σε αυτήν την κληρονομιά.
Επιτρέψτε μου όμως να προσθέσω και κάτι άλλο. Το μεγαλείο του Κεφαλαίου είναι τόσο συγκλονιστικό που έχει αναπτυχθεί μια τάση να ανατρέχουμε στον Μαρξ για αρχές και μεθόδους οικονομικής ανάλυσης και στον Λένιν για τη στρατηγική και τις τακτικές των επαναστατικών πολιτικών. Δεν θέλω να υποτιμήσω τη σημασία του Λένιν, αλλά εκείνο που θέλω να τονίσω είναι ότι ο Μαρξ είναι η σπερματική φιγούρα στη σύλληψη της ίδιας της πολιτικής, ένας επαναστάτης της πράξης και ο φιλόσοφος-ιδρυτής της πολιτικής αναφοράς της εργατικής τάξης ως τέτοιας. Η μεγάλη παράδοση του διανοούμενου-ακτιβιστή στην ιστορία της Αριστεράς έχει ως πρότυπο τη ζωή και το έργο του ίδιου του Μαρξ.
O παράγοντας κάστα
Στο κοινωνικό πλαίσιο της Ινδίας, ορισμένοι επικρίνουν τον μαρξισμό για την “ταξική τυφλότητα” και τον “ευρωκεντρισμό” του καθώς και για το ότι δεν δίνει τη δέουσα προσοχή στο φαινόμενο της κάστας. Αυτή η κριτική στρέφεται κι εναντίον των κομμουνιστικών κινημάτων. Πώς θα αντιμετώπιζε ο μαρξισμός το ζήτημα της κάστας; Πώς αξιολογείτε τα επιτεύγματα του Αριστερού κινήματος στην προώθηση του προγράμματος της εξάλειψης της κάστας;
Πιστεύω ότι το ζήτημα της ταξικής επανάστασης στην Ινδία περνάει μέσα από το ζήτημα της κάστας και ότι καμία σοσιαλιστική επανάσταση δεν είναι δυνατή στην Ινδία χωρίς την εξάλειψη της κάστας.Σχετικά με αυτό, είχε δίκιο ο Αμπέντκαρ στην επιμονή του για εξάλειψη αντί μεταρρύθμιση. Είχε δίκιο που υποστήριζε ότι το ΚΚΙ [Κομμουνιστικό Κόμμα της Ινδίας] δεν είχε πραγματικά συνειδητοποιήσει πόσο πολύ η κάστα έχει ιστορικά αποτελέσει θεμελιώδη παράγοντα του ταξικού σχηματισμού και της δημιουργίας κυρίαρχων ιδεολογιών στην Ινδία, και είχε δίκιο που δεν έκρυβε τη βαθιά δυσαρέσκειά του απέναντι στον κυνισμό και οπορτουνισμό του Γκάντι σε αυτό το ζήτημα.Είναι επίσης σωστό να πούμε, νομίζω, ότι για όλες τις αναταράξεις που έχει γνωρίσει η Ινδία στις ταξικές και καστικές της δομές από την Ανεξαρτησία και μετά, εξακολουθεί να υφίσταται ένας ορισμένος ευρύτερος συσχετισμός μεταξύ κάστας και τάξης. Ωστόσο, αυτές οι βαθιά ριζωμένες πραγματικότητες θα πρέπει να συνδεθούν με άλλα είδη πολυπλοκότητας.
Ο πολύ υψηλότερος βαθμός καπιταλιστικής επέκτασης στην Ινδία μετά την Ανεξαρτησία και το πρόσφατα εγκατεστημένο καπιταλο-κοινοβουλευτικό κυβερνητικό σύστημα άνοιξαν μεγάλα πεδία κοινωνικής κινητικότητας για ορισμένα τμήματα των μεσαίων και ακόμη και των πιο καταπιεσμένων καστών. Αυτό περιλάμβανε πρακτικές εκλογικού συμβολισμού, αλλά και πάρα πολλές κρατικές πρωτοβουλίες, που κυμαίνονταν από τα σχετικά μετριοπαθή σχέδια αναδιανομής της γης και την Πράσινη Επανάσταση ως τις πολιτικές των ποσοστώσεων βάσει θετικών διακρίσεων κλπ., από τα οποία επωφελήθηκαν οι μεσαίες κάστες και ακόμη κάποιες μερίδες των Ντάλιτ.
