Όπως λέγαμε σε προηγούμενο άρθρο, ο πόλεμος στην Ουκρανία έχει φέρει την κανονική Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία (ΟΟΕ), αυτή που πρόσκειται στο Πατριαρχείο Μόσχας, σε πολύ δυσχερή θέση. Αν και ο επικεφαλής της, Μητροπολίτης Ονούφριος, κατήγγειλε εξ αρχής τη ρωσική εισβολή και υποστήριξε την άμυνα των Ουκρανών, εντούτοις πληθαίνουν οι διώξεις εναντίον της, τόσο από το κράτος όσο και από διάφορες παρακρατικές ομάδες. Όλα αυτά συνδυάζονται με ασύστατες κατηγορίες για αντεθνική και προδοτική δράση, ενώ εκκρεμεί η ψήφιση νομοθετικής πράξης που θα θέσει την ΟΟΕ και τυπικά εκτός νόμου ως διοικητικά εξαρτώμενη από δομή που ανήκει σε εχθρικό κράτος.
Στους κόλπους της ίδιας της ΟΟΕ υπάρχουν πολλοί που ζητούν από την ιεραρχία να αποκηρύξει τον Πατριάρχη Μόσχας Κύριλλο που τάχθηκε υπέρ της «ειδικής στρατιωτικής επιχείρησης» του ρωσικού στρατού στην Ουκρανία, 400 εξ αυτών έχουν υπογράψει συλλογική προσφυγή στη Σύνοδο των Ορθοδόξων Εκκλησιών, ενώ υπάρχει και μια μερίδα ιεραρχών και πιστών της ΟΟΕ που ζητούν πλήρη αυτοκεφαλία. Την κατάσταση αυτή εκμεταλλεύεται η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας (ΟΕΟ) που πρόσκειται στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, εντείνοντας την τακτική της υφαρπαγής ναών και ενοριών, κάτι που ήδη συνέβαινε τα τελευταία χρόνια. Παράλληλα φαίνεται να ελπίζει στην απορρόφηση τμημάτων της ή και ολόκληρης της ΟΟΕ από θέση ισχύος, πράγμα, που όπως έχει καταγγελθεί, μεθοδεύεται με διάφορους τρόπους.
Μέσα σε αυτό το κλίμα συνήλθε την Παρασκευή, 27 Μαΐου 2022, μεγάλη Σύνοδος της ΟΟΕ, με συμμετοχή όχι μόνο αρχιερέων, αλλά και απλών κληρικών, μοναχών και λαϊκών από όλη την Ουκρανία, ακόμα και από τις περιοχές που τελούν υπό ρωσικό έλεγχο. Όσοι δεν μπορούσαν να μεταβούν αυτοπροσώπως συμμετείχαν διαδικτυακά. Η Σύνοδος έλαβε χώρα στη γυναικεία μονή του Αγ. Παντελεήμονος στο πάρκο Φεοφάνιγια (ή Θεοφάνεια), στα νότια του Κιέβου. Συζητήθηκαν τα προβλήματα που έχουν προκύψει από τον πόλεμο, με πιο κρίσιμο απ’ όλα τη θέση της ΟΟΕ απέναντι στη Ρωσική Εκκλησία. Παρά την κρισιμότητα της κατάστασης και παρά τις αποκλίσεις που είχαν εκδηλωθεί πριν τη συνεδρίαση, οι αποφάσεις ελήφθησαν με μεγάλη πλειοψηφία, σχεδόν ομόφωνα. Αυτό τουλάχιστον προκύπτει από τις πληροφορίες που έχουμε στη διάθεσή μας.
Πόσο ριζικές είναι οι αποφάσεις της Συνόδου και πόσο θα αλλάξουν το στάτους της ΟΟΕ είναι προς εξέταση. Κάποιοι βιάστηκαν να κάνουν λόγο για «σχίσμα». Άλλοι μίλησαν για «δήλωση αυτονόμησης» από τη Μόσχα και για «άδειασμα» του Κυρίλλου. Σύμφωνα με νεώτερες ειδήσεις, που προέκυψαν ενώ γραφόταν το παρόν άρθρο, ο Μητροπολίτης Κιέβου Ονούφριος λειτούργησε την επομένη ημέρα μνημονεύοντας τους προκαθημένους των υπολοίπων Ορθοδόξων Πατριαρχείων και αυτοκεφάλων Εκκλησιών σαν επικεφαλής και ο ίδιος αυτοκεφάλου Εκκλησίας. Αυτό σημαίνει ότι η ΟΟΕ αυτοπροσδιορίζεται στο εξής ως ντε φάκτο αυτοκέφαλος Εκκλησία. Κατανόηση φαίνεται να δείχνει η Ρωσική Εκκλησία σύμφωνα με την ομιλία που έκανε ο Κύριλλος στην κυριακάτικη Θεία Λειτουργία στη Μόσχα.
