Ο συντηρητικός νέος πρόεδρος Ροντρίγκο Τσάβες ορκίστηκε στις 8 Μαΐου έχοντας αποσπάσει λίγο πάνω από το 52% των ψήφων σε μία ομαλή εκλογική διαδικασία που είχε όμως και το στοιχείο της έκπληξης. Τα παραδοσιακά κόμματα που εναλλάσσονται στην εξουσία τις τελευταίες δεκαετίες ηττήθηκαν από το ιδρυθέν μόλις το 2018 Σοσιαλιστικό Δημοκρατικό Προοδευτικό Κόμμα του νεοεκλεγέντα Τσάβες.
Ο νέος Πρόεδρος υπήρξε επί 30 χρόνια στέλεχος της Παγκόσμιας Τράπεζας, υπηρέτησε για λίγους μήνες ως υπουργός Οικονομικών στην κυβέρνηση του Κάρλος Αλβαράδε Κεσάδα το 2019 και κατάφερε να ανεβάσει την ένταση στις συνήθως νωχελικές εκλογές της Κόστα Ρίκα. Θεωρείται άνθρωπος των αγορών, υπέρμαχος του περαιτέρω ανοίγματος της οικονομίας στο ιδιωτικό κεφάλαιο και κέντρισε το ενδιαφέρον των ψηφοφόρων ασκώντας σκληρή κριτική στην διαφθορά και την αναποτελεσματικότητα του δημόσιου τομέα. Ορισμένοι αναλυτές συνδέουν την πολιτική του φυσιογνωμία και ρητορική με ηγέτες όπως ο Μπολσονάρου, ο Τραμπ και ο Μπερλουσκόνι παλιότερα. Στην πιο σταθερή χώρα της Λατινικής Αμερικής όμως, με το 98% των ενεργειακών της αναγκών να καλύπτονται από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, τον στρατό της να έχει καταργηθεί από το 1949 και το πιο εξελιγμένο κοινωνικό κράτος της υποηπείρου οι παραπάνω συγκρίσεις δεν φαίνεται να αποτυπώνουν ικανοποιητικά την πραγματικότητα.
Η Κόστα Ρίκα αποτελεί μία αξιοσημείωτη εξαίρεση σε αυτό το ταραγμένο μέρος του πλανήτη. Από τα χρόνια που οι κονκισταδόρες εξουσίαζαν την περιοχή η χώρα είχε την τύχη να μην κατέχει σημαντικό ορυκτό πλούτο, αποφεύγοντας έτσι τα αρπακτικά βλέμματα των Ισπανών κεφαλαιούχων και εμπόρων. Από τις πρώτες δεκαετίες που κερδίζει την ανεξαρτησία της οι Φιλελεύθεροι παίζουν ουσιαστικό ρόλο στην διαμόρφωση των πολιτικών και κοινωνικών παραδόσεων της χώρας μέχρι και την δεκαετία του 1940. Λίγα χρόνια μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου η Κόστα Ρίκα βυθίζεται στην πιο σημαντική πολιτική κρίση της ιστορίας της – που έμελλε να είναι και η τελευταία τέτοιας κλίμακας.
Όπως πάρα πολλά στοιχεία αυτής της χώρας μοιάζουν μοναδικά, έτσι είναι και οι λεπτομέρειες της κρίσης του 1948 που έβαλε τα θεμέλια για την μετέπειτα πορεία της Κόστα Ρίκα. Το 1940 τις εκλογές κέρδισε ο Ραφαέλ Άνχελ Καλντερόν, ο εκλεκτός της ολιγαρχίας του καφέ που κρατούσε σφιχτά στα χέρια της την πραγματική εξουσία στην χώρα. Λίγο καιρό μετά όμως, δηλώνοντας σοκαρισμένος από την εκτεταμένη φτώχεια που μάστιζε τον πληθυσμό, πραγματοποίησε στροφή 180 μοιρών ανακοινώνοντας σειρά σαρωτικών μεταρρυθμίσεων που για πρώτη φορά θέσπιζαν δημόσια υγεία, παιδεία και ένα ιδιαίτερα εξελιγμένο για την εποχή του δημόσιο σύστημα κοινωνικής ασφάλισης και συνταξιοδότησης. Έβαλε την χώρα στον πόλεμο στο πλευρό των συμμάχων και πήρε σκληρά μέτρα ενάντια στην κραταιά και πάμπλουτη Γερμανική μειονότητα. Το κομμουνιστικό κίνημα της Κόστα Ρίκα, οργανωμένο στο Κόμμα Λαϊκής Πρωτοπορίας, στήριξε τον πρόεδρο Καλντερόν βλέποντας στην κυβέρνηση του την ευκαιρία άμεσης βελτίωσης των συνθηκών ζωής και εργασίας των φτωχότερων τμημάτων του πληθυσμού. Το Σύνταγμα της Κόστα Ρίκα απαγορεύει την διαδοχική επανεκλογή του απερχόμενου προέδρου οδηγώντας έτσι τον Καλντερόν στην στήριξη του πιο μετριοπαθούς Τεόντορο Πικάδο. Ο Πικάδο συνέχισε εν πολλοίς την πολιτική του προκατόχου του και στις εκλογές του 1948 ο Καλντερόν είχε την δυνατότητα να επιστρέψει στην προεδρία. Η ντόπια ολιγαρχία είχε σημαδέψει την συγκεκριμένη εκλογική αναμέτρηση για να ξεμπερδεύει με τις απόπειρες οικοδόμησης ενός κοινωνικού κράτους που αφαιρούσε μέρος της ανεξέλεγκτης εξουσίας της.