Όλα αυτά οδήγησαν στη δημιουργία ορισμένων καστικών ελίτ, τοπικών μεσαζόντων εξουσίας και διαφόρων ειδών στρωμάτων που πέτυχαν κοινωνική ανέλιξη, ενώ η ίδια η κάστα έχει αναδειχθεί ως βασική πολιτική κατηγορία στο κοινοβουλευτικό σύστημα καθώς και στους περισσότερους άλλους τομείς της κοινωνίας. Πολύ περισσότερο από την τάξη, στην πραγματικότητα! Για παράδειγμα, ποιος θα επέμενε ποτέ στις ποσοστώσεις (βάσει θετικών διακρίσεων) για την εργατική τάξη σε σχολεία και πανεπιστήμια και κρατική απασχόληση ή σε πολιτειακά νομοθετικά σώματα ή στο Κοινοβούλιο; Η κάστα έχει ένα διαφορετικού είδους πρωτείο στις πολιτικές της ίδιας της φιλελεύθερης αστικής τάξης. Σε αυτήν την πολιτική σφαίρα, το ζήτημα έχουν εκμεταλλευτεί εκείνες οι νέες ελίτ που αναδύθηκαν από τις μεσαίες και καταπιεσμένες κάστες.Τα μεγάλα αστικά κόμματα, από το Κογκρέσο έως το BJP, έχουν τους δικούς τους πολύ κυνικούς τρόπους χειρισμού του ζητήματος της κάστας. Υπήρξε μια πολύ ισχυρή ιδέα, την οποία αυτές οι νέες βασισμένες στην κάστα ελίτ προπαγανδίζουν υψηλόφωνα, ότι τα υλικά συμφέροντα μιας κάστας μπορούν να εκπροσωπούνται μόνο από μέλη αυτής της κάστας. Αυτό το είδος καστικής πολιτικής συχνά συγκρούεται με την ταξική πολιτική. Η παρατήρησή μου είναι ότι η Αριστερά υποστήριξε λίγο-πολύ κάθε προοδευτική πρωτοβουλία που πήγασε από τις καταπιεσμένες κάστες, κι έχει πάρει από μόνη της πολλές πρωτοβουλίες σχετικά με το ζήτημα της κάστας σε επίπεδο βάσης, για τις οποίες δεν γίνεται λόγος στα μέσα μαζικής ενημέρωσης και δεν αναγνωρίζονται από τις ελίτ οι οποίες έχουν ανέλθει κοινωνικά. Όταν η Αριστερά βγαίνει να οργανώσει τις αστικές και αγροτικές εργατικές τάξεις, οργανώνει κατ’ ανάγκη ανθρώπους από τις καταπιεσμένες κάστες ακριβώς επειδή η πλειονότητα της εργατικής τάξης, ιδίως μεταξύ των ακτημόνων αγροτών και των υπηρετικών τάξεων στα αστικά κέντρα, προέρχεται από αυτές τις καταπιεσμένες κάστες. Έτσι, ναι, πρέπει να υπάρχει μεγαλύτερη ευαισθησία, περισσότερη ενέργεια που ν’ αφιερώνεται σε αυτό το ζήτημα, μαζική εκπαίδευση των στελεχών της Αριστεράς σχετικά με το ζήτημα της κάστας. Ωστόσο, το ζήτημα της κάστας σήμερα μονοπωλείται τόσο πολύ από τις καστικές ελίτ, ώστε τίθενται σημαντικοί περιορισμοί σε αυτό που μπορεί να κάνει η Αριστερά. Ό, τι πραγματικά κάνει όμως πρέπει να έχει τη δέουσα αναγνώριση. Η κατηγορία του ευρωκεντρισμού που εκτοξεύεται εναντίον της Αριστεράς γίνεται κυρίως από μέλη αυτών των ανοδικά κινούμενων ελίτ.
Ορισμένοι συγγραφείς της Αριστεράς λένε ότι εκτός από κάποιες εν παρόδω αναφορές στην «κοινωνική τάξη» δεν υπάρχουν συγκεκριμένοι ορισμοί από τον Μαρξ. Ο Μάο Τσετούνγκ υπήρξε οξυδερκής στον ορισμό και την ανάλυση της κοινωνικής τάξης στην κινεζική κοινωνία. Ο Σαμίρ Αμίν μιλά για έξι κοινωνικές τάξεις στη σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία. Στο μαρξιστικό λεξιλόγιο τί είναι η κοινωνική τάξη και κατά τί διαφέρει από την φιλελεύθερη κατανόηση της κατηγορίας της κοινωνικής τάξης;
Όποιος πιστεύει ότι ο Μαρξ δεν ορίζει την κοινωνική τάξη πρέπει να έχει μια πολύ μηχανιστική αντίληψη για το τι συνιστά «ορισμό». Κάθε μαρξιστής που έχει κάνει ανάλυση της κοινωνικής τάξης, συμπεριλαμβανομένων των Μάο και Σαμίρ Αμίν, έχει εξαγάγει τις κατηγορίες ανάλυσης του/της από τον Μαρξ. Αυτό δεν θα ήταν δυνατό αν το έργο του Μαρξ δεν είχε προσφέρει πολύ ακριβή κριτήρια για τον προσδιορισμό της κοινωνικής τάξης. Είναι αλήθεια, ωστόσο, ότι ο Μαρξ δεν ήταν θετικιστής, ούτε κοινωνικός επιστήμονας αμερικανικού τύπου σε αναζήτηση ενός ορισμού 11 λέξεων-ή επτά λέξεων-που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως σωστός ή λάθος σε μια εξέταση πολλαπλών επιλογών. Ο Μαρξ ήταν διαλεκτικός στοχαστής. Γι’ αυτόν, η κοινωνική τάξη είναι πάνω απ’ όλα μια σχεσιακή κατηγορία δηλαδή, μια κοινωνική σχέση, όπως το ίδιο το κεφάλαιο. Ούτε τα μέσα παραγωγής ούτε τα χρήματα μπορούν να χαρακτηριστούν ως κεφάλαιο από μόνα τους· αντιθέτως, γίνονται μέσα και μορφές συσσώρευσης κεφαλαίου μόνο κάτω υπό ορισμένες συνθήκες. Ομοίως, το προλεταριάτο δεν υφίσταται ως ξεχωριστή οντότητα από μόνο του. Υπάρχει μόνο σε σχέση με το εκ διαμέτρου αντίθετό του, δηλαδή την κεφαλαιοκρατική τάξη και μόνο εντός μιας περίπλοκης δομής ταξικών σχέσεων που στην ολότητά της γνωρίζουμε ως καπιταλισμό. Αν δεν υφίσταντο καπιταλισμός ή κεφαλαιοκρατική τάξη, που είναι αυτό το οποίου αποδεικνύει η λέξη “κομμουνισμός”, οι άνθρωποι θα συνέχιζαν να εργάζονται, αλλά δεν θα υπήρχε η έννοια του προλεταριάτου. Υπάρχουν διάφοροι τύποι εργατικών τάξεων και διαιρέσεις εντός των κοινωνικών τάξεων σε ένα συνολικό, ιστορικά καθορισμένο σύστημα ιδιοκτησίας, παραγωγής και διανομής. Μπορούμε να προσδιορίσουμε τις δομικές θέσεις και τα χαρακτηριστικά συγκεκριμένων τάξεων ή μερίδων κοινωνικών τάξεων σε οποιονδήποτε δεδομένο κοινωνικό σχηματισμό, αλλά ο μαρξισμός δεν μπορεί να προσφέρει έναν φορμαλιστικό, υπεριστορικό ορισμό της κοινωνικής τάξης καθαυτής, ένα είδος ορισμού που θα ισχύει για όλες τις κοινωνικές τάξεις σε όλες τις χρονικές περιόδους.