Καταδίκη της εισβολής, υποστήριξη της διπλωματίας
Πριν περάσουμε στα εκκλησιαστικά έχει αξία να επισημανθεί ότι η Σύνοδος «καταδικάζει τον πόλεμο», χωρίς όμως να επαναλάβει τις προηγούμενες καταδικαστικές για την εισβολή διατυπώσεις. Παράλληλα «απευθύνει έκκληση προς τις αρχές της Ουκρανίας και προς τις αρχές της Ρωσικής Ομοσπονδίας να συνεχιστεί η διαπραγματευτική διαδικασία και η αναζήτηση μιας ισχυρής και λογικήςσυμφωνίας, που θα μπορούσε να σταματήσει την αιματοχυσία».
Αυτές οι διατυπώσεις, πολύ πιο ισορροπημένες από τις αντίστοιχες του Ονούφριου – ή ή πιο ισορροπιστικές (όπως θέλει μπορεί να το δει κανείς) – οφείλονται κατά τη γνώμη μου στην προσπάθεια να διατηρηθεί η ενότητα με τις ρωσόφωνες επαρχίες. Αυτό μπορεί για κάποιους να μοιάζει με καιροσκοπισμό, στην πραγματικότητα όμως είναι ένα από τα πιο κρίσιμα ζητήματα σε ό,τι αφορά την ίδια την υπόσταση του ουκρανικού έθνους, και δείχνει τον μοναδικό ρόλο που μπορεί να παίξει σε σχέση με το θέμα αυτό η ΟΟΕ. (Θα επανέλθουμε σε αυτό στο τέλος του άρθρου).
Πλήρης ανεξαρτησία και αυτονομία
Το σημαντικότερο από τα ζητήματα που απασχόλησαν τη Σύνοδο ήταν, ασφαλώς, η σχέση με τη Ρωσική Εκκλησία. Σύμφωνα με το κείμενο των αποφάσεων (βλ. το πλήρες κείμενο στο τέλος του άρθρου) η Σύνοδος «ενέκρινε κατάλληλες συμπληρώσεις και τροποποιήσεις» του Καταστατικού Χάρτη που «μαρτυρούν την πλήρη ανεξαρτησία και αυτονομία της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας». Αυτό έκανε πολλούς να μιλήσουν για «αυτονόμηση» της ΟΟΕ από τη Ρωσική Εκκλησία σαν να πρόκειται για κάτι εντελώς νέο, ενώ η Ουκρανική Εκκλησία διαθέτει «ευρεία διοικητική αυτονομία» ήδη από το 1990, την οποία παραχώρησε το Πατριαρχείο Μόσχας σαν μερική ικανοποίηση του τότε αιτήματος για αυτοκεφαλία. Το έλεγα αυτό σε προηγούμενο άρθρο μου, εξηγώντας ότι η μη-αυτοκεφαλία της ΟΟΕ σημαίνει απλώς την ‘πνευματική’ κυρίως εξάρτηση από το Πατριαρχείο Μόσχας. Και αυτό σε αντίθεση προς την ΟΕΟ «που υποτίθεται πως είναι αυτοκέφαλη, αλλά στην πραγματικότητα υπόκειται σε μια σειρά από διοικητικές εξαρτήσεις και ελέγχους από το Οικουμενικό Πατριαρχείο».