Για πολλούς, οι μέθοδοι που μεταχειρίστηκε ο Καλντερόν στην πορεία εφαρμογής των μεταρρυθμίσεων του ήταν δικτατορικές. Αυτό το γεγονός οδήγησε στην δημιουργία μιας ετερόκλητης συμμαχίας εναντίον του, που συγκέντρωνε από την άρχουσα τάξη και την δεξιά της χώρας, μέχρι την κεντροαριστερή ελίτ που υποστήριζε την δημιουργία κοινωνικού κράτους αλλά επιθυμούσε και μία ανώτερη μορφή δημοκρατίας. Εμβληματική μορφή της αντιπολίτευσης ήταν ο Χοσέ Φιγκέρες Φερέρ, ένας επιχειρηματίας που εξορίστηκε από την χώρα επειδή ασκούσε δριμεία κριτική στο καθεστώς Καλντερόν και συμμετείχε στην άτυπη συμμαχία της «Λεγεώνας της Καραϊβικής». Η Λεγεώνα είχε μέλη από όλες τις ισπανόφωνες χώρες της Λ. Αμερικής, πρώην εθελοντές που πολέμησαν στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό των αμερικανικών δυνάμεων και στον Ισπανικό εμφύλιο στο πλευρό της Ισπανικής Δημοκρατίας, διακηρυγμένο στόχο την ανατροπή των δικτατορικών κυβερνήσεων της περιοχής όπως του Τρουχίγιο της Δομινικανής Δημοκρατίας και του Σομόζα της Νικαράγουας και λάμβανε υποστήριξη από μέρος των δημοκρατικών κυβερνήσεων της Λ. Αμερικής όπως της Κούβας. Εξέχον μέλος της από το 1947 ήταν και ο 20χρονος Φιντέλ Κάστρο.
Με αφορμή ένα αμφισβητούμενο αποτέλεσμα στις εκλογές του 1948, ο Φερρέρ κήρυξε την επανάσταση απέναντι στο καθεστώς Καλντερόν και σε δύο μήνες κατάφερε να επικρατήσει σχετικά εύκολα, καθώς η κύρια αντίσταση που συνάντησε ήταν από τις κομμουνιστικές πολιτοφυλακές που πολέμησαν στο πλευρό της κυβέρνησης. Ενδεικτικό της παραδοξότητας αυτού του εμφύλιου πολέμου ήταν ότι οι κομμουνιστικές δυνάμεις, που ήταν η πραγματική λαϊκή βάση της κυβέρνησης, έλαβαν περιορισμένη βοήθεια από το φιλοαμερικανικό καθεστώς Σομόζα της Νικαράγουας, ενώ οι δυνάμεις της δεξιάς και του Φερρέρ υποστηρίχθηκαν από την κυβέρνηση του αριστερού Αρεβάλο της Γουατεμάλας και απολάμβαναν και την διακριτική στήριξη των ΗΠΑ. Η συμμαχία που ανέτρεψε τον Καλντερόν γρήγορα κατέρρευσε με τον Φερρέρ να αναδεικνύεται αδιαμφισβήτητος ηγέτης στην νέα εποχή της Κόστα Ρίκα παραμερίζοντας τις δεξιές δυνάμεις που απαιτούσαν ξήλωμα όλων των κοινωνικών μεταρρυθμίσεων της προηγούμενης δεκαετίας. Με το νέο Σύνταγμα του 1949 καταργεί τον στρατό και θεμελιώνει ένα κράτος βασισμένο στον δημόσιο έλεγχο της οικονομίας, με μεγάλα κρατικά μονοπώλια και αξιοσημείωτο κοινωνικό δίχτυ προστασίας. Η Κόστα Ρίκα απολαμβάνει τρεις δεκαετίες πολιτικής σταθερότητας που συνδυάζονται με την βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των πολιτών που την κατατάσσουν στις πιο ανεπτυγμένες χώρες της ηπείρου.