H συμβολή του Γκράμσι
Υπάρχει μια αφήγηση που παρουσιάζει τον Gramsci ως αμιγώς διανοούμενο και θεωρητικό του πολιτισμού ξεκομμένο από την ταξική ανάλυση. Τα γραπτά του αντιμετωπίζονται επίσης από μερικούς ως ρήξη με την μαρξιστική παράδοση μέχρι εκείνη την εποχή, και κατά κάποιον τρόπο πολύ κριτικά προς αυτήν. Πώς διαβάζετε τον Gramsci και ποια είναι η ουσιαστική συμβολή του στον μαρξισμό;
Ο Γκράμσι ήταν 22 χρονών όταν προσχώρησε στο Ιταλικό Σοσιαλιστικό Κόμμα, το οποίο επρόκειτο να συνδεθεί με την Τρίτη Διεθνή. Ανήλθε γρήγορα και διακρίθηκε στο κόμμα. Ο Γκράμσι ήταν ένας φλογερός υποστηρικτής του Κινήματος των Εργατικών Συμβουλίων στη βιομηχανική πόλη του Τορίνο. Συχνά είχε επικαλεστεί το περίφημο σύνθημα του Λένιν «Όλη η εξουσία στα Σοβιέτ» επιχειρηματολογώντας κατά των κριτικών του κινήματος και με την ελπίδα ότι τα συμβούλια θα γίνονταν ο πυρήνας ενός μελλοντικού κομμουνιστικού σχηματισμού. Αργότερα, το 1921, αναδείχθηκε σε ένα από τα βασικά ιδρυτικά στελέχη του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος [PCI] και στη συνέχεια έγινε αρχηγός του κόμματος το 1924. Εν τω μεταξύ, είχε περάσει κάποιο διάστημα στη Μόσχα, απ’ όπου επέστρεψε με οδηγίες από το Γραφείο της Τρίτης Διεθνούς να σχηματίσει ένα αντιφασιστικό μέτωπο όλων των αριστερών κομμάτων και δυνάμεων με κορμό το Ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα, θέση στην οποίαν αντιτάχθηκαν πολλά άλλα κομματικά στελέχη. Συνελήφθη και καταδικάστηκε σε φυλάκιση για είκοσι χρόνια ως ηγέτης κι επικεφαλής θεωρητικός του PCI. To σύνολο του στοχασμού του που ξετυλίγεται στις περίπου 30.000 σελίδες των Τετραδίων της Φυλακής, πηγάζει από δύο βαθείς προβληματισμούς : ποιες ήταν οι δομικές αιτίες-ιστορικές, πολιτισμικές, κοινωνικές, θρησκευτικές αιτίες-για την ήττα της Αριστεράς και τη νίκη του φασισμού στην Ιταλία· και πώς να ανοικοδομηθεί ένα κομμουνιστικό κόμμα-για το οποίο χρησιμοποιούσε όρους όπως «ο Σύγχρονος Ηγεμόνας» και «ο συλλογικός διανοούμενος»-με τρόπο που θα αντιμετώπιζε τις ιδιαιτερότητες της ιταλικής περίπτωσης. Δεδομένης αυτής της ιστορίας, είναι απλώς παράλογο να προσπαθήσουμε να αποσπάσουμε τη σκέψη του Γκράμσι από τη βασική κομμουνιστική του στράτευση. Υπό μία έννοια, το βασικό εγχείρημα του Γκράμσι δεν ήταν πολύ διαφορετικό από αυτό του Μάο στην Κίνα. Όταν το κόμμα ήταν σε αποδιοργάνωση ύστερα από την ήττα του προλεταριάτου της Σαγκάης το 1927, ο Μάο έθεσε στον εαυτό του μια απλή ερώτηση: πώς να επαναδιατυπώσει την μαρξιστική-λενινιστική θεωρία και πρακτική προκειμένου να επιτευχθεί η επανάσταση στις ιδιαίτερες συνθήκες μιας τεράστιας, ημι-αποικιακής, ως επί το πλείστον αγροτικής χώρας όπως η Κίνα; Η λύση του ήταν ιδιαίτερα επινοητική: να εφαρμόσει τη λογική μιας προλεταριακής επανάστασης αλλά με έναν αγροτικό στρατό, αναπτύσσοντας την επαναστατική ισχύ όχι τόσο στις βιομηχανικές πόλεις όσο στην αγροτική ενδοχώρα, με στρατηγική όχι μετωπικής επίθεσης σε προπύργια κρατικής εξουσίας-όπως στην περίπτωση της κατάληψης των Χειμερινών Ανακτόρων-αλλά περικυκλώνοντας τις πόλεις από την ύπαιθρο. Ο Μάο εισήγαγε ένα εντελώς νέο σώμα σκέψης στη μαρξιστική-λενινιστική παράδοση.
Το Ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα ήταν μόλις πέντε ετών όταν ο Γκράμσι κλείστηκε σε μια φασιστική φυλακή, από την οποία βγήκε μόνο όταν ήταν πολύ άρρωστος, πολύ κοντά στο θάνατο. Πρέπει να θυμόμαστε ότι ο Γκράμσι ήταν σοβαρά άρρωστος στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής του και πέθανε σε ηλικία σαράντα έξι ετών. Ως εκ τούτου, η εξαιρετικά πρωτότυπη προσέγγισή του στο πρόβλημα της επαναστατικής πρακτικής σε μια μεγάλη ευρωπαϊκή χώρα παρέμεινε περιορισμένη στο πεδίο της σκέψης, ποτέ δεν του επετράπη να δοκιμαστεί στην πράξη. Έτσι, δεν μπορεί να συγκριθεί με τον Μάο, αλλά το εγχείρημα ήταν παρόμοιο: να αναλογιστεί κάποιος στο δικό του εθνικό πλαίσιο προκειμένου να καταλήξει σε μια κατάλληλη κομμουνιστική στρατηγική.