Σε αυτή την ηθελημένη παρανόηση έχει βασιστεί όλη η συκοφαντική προπαγάνδα εναντίον της ΟΟΕ απ’ αυτούς που τη θεωρούν απλό παράρτημα της Ρωσικής Εκκλησίας – την εν Ουκρανία Ρωσική Εκκλησία, όπως την ονομάζουν. Γι’ αυτό και επιμένουν να προσθέτουν στην ονομασία της τον προσδιοριστικό όρο ‘Πατριαρχείο Μόσχας’ (ΟΟΕ-ΠΜ) σε αντίθεση με την κανονική της ονομασία που είναι απλώς ΟΟΕ. Στο πλαίσιο μάλιστα των γενικότερων διακρίσεων εις βάρος της ΟΟΕ, το Ουκρανικό Κοινοβούλιο ψήφισε το 2018 νόμο που υποχρέωνε την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία να προσθέσει το ‘Πατριαρχείο Μόσχας’ στην ονομασία της (ΟΟΕ-ΠΜ), αλλά η απαίτηση αυτή απορρίφθηκε το 2019 από το Ανώτατο Δικαστήριο της Ουκρανίας, που αναγνώρισε την κανονική ονομασία της ΟΟΕ χωρίς το ΠΜ. Μια πρόσθετη παράμετρος, που αποτελεί και έναν επιπλέον λόγο για την ΟΟΕ να προχωρήσει στην «πλήρη αυτονομία» της είναι ο κίνδυνος να ψηφιστεί τελικά ο νόμος που στρέφεται φωτογραφικά εναντίον της με την κατηγορία ότι υπάγεται διοικητικά σε δομή που ανήκει σε ξένο, εχθρικό κράτος. Προφανώς το καθεστώς της πλήρους αυτονομίας θα αφοπλίσει τους επίδοξους διώκτες της ΟΟΕ απ’ αυτό το δόλιο επιχείρημα. (Αυτό το επισημαίνει σε ένα απαξιωτικό για τη Σύνοδο σχόλιό του ένας από τους ιεράρχες της ΟΕΟ).
Δεν γνωρίζουμε τις ακριβείς διατυπώσεις των «συμπληρώσεων και τροποποιήσεων» που αποφασίστηκαν στη Σύνοδο, το πιθανότερο όμως είναι να προβλέπουν καινοτομίες που να βαθαίνουν την ανεξαρτησία της ΟΟΕ πέρα από το σημερινό καθεστώς της «ευρείας» διοικητικής αυτονομίας. Η διαφορά είναι ότι με το υπάρχον καθεστώς οποιαδήποτε αλλαγή στον Καταστατικό Χάρτη της ΟΟΕ θα πρέπει να επικυρώνεται από τον Ρώσο Πατριάρχη, ο οποίος επευλογεί και την εκλογή του Προκαθημένου της ΟΟΕ. Επίσης η Ουκρανική Εκκλησία μετέχει στη Σύνοδο της Ρωσικής με δύο μέλη, ενώ υπάρχουν και δύο ακόμα στοιχεία που εκφράζουν την πνευματική εξάρτηση της Ουκρανικής στη Ρωσική Εκκλησία: είναι η υποχρέωση των Ουκρανών ιερέων να μνημονεύουν τα ονόματα του Ουκρανού και του Ρώσου πατριάρχη κατά την τέλεση των ιερών ακουλουθιών, και η υποχρέωση της Ουκρανικής Εκκλησίας να προμηθεύεται το Άγιο Μύρο από το Πατριαρχείο Μόσχας. Πιθανότατα η έννοια της «πλήρους διοικητικής αυτονομίας» θα σημαίνει την απάληψη και αυτών ακόμα των συμβολικών ή λειτουργικών-τελετουργικών υποχρεώσεων. Έτσι εξηγείται και το γιατί η Σύνοδος συζήτησε μεταξύ άλλων τη δυνατότητα επανάκτησης του παλαιότερου δικαιώματος που είχε το Κίεβο να παράγει το Άγιο Μύρο. Προφανώς αυτό σχετίζεται με το αίτημα της πλήρους πνευματικής και όχι μόνο διοικητικής αυτονομίας, πράγμα που κατ’ ουσίαν ταυτίζεται με την αυτοκεφαλία. Παρ’ όλα αυτά δεν υπήρξε κάποια σχετική απόφαση επί του θέματος, γεγονός που δείχνει και τα όρια μέχρι τα οποία έφτασαν οι αποφάσεις της παρούσας Συνόδου.