Από τα μέσα του 1980, με την επιθετική εμφάνιση του νεοφιλελευθερισμού στον δυτικό κόσμο, το μοντέλο της Κόστα Ρίκα γνωρίζει τους πρώτους κλυδωνισμούς του. Τα δημοσιονομικά δεδομένα επιδεινώνονται, το χρέος αυξάνεται και το ΔΝΤ αρχίζει να παρεμβαίνει όλο και πιο έντονα απαιτώντας ιδιωτικοποιήσεις και περικοπές. Όμως το αποτύπωμα του νεοφιλελευθερισμού στην οικονομία και την κοινωνία δεν συγκρίνεται με τις συνέπειες που γνώρισαν όλες οι άλλες χώρες που δέχτηκαν τις θεραπείες σοκ. Ακόμα και η κρίση του 2008 ξεπεράστηκε γρήγορα με την Κόστα Ρίκα να επιστρέφει σε υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης από το 2010.
Λίγα χρόνια μετά, η Κόστα Ρίκα αντιμετώπιζε εκ νέου σύννεφα στον ορίζοντα. Η ισχνότητα των δημόσιων οικονομικών συναντήθηκε με κάποια από τα πιο μεγάλα σκάνδαλα (μεγαλοεργολάβοι χρημάτισαν στελέχη της τοπικής αυτοδιοίκησης για να πετύχουν απευθείας αναθέσεις δημοσίων έργων) της ιστορίας της. Διαδοχικές κυβερνήσεις επιχείρησαν την αύξηση των έμμεσων φόρων, την μείωση των μπόνους στους μισθούς των εργαζομένων, την μερική ιδιωτικοποίηση παιδείας και υγείας με την ταυτόχρονη μείωση της χρηματοδότησης τους. Παρά την στιβαρή αντίσταση των συνδικάτων, μέρος των μεταρρυθμίσεων εφαρμόστηκε φέρνοντας τη χώρα σε δυσχερή θέση με το ξέσπασμα της πανδημίας. Με λίγο κάτω από το 10% του ΑΕΠ της να προέρχεται άμεσα από τον τουρισμό, και τα έμμεσα οφέλη του να είναι πολλαπλάσια, η χώρα δέχτηκε ισχυρό πλήγμα στην οικονομία της οδηγώντας την κυβέρνηση Αλβαράδο να καταφύγει στο ΔΝΤ για σύναψη δανείου, κίνηση εξαιρετικά αντιδημοφιλής με την λαϊκή πλειοψηφία που κλονίζει βαθύτερα την εμπιστοσύνη της κοινωνίας στο πολιτικό σύστημα.
Οι οικονομικές δυσχέρειες δεν είναι το μόνο ανοιχτό μέτωπο στην χώρα. Τα κοινωνικά δικαιώματα βρέθηκαν στο επίκεντρο την τελευταία δεκαετία για όλους τους λάθος λόγους. Το 2015 για παράδειγμα, οι υποθέσεις ενδοοικογενειακής βίας αυξήθηκαν από 20,8 ανά 10 χιλιάδες κατοίκους σε 27,3, ενώ την ίδια πορεία ακολούθησαν και οι γυναικοκτονίες ωθώντας την κυβέρνηση το 2018 να κηρύξει κατάσταση έκτακτης ανάγκης λόγω της έξαρσης της έμφυλης βίας. Άλλωστε, ταυτόχρονα με την ορκωμοσία του νέου Προέδρου, δεκάδες μέλη φεμινιστικών οργανώσεων διαδήλωσαν ενάντια στον Ροντρίγκο Τσάβες που κατηγορήθηκε από υφιστάμενες του στην Παγκόσμια Τράπεζα για ανάρμοστα σχόλια και παρενοχλητικές συμπεριφορές. Παράλληλα, οι 15 σφαίρες στο σώμα του ιθαγενούς αγωνιστή Σέρτζιο Ρόχας το 2019 ανέδειξαν την συνεχιζόμενη καταπάτηση των δικαιωμάτων των κοινοτήτων Μπρίμπρι και Τερίμπε. Οι εξήντα χιλιάδες ιθαγενείς που κατοικούν κυρίως στον νότο της χώρας εντάσσονται στις πιο φτωχοποιημένες και περιθωριοποιημένες κοινωνικές ομάδες, και παρά την γενναία απόφαση της κυβέρνησης το 1977 να αναδιανείμει 11.700 εκτάρια γης από τα πατρογονικά τους εδάφη στους πραγματικούς ιδιοκτήτες της, η διαδικασία ακόμα δεν έχει ολοκληρωθεί καθώς χιλιάδες λευκοί αρνούνται να αποχωρήσουν από την περιοχή και οργανώνουν τραμπούκικες ομάδες που τρομοκρατούν και ενίοτε δολοφονούν τους ιθαγενείς.