Βάση και εποικοδόμημα
Ο Γκράμσι ήταν ένθερμος μαθητής του Μαρξ και ουσιαστικά είχε εμμονή με μερικά χωρία από τον περίφημο Πρόλογο του 1859 του Μαρξ. Ένα από αυτά τα χωρία έχει ως εξής:
Οι αλλαγές στα οικονομικά θεμέλια οδηγούν αργά ή γρήγορα στον μετασχηματισμό ολόκληρου του πελώριου εποικοδομήματος. Μελετώντας τέτοιους μετασχηματισμούς, είναι πάντοτε απαραίτητο να γίνεται διάκριση μεταξύ του υλικού μετασχηματισμού των υλικών συνθηκών παραγωγής, που μπορούν να καθορίζονται με την ακρίβεια φυσικής επιστήμης, και των νομικών, πολιτικών, θρησκευτικών, καλλιτεχνικών ή φιλοσοφικών εν συντομία, ιδεολογικών μορφών μέσω των οποίων οι άνθρωποι συνειδητοποιούν αυτήν τη σύγκρουση και την καταπολεμούν.
Ο Γκράμσι συνήγαγε αρκετά συμπεράσματα από αυτό. Πρώτον, ότι η σχέση μεταξύ βάσης και εποικοδομήματος είναι διαλεκτικής φύσεως και άρα κανένα τους δεν υπάγεται σε μονόδρομο καθορισμού από το άλλο. Δεύτερον, ότι η επιστημονική μέθοδος με την οποία μπορούμε να αναλύσουμε τις «οικονομικές συνθήκες της παραγωγής» με μεγάλη «ακρίβεια» δεν μπορεί να μας δώσει ανάλογη ακριβή κατανόηση των «ιδεολογικών αποκρυσταλλώσεων»· για αυτό χρειαζόμαστε μια συμπληρωματική αλλά κάπως διαφορετική επιστήμη των εποικοδομημάτων. Τρίτον, ότι οι «ιδεολογικές αποκρυσταλλώσεις» ποικίλουν κι έχουν αλληλεπικαλυπτόμενες αλλά επίσης σχετικά αυτόνομες ιστορίες. Το νομικό εποικοδόμημα της αστικής Ευρώπης αντιπροσωπεύει όχι μόνο το καπιταλιστικό της παρόν, έχει επίσης πολυστρωματικά ιζηματοποιημένα θεμέλια που χρονολογούνται από τον Εκκλησιαστικό Κανόνα της Καθολικής Εκκλησίας καθώς και το Ρωμαϊκό Δίκαιο της παλαιάς Αυτοκρατορίας. Το θρησκευτικό εποικοδόμημα που ιδιάζει στην Καθολική Ιταλία διαφέρει από την Αγγλικανική Βρετανία ή τη Σαουδαραβική εκδοχή του (ουαχαμπιτικό Ισλάμ)· το καθένα έχει τη δική του ιστορικότητα και τα δικά του συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Τέταρτο, και το πιο σημαντικό, ενώ οι θεμελιώδεις παράγοντες και οι κρίσεις που ανοίγουν την πιθανότητα επαναστατικού μετασχηματισμού προκύπτουν στο πεδίο των παραγωγικών δυνάμενων και παραγωγικών σχέσεων, «οι άνθρωποι αποκτούν συνείδηση αυτής της σύγκρουσης και στρατεύονται στο πεδίο ακριβώς των ιδεολογικών αποκρυσταλλώσεων».
Ως εκ τούτου, ο αγώνας πάνω στις ιδεολογικές αποκρυσταλλώσεις και τη συγκεκριμένη συνείδηση που προκύπτει από αυτές αποκτά τεράστια βαρύτητα για την ίδια την πρακτική της επανάστασης. Το μεγάλο ενδιαφέρον του Γκράμσι για πραγματικές, εμπειρικές αναλύσεις αυτών των πολλών ιδεολογικών αποκρυσταλλώσεων στην ιταλική ιστορία και κοινωνία και η φιλοδοξία του να διαμορφώσει μια επιστήμη του εποικοδομήματος απορρέει από αυτήν την επαναστατική αναγκαιότητα, και όχι από κάποιο νεόκοπο, μεταμοντέρνο κουλτουραλισμό.