Υπάρχει εδώ ένα λεπτό σημείο. Ο επικεφαλής της ΟΟΕ, Μητροπολίτης Κιέβου Ονούφριος, έχει κατ’ επανάληψη τονίσει ότι όλα πρέπει να γίνουν χωρίς την παραβίαση του ‘κανονικού’ πλαισίου της ΟΟΕ. Η ίδια επισήμανση υπήρχε και στην απόφαση της Διαρκούς Ιεράς Συνόδου της ΟΟΕ που συγκάλεσε την παρούσα Σύνοδο. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι οποιαδήποτε αλλαγή στον Καταστατικό Χάρτη της ΟΟΕ θα πρέπει να επικυρωθεί από τη Ρωσική Εκκλησία. Σε άλλες περιπτώσεις μια τέτοια επικύρωση θα είχε τελείως τυπικό χαρακτήρα. Τώρα όμως που έχει σημασία ακόμα και η συμβολική αξία της κάθε κίνησης, τίποτα δεν είναι βέβαιο. Κύκλοι του Οικουμενικού Πατριαρχείου και της ΟΕΟ είναι πεπεισμένοι πως η Μόσχα αποκλείεται να δεχθεί κάτι τέτοιο, και γι’ αυτό χαρακτηρίζουν την απόφαση της Συνόδου σαν υποκριτική. Προσωπική δική μου εκτίμηση είναι ότι υπό τις παρούσες συνθήκες η Ρωσική Εκκλησία θα αποδεχθεί τη μετάβαση από την «ευρεία» στην «πλήρη» αυτονομία, ενώ είναι πολύ αμφίβολο ότι θα μπορούσε να αποδεχθεί την παραχώρηση «αυτοκεφαλίας». Μένει να δούμε τι απ’ όλα αυτά θα συμβεί στην πράξη.
Διαφωνία με τον Κύριλλο, αλλά όχι ‘ακοινωνησία’
Η Σύνοδος δήλωσε ρητά πως η ΟΟΕ «διαφωνεί με τη θέση του Πατριάρχη Μόσχας και πασών των Ρωσιών Κυρίλλου σχετικά με τον πόλεμο στην Ουκρανία». Όσο εντυπωσιακό και αν είναι από δημοσιογραφική άποψη, ήταν αναμενόμενο και απολύτως συμβατό με όλες τις προηγούμενες δηλώσεις του Ονούφριου και άλλων ιεραρχών της ΟΟΕ εναντίον της εισβολής και προσωπικά εναντίον του Πούτιν. Το ουσιαστικό ερώτημα είναι αν αυτή η δήλωση διαφωνίας συνοδεύεται με ‘ακοινωνησία’, που σημαίνει πρακτικά ότι θα έπρεπε να πάψει στο εξής να μνημονεύεται το όνομα του Πατριάρχη Μόσχας στις ιερές ακολουθίες. Είδαμε παραπάνω ότι κάποιοι ιεράρχες και απλοί ιερείς έχουν ήδη υιοθετήσει μια τέτοια στάση πριν τη σύγκλιση της Συνόδου. Φαίνεται όμως πως η Σύνοδος απέφυγε να το κάνει, πράγμα που αν συνέβαινε θα προκαλούσε πολύ σοβαρά προβλήματα στη σχέση με τη Ρωσική Εκκλησία. Και κατά πάσα πιθανότητα θα έκανε ακόμα πιο δύσκολη τη συναινετική εκ μέρους της παραχώρηση της «πλήρους ανεξαρτησίας και αυτονομίας» που επιδιώκει η ΟΟΕ.
Ας σημειωθεί ότι στη Θεία Λειτουργία που έγινε την επομένη ημέρα (Σάββατο, 28/5) ο Πατριάρχης Μόσχας μνημονεύθηκε κανονικά., όχι όμως ως οιονεί επικεφαλής της ΟΟΕ, αλλά ως επικεφαλής αδελφής εκκλησίας. Στο πλαίσιο αυτό ο Μητροπολίτης Κιέβου Ονούφριος μνημόνευσε όλους τους προκαθημένους των Ορθοδόξων Πατριαρχείων και αυτοκεφάλων εκκλησιών (πλην των τεσσάρων που έχουν αναγνωρίσει την ΟΕΟ: τον Οικ. Πατριάρχη Βαρθολομαίο, τον Πατριάρχη Αλεξανδρείας, και τους Αρχιεπισκόπους Ελλάδος και Κύπρου). Αυτό είναι ένα σαφές δείγμα ότι μετά τις αποφάσεις της Συνόδου η ΟΟΕ αυτοπροσδιορίζεται ως ντε φάκτο αυτοκέφαλη εκκλησία.