Αξίζει να αναφερθεί ότι η Κόστα Ρίκα είναι μία από τις πιο “πράσινες” χώρες του πλανήτη. Τα τελευταία χρόνια έχει πετύχει περίπου 98% ενεργειακή κάλυψη από Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας με το 100% του πληθυσμού των περίπου 5 εκατομμυρίων ανθρώπων να ηλεκτροδοτείται σε προσιτές τιμές. Είναι μία από τις λίγες χώρες του πλανήτη που πέτυχε αναστροφή της διαδικασίας αποψίλωσης των δασών επιδοτώντας γενναία τον αγροτικό πληθυσμό της για να υιοθετεί περιβαλλοντικά φιλικές τεχνικές καλλιέργειας της γης. Η κυβέρνηση το 2019 έθεσε τον στόχο της πλήρους εγκατάλειψης των ορυκτών καυσίμων μέχρι το 2050.
Αν κάποιος συγκρίνει τους δείκτες ευημερίας και ανθρώπινων δικαιωμάτων της Κόστα Ρίκα με τις γειτονικές της χώρες, το αποτέλεσμα θα δείξει μία χαώδης διαφορά στο επίπεδο ζωής που απολαμβάνουν οι κάτοικοι της. Ακόμα και έτσι όμως, περίπου το 23% ζει κάτω από το όριο της φτώχειας και η ανεργία έχει εκτιναχθεί στο 15%, ένα από τα μεγαλύτερα ποσοστά της Κεντρικής Αμερικής. Επιπροσθέτως, η κυβέρνηση στο Σαν Χοσέ θα έχει να διαχειριστεί και τους όρους του δανείου ύψους περίπου 1.7 δις που σύναψε με το ΔΝΤ.
Η νέα κυβέρνηση θα κληθεί να ανταποκριθεί σε όλες τις παραπάνω προκλήσεις σε ένα διεθνές τοπίο που μεταβάλλεται σταθερά προς το χειρότερο. Στα ταραγμένα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου η Κόστα Ρίκα εντασσόταν στο ευρύτερο στρατόπεδο της Δύσης, ωστόσο διατηρούσε μία ισορροπημένη πολιτική που προτεραιοποιούσε τα συμφέροντα της. Οι επεμβάσεις των ΗΠΑ στο εσωτερικό της, σε αντίθεση με ό,τι ίσχυε σχεδόν στο σύνολο της υπόλοιπης ηπείρου, ήταν περιορισμένες. Στον νέο κόσμο που αναδύεται η Κόστα Ρίκα έχει σαφές συμφέρον να παραμείνει κατά το δυνατόν ουδέτερη, ειδικά αν συνυπολογίσουμε ότι ο δεύτερος μεγαλύτερος εμπορικός της εταίρος μετά τις ΗΠΑ είναι η Κίνα. Ο Ροντρίγκο Τσάβες έχει δηλώσει ότι στις άμεσες προτεραιότητες του είναι η περαιτέρω ανάπτυξη των διμερών σχέσεων με το Πεκίνο προκαλώντας τις έμμεσες προειδοποιήσεις της Ουάσινγκτον που εμφανίζεται όλο και περισσότερο ανήσυχη για την διείσδυση της Κίνας στην «πίσω αυλή» της. Το μέλλον θα δείξει κατά πόσο η πολιτική τάξη της χώρας θα καταφέρει να διατηρήσει μία ισορροπημένη σχέση με το διεθνές περιβάλλον, αλλά και κατά πόσο θα κατορθώσει να αποκαταστήσει τις σχέσεις εμπιστοσύνης με τους πολίτες της.