Υπάρχει ένας ισχυρισμός ότι στη Σοβιετική Ένωση οι μαρξιστικές ιδέες της δικτατορίας του προλεταριάτου και του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού παρόπλισαν τη δημοκρατία, ειδικά στην περίοδο του Ιωσήφ Στάλιν. Από την άλλη πλευρά, αριστεριστές στοχαστές όπως ο Αντόνιο Νέγκρι θεωρούν ότι η εξέγερση δεν είναι υπόθεση της παραδοσιακής εργατικής τάξης αλλά του πλήθους, χωρίς μια μονοκομματική ηγεσία. Ποια είναι κατά την άποψή σας η σημασία και η αξία ενός κομμουνιστικού κόμματος;
Οι δύο έννοιες που αναφέρετε έχουν διαφορετικές ρίζες. Η έννοια της «δικτατορίας του προλεταριάτου» ανάγεται στον ίδιο τον Μαρξ. Στο ίδιο το Μανιφέστο, ο Μαρξ περιγράφει το φιλελεύθερο κράτος ως διαχειριστική επιτροπή της μπουρζουαζίας στο σύνολό της. Αλλού, περιέγραψε αυτό το είδος κράτους ως δικτατορία της αστικής τάξης έναντι της υπόλοιπης κοινωνίας εν γένει και έναντι του προλεταριάτου πιο συγκεκριμένα δηλαδή της δικτατορίας μιας πενιχρής μειονότητας έναντι της μεγάλης πλειοψηφίας. Στη σημερινή γλώσσα θα μπορούσατε να πείτε «δικτατορία του 1 τοις εκατό πάνω στους 99 τοις εκατό». Η «δικτατορία του προλεταριάτου» σηματοδοτούσε την απόλυτη άρνηση της δικτατορίας της αστικής τάξης. Με άλλα λόγια, σήμαινε την κυριαρχία της απόλυτης πλειοψηφίας σε μια μικρή μειοψηφία ή, αν θέλετε, τη δικτατορία της εργασίας πάνω στο κεφάλαιο. Το διάσημο σύνθημα του Λένιν «Όλη η εξουσία στα Σοβιέτ» είχε περίπου το ίδιο νόημα με τη «δικτατορία του προλεταριάτου», δηλαδή μια πιο τέλεια δημοκρατία στην οποία διάφορα είδη εργασίας εκπροσωπούνταν μέσω νέων μορφών οργάνωσης. Αντίθετα, η έννοια του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού αναφέρεται στην οργανωτική ιδέα του Λένιν για το παράνομο, υπόγειο επαναστατικό κόμμα σε συνθήκες τσαρικής μοναρχίας και, κατ’ επέκταση, γενικότερα σε περιόδους μεγάλης κρατικής καταστολής. Η Ρόζα Λούξεμπουργκ είχε ήδη προειδοποιήσει, στην ίδια εποχή με αυτήν του Λένιν, ότι αυτή η οργανωτική μορφή θα μπορούσε υπό διαφορετικές συνθήκες να εκφυλιστεί στην αυταρχική επιβολή μιας μικρής κλίκας ή ακόμη και σε μια προσωποποιημένη δικτατορία. Ωστόσο, πρέπει να πω ότι κάθε μορφή κόμματος ή κράτους ενέχει τη δυνατότητα εκφυλισμού, και το πόσο καλά λειτουργεί μια έννοια στην πράξη έχει να κάνει με τους ανθρώπους που την εφαρμόζουν και τις αντικειμενικές συνθήκες που καθορίζουν τη συμπεριφορά αυτών των ανθρώπων. Το είδος του αυταρχικού κράτους που εμφανίστηκε την περίοδο της ηγεσίας του Στάλιν είχε πολύ περίπλοκες ρίζες στις υλικές συνθήκες που επικρατούσαν και σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αναχθεί μόνο στη μία ή την άλλη από αυτές τις έννοιες.
Όσο για τον [Αντόνιο] Νέγκρι, ξεκίνησε την καριέρα του με ένα εργατιστικό είδος υπερ-αριστερισμού και είχε εμπλακεί στην Ιταλία ακόμη και σε τρομοκρατικές ακροαριστερές ομάδες με αξιώσεις πρωτοπορίας. Περίπου τρεις δεκαετίες αργότερα, αναδύθηκε στο προσκήνιο με ένα είδος θεωρίας που θεωρώ ως μια ακραία μορφή αναρχισμού, αλλά τόσο παράδοξη που αρνείται την ίδια την πραγματικότητα του αμερικανικού ιμπεριαλισμού ή των οιωνδήποτε αναγνωρίσιμων κέντρων εταιρικής εξουσίας. Η ιδέα του για το «πλήθος» μπορεί να εξηγηθεί με πολλούς τρόπους, αλλά στην ουσία απορρέει από αυτού του είδους τη θεωρητική ασυνέπεια. Στην πράξη, συμμερίζεται την κοσμοαντίληψη των ΜΚΟ που αρνείται το γεγονός της ταξικής πάλης και ζητάει «ν’ αλλάξουμε τον κόσμο χωρίς να καταλάβουμε την εξουσία» εν συντομία, μια σειρά κοινωνικών μεταρρυθμίσεων που οδηγούν σε ένα πιο ανθρώπινο πρόσωπο του καπιταλισμού.
Έχουμε μάθει τουλάχιστον δύο πράγματα από την εμπειρία των πρόσφατων εξεγέρσεων στον αραβικό κόσμο. Οι αποκαλούμενες «αυθόρμητες» μαζικές εξεγέρσεις χωρίς ξεκάθαρη ηγεσία-το «πλήθος» του Νέγκρι, για να το πούμε έτσι-καταλήγουν να χειραγωγούνται πολύ εύκολα, όπως συνέβη στην Αίγυπτο όπου ένα ισχυρό μαζικό κίνημα καπελώθηκε σύντομα από τη Μουσουλμανική Αδελφότητα και οδήγησε στην εκλογική επιτυχία των Ισλαμιστών οι οποίοι, με τη σειρά τους, προκάλεσαν φόβο σε ένα μεγάλο κομμάτι του αιγυπτιακού λαού σε τέτοιο βαθμό που πραγματικά υποδέχτηκε θετικά το στρατιωτικό πραξικόπημα που ανέτρεψε την κυβέρνηση της Μουσουλμανικής Αδελφότητας και οδήγησε τη μεγάλη εξέγερση της πλατείας Ταχρίρ σε τραγικό τέλος. Στο άλλο άκρο, στην παρούσα εποχή του εταιρικού μονοπωλίου πάνω στα παγκόσμια ηλεκτρονικά μέσα και στις εικονικές αναπαραστάσεις του κόσμου, τα «πλήθη» μπορούν ουσιαστικά να κατασκευαστούν από το πουθενά, όπως έγινε στη Λιβύη και τη Συρία. Σε παλαιότερες εποχές, είναι απλώς αναμφισβήτητο ότι ο Χίτλερ και ο Μουσολίνι ανήλθαν στην εξουσία ως επικεφαλής των δεξιών, υστερικών «πληθών». Δεν υπάρχει απαραιτήτως κάτι προοδευτικό στον «λαό», τις «μάζες», στα «πλήθη», κλπ. Η προοδευτικότητα των αναταραχών και των εξεγέρσεων των λαϊκών τάξεων μπορεί να διασφαλιστεί μόνο από ταξικές οργανώσεις και (ταξικούς) αγώνες.