Διάλογος με την ΟΕΟ
Ίσως το πιο σημαντικό απ’ όλα τα ζητήματα που συζήτησε η Σύνοδος είναι το ενδεχόμενο διαλόγου με την ‘αυτοκέφαλη’ Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας που πρόσκειται στο Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Αντίθετα απ’ ό,τι θα περίμενε κανείς η Σύνοδος δεν διεκδικεί αποκλειστικότητα στην εκπροσώπηση της Ουκρανικής Ορθοδοξίας, «εκφράζει τη βαθιά της λύπη για την έλλειψη ενότητας» και «αντιλαμβάνεται την ύπαρξη σχίσματος ως μια βαθιά οδυνηρή πληγή στο εκκλησιαστικό σώμα». Επιρρίπτει βέβαια ευθύνες στον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως για τη συγκρότηση της ΟΕΟ και τις εν γένει ενέργειές του, που όπως λέει, «απλώς βάθυναν τις παρεξηγήσεις και οδήγησαν σε φυσική αντιπαράθεση», δεν παραλείπει όμως να σημειώσει ότι «ακόμα και σε τέτοιες συνθήκες κρίσης η Σύνοδος δεν χάνει τις ελπίδες της για επανέναρξη του διαλόγου».
Για την ύπαρξη διαλόγου η Σύνοδος θέτει τρεις προϋποθέσεις προς τους ιεράρχες της ΟΕΟ: (α) Να σταματήσουν τις καταλήψεις ναών και τις αναγκαστικές μεταφορές ενοριών της ΟΟΕ. (β) Να συνειδητοποιήσουν ότι το κανονικό τους καθεστώς «είναι στην πραγματικότητα μη αυτοκέφαλο και σημαντικά κατώτερο από τις ελευθερίες και τις ευκαιρίες για την υλοποίηση εκκλησιαστικών δραστηριοτήτων που παρέχονται από τον Καταστατικό Χάρτη της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας». Και (γ) «Να επιλυθεί το ζήτημα της κανονικότητας της ιεραρχίας της ΟΕΟ». Αυτό σημαίνει ότι πολλοί από τους σημερινούς ιεράρχες της ΟΕΟ χειροτονήθηκαν σε παλαιότερες εποχές, από μη αναγνωρισμένες εκκλησιαστικές δομές που δεν είχαν ‘κοινωνία’ με καμία άλλη Ορθόδοξη Εκκλησία, ούτε με το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Ως εκ τούτου, λέει το κείμενο των αποφάσεων της Συνόδου, «για να αναγνωριστεί η κανονικότητα της ιεραρχίας της ΟΕΟ, είναι απαραίτητο να αποκατασταθεί η αποστολική διαδοχή των επισκόπων της». Το κείμενο δεν προτείνει κάποιο συγκεκριμένο τρόπο. Δική μου εκτίμηση είναι πως αυτό που στην πραγματικότητα ζητείται είναι η αναγνώριση του προβλήματος από την άλλη πλευρά. Τέλος η Σύνοδος «εκφράζει τη βαθειά της πεποίθηση, ότι το κλειδί για την επιτυχία του διαλόγου δεν πρέπει να είναι μόνο η επιθυμία αποκατάστασης της ενότητας της εκκλησίας, αλλά και η ειλικρινής επιθυμία να οικοδομηθεί η ζωή της στις αρχές της χριστιανικής συνείδησης και της ηθικής αγνότητας».
Κατά την κρίση μου οι αποφάσεις αυτές ανοίγουν πράγματι έναν δρόμο διαλόγου και επαναπροσέγγισης των δύο εκκλησιαστικών οργανισμών της Ουκρανίας. Το αν αυτό θα συμβεί και μέχρι πού θα οδηγήσει είναι πολύ νωρίς για να το πει κανείς. Θα εξαρτηθεί σε μεγάλο βαθμό και από τον τρόπο θα αντιδράσει η και η άλλη πλευρά.