Αμερικανοποίηση του κόσμου
Η παγκοσμιοποίηση έχει πολλές πτυχές. Το πώς επηρεάζει τον πολιτισμό είναι ένα σημαντικό πράγμα. Ποιο είναι αυτό το πολιτισμικό πρόσωπο της παγκοσμιοποίησης; Πώς επηρεάζει η παγκοσμιοποίηση τον πολιτισμό μας;
Η λέξη «παγκοσμιοποίηση» αποτελεί έναν αστικό ευφημισμό για την τελευταία φάση του ιμπεριαλισμού. Ο πολιτισμικός ιμπεριαλισμός ήταν πάντα μια θεμελιώδης πτυχή του ίδιου του ιμπεριαλισμού. Οποιαδήποτε επέκταση και εμβάθυνση της ιμπεριαλιστικής δύναμης είναι βέβαιο ότι θα εμβαθύνει και την ισχύ του ιμπεριαλιστικού πολιτισμού. Αυτό διευκολύνεται σε μεγάλο βαθμό στην εποχή μας από τις νέες πληροφορίες και ιδιαίτερα τις οπτικές τεχνολογίες. Αυτό ισχύει για την υψηλή κουλτούρα και για τις μαζικές πολιτιστικές μορφές. Ο κινηματογράφος του Χόλιγουντ είναι το κυρίαρχο κινηματογραφικό είδος και οι εθνικές κινηματογραφικές βιομηχανίες στην Ασία ή την Αφρική είναι βασικά τοπικές παραλλαγές του με πολύ μεγάλες δόσεις αυτού που αποκαλώ «μιμητική πρωτοτυπία». Η αμερικάνικη μουσική είναι η μόνη παγκόσμια μουσική στην εποχή μας, και η πλειοψηφία μεταξύ των μεσαίων τάξεων του κόσμου δεν έχει άλλα μουσικά ακούσματα πλην της αμερικάνικης μουσικής και των τοπικών παραλλαγών της, που και πάλι χαρακτηρίζονται από μιμητική πρωτοτυπία. Τα παντελόνια τζιν είναι πλέον το κυρίαρχο στοιχείο στον παγκοσμιοποιημένο ενδυματολογικό κώδικα που υπερβαίνει μάλιστα τη διαχωριστική των φύλων. Δεν εννοώ καθόλου ότι είναι αντιδραστικό από μόνο του το να φορά κανείς τζιν ή να ακούει αμερικάνικη μουσική. Φαίνεται όμως ότι υπάρχει μια αντικειμενική συσχέτιση μεταξύ τέτοιων αλλαγών στην καθημερινή ζωή και την επικράτηση του αμερικάνικου πολιτισμού.
Στο άλλο άκρο, το αμερικάνικο πανεπιστημιακό σύστημα είναι ο κύριος χώρος για την κατάρτιση της τεχνοκρατικής-διευθυντικής τάξης, ακόμη και των διπλωματών και των υψηλόβαθμων δημοσίων υπαλλήλων, από πραγματικά σχεδόν κάθε χώρα του κόσμου. Το πρότυπο του αμερικάνικου εκπαιδευτικού συστήματος είναι αυτό που ακολουθείται σε όλο και περισσότερα εθνικά εκπαιδευτικά συστήματα σε παγκόσμιο επίπεδο. Και πάλι διευκρινίζω ότι δεν εννοώ πως όποιος σπουδάζει ή διδάσκει σε ένα αμερικανικό πανεπιστήμιο είναι απαραίτητα αντιδραστικός. Υπάρχουν πάντα ριζοσπαστικές, αντιπολιτευτικές μειοψηφικές ομάδες μέσα σε αυτούς τους θεσμούς. Απλώς επισημαίνω την κυρίαρχη λειτουργία αυτού του εξαιρετικά ισχυρού συστήματος ιδεολογικής αναπαραγωγής για όλες τις σφαίρες της ζωής παγκοσμίως. Ο μεταμοντερνισμός σε όλο το εύρος του-από την υψηλή θεωρία μέχρι την παραγωγή πολιτισμικών τεχνουργημάτων και μέχρι τις καθημερινές συνήθειες όπως τα fast food—αποτελεί στην πραγματικότητα μια αμερικανικοποίηση του πλανήτη. Όσο ψηλότερα φτάνει κανείς στην ταξική πυραμίδα της κοινωνίας μας, τόσο πιο σύνηθες είναι να ταυτίζεται με διάφορες πτυχές του αμερικάνικου πολιτισμού. Η αμερικανική νίκη στην πολιτισμική σφαίρα έχει υπάρξει στην πραγματικότητα πολύ πιο εντυπωσιακή από ό,τι υπήρξε στα στρατιωτικά πεδία μάχης. Η Κίνα μπορεί να είναι μια ανερχόμενη ανταγωνιστική οικονομική δύναμη, εντός της ωστόσο η εξάπλωση των αμερικανικών πολιτισμικών προϊόντων είναι αναμφίβολα πολύ εντυπωσιακή.