Αντιδράσεις από τη ρωσική πλευρά
Η πρώτη αντίδραση από την πλευρά της Ρωσικής Εκκλησίας ήταν μια διπλωματική δήλωση του Βλαδίμηρου Λεγκόιντα, εκπροσώπου τύπου του Πατριαρχείου Μόσχας, ο οποίος είπε ότι η Ρωσική Εκκλησία δεν μπορεί να εκφράσει γνώμη με βάση τις δημοσιογραφικές πληροφορίες και αυτά που γράφονται στο διαδίκτυο και ότι θα περιμένει τα επίσημα κείμενα που θα της υποβληθούν από την ΟΟΕ. Είπε επίσης πως η Ρωσική Εκκλησία προσεύχεται «για τη διατήρηση της ενότητας της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας», εννοώντας προφανώς το να μην αποσπαστεί η Ουκρανική Εκκλησία από τη Ρωσική, συμπλήρωσε όμως πως η ΟΟΕ βρίσκεται «σε πολύ δύσκολη κατάσταση, υπό πίεση από διάφορες πλευρές» και κατέληξε λέγοντας πως σε μια τέτοια κατάσταση, που «εξωτερικές δυνάμεις προσπαθούν να καταστρέψουν την ενότητα της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, θα ήταν ιδιαίτερα ανεύθυνο να προβεί σε λεπτομερή σχόλια σχετικά με τις αποφάσεις που πάρθηκαν από την αυτοδιοικούμενη Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία».
Δηλώσεις για τις αποφάσεις της Συνόδου έκανε και ο υπεύθυνος των Διεθνών Σχέσεων του Πατριαρχείου Μόσχας, Μητροπολίτης Βολοκολάμσκ, Ιλαρίων Αλφέγιεφ, ο οποίος θεωρείται από πολλούς υποψήφιος για τη διαδοχή του Κυρίλλου. Σε βίντεο που ανάρτησε στο Telegramο Ρώσος ιεράρχης είπε ότι η Σύνοδος επιβεβαίωσε το καθεστώς αυτοδιοίκησης που η ΟΟΕ διατηρεί από το 1990.Μίλησε για τις διώξεις και τα δεινά που η ΟΟΕ υφίσταται, αναφέροντας μεταξύ άλλων και τον ψευδή, όπως εννόησε, χαρακτηρισμό «Ρωσική Εκκλησία στην Ουκρανία». Με τις χθεσινές αποφάσεις, είπε ο Μητροπολίτης Βολοκολάμσκ, «η ΟΟΕ επιβεβαίωσε για μια ακόμα φορά ότι είναι απολύτως αυτοδιοικούμενη, ότι το εκκλησιαστικό της κέντρο δεν είναι στη Μόσχα, αλλά στο Κίεβο, ότι δεν εξαρτάται από τη Μόσχα ούτε διοικητικά, ούτε οικονομικά, ούτε από οποιαδήποτε άλλη άποψη». Και ο Μητροπολίτης Ιλαρίων κατέληξε: «Η ενότητα ανάμεσα στη Ρωσική και την Ουκρανική Εκκλησία δεν κινδυνεύει, και θα συνεχίσουμε να τη δυναμώνουμε, θα συνεχίσουμε να προσευχόμαστε για τη μία Αγία Ορθόδοξη Εκκλησίας μας».
Θα μπορούσε να ερμηνεύσει κανείς τις δηλώσεις αυτές και προς τη μία και προς την άλλη πλευρά. Αν παρ’ όλα αυτά διακινδύνευα μια εκτίμηση, θα έλεγα ότι ο Μητροπολίτης Βολοκολάμσκ δείχνει να υποστηρίζει με έναν συντηρητικό τρόπο την αποδοχή των αποφάσεων της ΟΟΕ. Λέει ότι κατ’ ουσίαν απλώς επιβεβαιώνουν το καθεστώς της αυτοδιοίκησης και της «ευρείας αυτονομίας» του ’90, ερμηνεύει όμως το καθεστώς αυτό με τέτοιο διευρυμένο τρόπο ώστε να χωράει την «πλήρη ανεξαρτησία και αυτονομία» που απ’ ό,τι φαίνεται θα ζητήσει η ΟΟΕ από τη ‘μητέρα’ Ρωσική Εκκλησία.