Τρίτος Κόσμος ή Τριηπειρωτισμός;
Ο «Τρίτος Κόσμος» είναι ο όρος που χρησιμοποιείται συνήθως για να περιγράψει τις χώρες του Νότου. Αντίθετα, άνθρωποι σαν κι εσάς χρησιμοποιούν τον όρο Τριηπειρωτική. Πώς ο όρος «Τρίτος Κόσμος» έγινε ένας δημοφιλής νεολογισμός και τί σημαίνει αυτή η μετατόπιση του λεξιλογίου σε Τριηπειρωτική;
Ο όρος «Τρίτος Κόσμος» επινοήθηκε από έναν Γάλλο δημοσιογράφο την περίοδο της Διάσκεψης της Μπαντούγκ το 1955 σαν μια φράση του συρμού για τους αναγνώστες του προκειμένου ν’ αποδοθεί το εν τη γενέσει κίνημα των Αδεσμεύτων. Έτσι η φράση αυτή παγιώθηκε και άρχισε να χρησιμοποιείται με διάφορους τρόπους από διαφορετικούς ανθρώπους, ακόμη και από διαφορετικές χώρες. Η ιστορία αυτή ανιχνεύεται στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου μου In Theory. Η Διάσκεψη της Μπαντούγκ ήταν σχεδόν αποκλειστικά μια αφροασιατική υπόθεση, μαζί με κάποιες μεμονωμένες φιγούρες όπως ο Τίτο από τη Γιουγκοσλαβία. Ο όρος «τριηπειρωτισμός» εμφανίστηκε στην επαναστατική Κούβα και ήταν ιδιαίτερα προσφιλής στον Τσε [Γκεβάρα], υποδηλώνοντας μια θεμελιώδη ενότητα της Λατινικής Αμερικής, της Αφρικής και της Ασίας ως θυμάτων της αποικιοκρατίας και του ιμπεριαλισμού. Ο όρος έγινε ευρέως γνωστός μέσω επαναστατικών δημοσιεύσεων, διεθνών διασκέψεων κ.λπ. Μερικές φορές χρησιμοποιώ τον όρο «Τρίτος Κόσμος» μόνο και μόνο επειδή πολλοί άνθρωποι είναι εξοικειωμένοι με αυτόν, παρ’ όλο που η γαλλική δημοσιογραφική του προέλευση δεν μου είναι αρεστή. Προτιμώ τον όρο Τριηπειρωτισμός λόγω της επαναστατικής του προέλευσης και του συσχετισμού του με την Κούβα.
Εμπορευματοποίηση της θρησκείας
Πολλοί πίστεψαν ότι, με την νεωτερικότητα και το «πέρασμα του χρόνου», η θρησκεία θα υποχωρούσε από τη δημόσια σφαίρα και ότι θα ήταν λιγότερο σημαντική για τον σύγχρονο άνθρωπο δεδομένης της επιστημονικής προόδου και του ορθολογισμού. Αλλά, όλως αντιθέτως, αντί να συμβαίνει αυτό η θρησκευτικότητα αυξάνεται ραγδαία σε όλο τον κόσμο. Πώς θα εξηγούσατε αυτή τη διογκούμενη θρησκευτικότητα;
Η αλήθεια της Ευρώπης πρέπει πάντα να αντιμετωπίζεται από τη σκοπιά των θυμάτων της. Η εκκοσμίκευση, με την έννοια ενός επίσημου διαχωρισμού μεταξύ Εκκλησίας και κράτους, σίγουρα θεσμοποιήθηκε στις περισσότερες δυτικές χώρες, αλλά η θρησκεία δεν εξαφανίστηκε από τη δημόσια ζωή. Στο δοκίμιο του «To εβραϊκό ζήτημα», ο Μαρξ δείχνει με λαμπρό τρόπο πώς η επίσημη ιδιωτικοποίηση της θρησκείας στις ΗΠΑ την ιεροποίησε ακόμη περισσότερο, τοποθετώντας την πέρα από την εμβέλεια του κράτους. Ο αντισημιτισμός παρέμεινε χαρακτηριστικό όλων των δυτικών κοινωνιών, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, έως ότου έφτασε στο τελικό οργιώδες αποκορύφωμά του με τη ναζιστική εξόντωση των Εβραίων.
Ο Έντουαρντ Σαΐντ τεκμηρίωσε λεπτομερώς πόσο παλιό, βαθύ και ανεκρίζωτο έχει υπάρξει το μίσος της Ευρώπης για το Ισλάμ. Υπάρχει μεγάλη αλήθεια στο σαρδόνιο σχόλιο του [Theodor W.] Adorno ότι αντί να εξαφανιστεί η θρησκεία απλώς εμπορευματοποιήθηκε και πως ό, τι απέμεινε από τη χριστιανική πίστη είναιτο μίσος για τον πλησίον. Η ισλαμοφοβία είναι το νέο όνομα για μια παλιά ασθένεια. Είναι αλήθεια, ωστόσο, ότι αυτή η ασθένεια έχει δείξει πολύ θανατηφόρα νέα συμπτώματα τις τελευταίες δύο δεκαετίες, καθώς η Δύση έχει εξαπολύσει βάναυσο πόλεμο εναντίον μουσουλμανικών πληθυσμών που κατοικούν σε γεωγραφικές περιοχές που εκτείνονται από την Ερυθρά Θάλασσα και τη Μέση Ανατολή μέχρι τη Βόρεια και Δυτική Αφρική.
Στη δική μας περιοχή του κόσμου, η αυξανόμενη θρησκευτικότητα αποτελεί μία από τις πολλές μορφές της ανόδου της δεξιάς στην εποχή μας, και συνδέεται δομικά με την ήττα και/ή την υποχώρηση της Αριστεράς. Ο κοσμικός εθνικισμός και ο κομμουνισμός ήταν οι κυρίαρχες πολιτικές τάσεις σε μια σειρά από μουσουλμανικές χώρες όπως η Ινδονησία, το Ιράν, το Ιράκ, η Αίγυπτος, το Σουδάν κλπ., ακριβώς εκεί όπου ο ισλαμισμός είναι κυρίαρχος σήμερα, συμπεριλαμβανομένων των σαλαφιστικών και τζιχαντιστικών εκδοχών του. Περίπου το ίδιο θα μπορούσε να ειπωθεί και για την Ινδία αν συγκρίνουμε τη σημερινή Ινδία με την Ινδία πριν από 50 χρόνια. Αυτό σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να θεωρηθεί ως μια εξέλιξη που εκτυλίχθηκε μόνο σε τοπικό επίπεδο. Απεναντίας, ο ιμπεριαλισμός αγωνίστηκε τόσο σκληρά ενάντια στον κοσμικό εθνικισμό όσο και κατά του κομμουνισμού, καθώς και οι δύο αντιπροσώπευαν μεγάλη απειλή για τα ιμπεριαλιστικά συμφέροντα. Οι κάθε λογής δεξιές δυνάμεις ωφελήθηκαν ανυπολόγιστα από αυτές τις ιμπεριαλιστικές επιθέσεις.
Οι ισλαμικές πολιτικές αναπτύσσονται υπό διαφορετικές μορφές σε διαφορετικές χώρες. Ποια είναι η ιστορία και η εξέλιξη του πολιτικού Ισλάμ; Πώς οι ισλαμιστικές πολιτικές και η ισλαμοφοβία ενισχύουν η μία την άλλη;
Το πολιτικό Ισλάμ, όπως το γνωρίζουμε σήμερα σε πολλές παραλλαγές, δημιουργήθηκε για πρώτη φορά πριν από περίπου 70 χρόνια συμβαδίζοντας με το δόγμα Τρούμαν, το οποίο αξίωνε ότι το Ισλάμ-το ουαχαμπιστικό Ισλάμ της Σαουδικής Αραβίας και το σαλαφιστικό Ισλάμ της Μουσουλμανικής Αδελφότητας-ήταν το πιο αξιόπιστο προπύργιο ενάντια στον κομμουνισμό στη Μέση Ανατολή [Δυτική Ασία]. Και, η Δύση έπρεπε να ελέγξει τη Μέση Ανατολή, διότι τύχαινε να είναι επίσης το μέρος όπου βρίσκονταν τα μεγαλύτερα αποθέματα των πιο σημαντικών στρατηγικών πρώτων υλών, πετρελαίου και φυσικού αερίου, του βιομηχανικού κόσμου. Οι αμερικάνικες μυστικές υπηρεσίες και τα δίκτυα καταστολής εξεγέρσεων καλλιέργησαν αλλά και δημιούργησαν σε μεγάλο βαθμό ισλαμιστές εξτρεμιστές σε όλο τον κόσμο.
Μόλις μια προοδευτική, κομμουνιστικά προσανατολισμένη κυβέρνηση ανήλθε στην εξουσία στο Αφγανιστάν, οι ΗΠΑ κατάφεραν να συγκροτήσουν μια αντικομμουνιστική δύναμη που αποτελείτο από Μουτζαχεντίν προερχόμενους από περίπου 40 χώρες και αμειβόμενων από την CIA [Κεντρική Υπηρεσία Πληροφοριών]—και τη Σαουδική Αραβία-με στόχο την ισλαμική σταυροφορία ενάντια σε εκείνους τους άθεους αντιιμπεριαλιστές. Οι ηγέτες της Μουσουλμανικής Αδελφότητας έγιναν για πρώτη φορά δεκτοί στον Λευκό Οίκο από τον Πρόεδρο Αΐζενχάουερ. Οι βασικοί ηγέτες αυτής της νέας συμμορίας Μουτζαχεντίν έγιναν δεκτοί στον Λευκό Οίκο από τον Ρόναλντ Ρήγκαν. Πριν στραφεί εναντίον των ΗΠΑ, ο Οσάμα Μπιν Λάντεν αποτελούσε κεφάλαιο της CIA. Καθώς οι ΗΠΑ και οι σύμμαχοί τους ξεκινούσαν όλο και περισσότερους πολέμους εναντίον μουσουλμανικών χωρών, κάθε ανεξάρτητος δημοσιογράφος και διανοητής προειδοποιούσε ότι αυτές οι εισβολές θα δημιουργούσαν αναγκαστικά μια νέα γενιά αντι-δυτικών τρομοκρατών.
Οι ΗΠΑ ωστόσο ήξεραν τι έκαναν. Είχαν αξιοσημείωτη επιτυχία στο να συγκρατήσουν τον τζιχαντιστικό τρόμο μακριά από τις δυτικές χώρες, με εξαίρεση περίπου έξι ως επί το πλείστον ασήμαντες επιθέσεις επί σχεδόν δύο δεκαετίες, ενώ καταδίκασε εκατομμύρια ανθρώπους στο θάνατο και την καταστροφή κάνοντάς τους ανέστιους. Σε αυτό το σκηνικό ατελείωτων πολέμων εναντίον ολόκληρων πληθυσμών, οι ΗΠΑ παίζουν ένα περίπλοκο παιχνίδι με διάφορες ομάδες τζιχαντιστών, πολεμώντας όσους απειλούν τα συμφέροντά τους, αλλά και διατηρούν πολλούς από αυτούς σε επιφυλακή για να τους εξαπολύσουν σε διάφορα μέρη του κόσμου, όπως και όταν απαιτείται, στη Λιβύη και τη Συρία ήδη, και κατά πάσα πιθανότητα στις δημοκρατίες της Κεντρικής Ασίας με πλειοψηφικό μουσουλμανικό πληθυσμό, καθώς και στις περιοχές της Κίνας με μουσουλμανική πλειοψηφία στο άμεσο μέλλον. Πολύ λίγοι δυτικοί έχουν σκοτωθεί από τη τζιχαντιστική τρομοκρατία, αλλά αυτός ο τρόμος έχει σκοτώσει εκατοντάδες χιλιάδες μουσουλμάνων κατά μήκος πολλών χωρών και περιοχών του πλανήτη. Αυτές οι συμπαιγνίες της αυτοκρατορίας, σε αυτές τις συγκεκριμένες μορφές, αποτελούν επίσης μερικά δείγματα των νοσηρών συμπτωμάτων των καιρών μας.
Jipson John and Jitheesh P.M. are fellows at Tricontinental: Institute for Social Research and contribute to various national and international publications including The Hindu, The Caravan, The Wire and Monthly Review. The writers can be reached at [email protected] and [email protected]