ΣΗΜ. Λίγο πριν την ανάρτηση του άρθρου έγινε γνωστό ότι στην κυριακάτικη Θεία Λειτουργία που έγινε στον καθεδρικό ναό του Σωτήρος Χριστού στη Μόσχα, ο Πατριάρχης Κύριλλος αναφέρθηκε και ο ίδιος προσωπικά στις αποφάσεις της ΟΟΕ. «Κατανοούμε πλήρως πόσο υποφέρει σήμερα η ΟΟΕ», είπε και συμπλήρωσε, δείχνοντας κατανόηση και έμμεση αποδοχή: «Αντιλαμβανόμαστε ότι ο Μακαριώτατος Μητροπολίτης Ονούφριος και οι λοιποί Επίσκοποι πρέπει να ενεργήσουν με τη μεγαλύτερη δυνατή φρόνηση ώστε να μην περιπλέξουν τη ζωή των πιστών».
Λοιπές αντιδράσεις
Επίσημες αντιδράσεις από την ΟΕΟ και το Οικουμενικό Πατριαρχείο δεν υπάρχουν προς ώρας. Υπάρχουν αντιδράσεις μεμονωμένων προσώπων και δημοσιογραφικών μέσων. Η πλειονότητα των μέσων ενημέρωσης υπερθεμάτισε στα σημεία που αφορούν την αυτονομία από τη ρωσική εκκλησία και τη δημόσια διαφωνία με τον Κύριλλο.
Ιδιαίτερα θετικός εμφανίστηκε σε τηλεοπτική συνέντευξή του ο σύμβουλος του Ζελένσκι, Αλεξέι Αρεστόβιτς, ο οποίος χαρακτήρισε τη Σύνοδο «γεγονός τεράστιας σημασίας» και έκανε λόγο για «μεταϊστορικές αποφάσεις» που προοιωνίζουν «τεκτονικές αλλαγές στη θρησκευτική κατάσταση στην Ουκρανία». Δεν παρέλειψε να σημειώσει ότι ο Μητροπολίτης Ονούφριος καταδίκασε από την πρώτη στιγμή τη ρωσική εισβολή, υπογραμμίζοντας ότι το έκανε αυτό «όταν όλοι περίμεναν ότι οι Ρώσοι θα καταλάμβαναν το Κίεβο μέσα στις επόμενες έξι ώρες».
Υπήρξαν βέβαια, όπως ήταν φυσικό, και κακεντρεχή σχόλια. Έναιστολόγιο χαρακτήρισε τις αποφάσεις της Συνόδου «προσχηματικές και απατηλές». Αρκετοί, γράφει, «την πάτησαν από την πρώτη ανάγνωση των αποφάσεων της εν Ουκρανία Ρωσικής Εκκλησίας. Κάποιοι μάλιστα πανηγύρισαν επειδή διάβασαν τις λέξεις ‘ανεξαρτησία’ και ‘αυτονομία’.» Όλα αυτά είναι «στον αέρα της προπαγάνδας και της εξαπάτησης των αφελών». Και συνεχίζει: «Οι Ορθόδοξοι Αδελφοί της Ουκρανίας πρέπει να καταλάβουν το πονηρό παιχνίδι που παίζεται από τον Ονούφριο και τους συν αυτώ σε απόλυτη σύμπνοια με τη Μόσχα […] το υπό τον Ονούφριο εκκλησιαστικό μόρφωμα σημαίνει παντοτινή υποδούλωση στη Μόσχα και στα κατά της Ουκρανίας σχέδιά της.» Σε ανάλογο κλίμα κινείται και το σχόλιο του Μητροπολίτη Τσερνίγιβ και Νίζιν της ΟΕΟ, Ευστράτιου, στο οποίο ήδη αναφερθήκαμε παραπάνω.
Υπήρξαν όμως και κάποια άλλα σχόλια, όχι τόσο αρνητικά, όπως αυτό του αρχιμανδρίτη Κύριλλου Χοβορούν, ιδιαίτερα γνωστού στους ελληνικούς θεολογικούς κύκλους. Ο Ουκρανός ιερομόναχος γράφει ότι οι αποφάσεις της Συνόδου της ΟΟΕ χαρακτηρίζονται από αντιφατικά στοιχεία, αναγνωρίζει όμως ότι ανοίγονται θετικές δυνατότητες: «Παρόλο που η ΟΟΕ κινείται σε γκρίζα ζώνη σε ό,τι αφορά την κανονικότητα, αυτό, στην πραγματικότητα, δημιουργεί μια νέα ευκαιρία για την ενότητα των Ορθοδόξων στην Ουκρανία». Και συνέχισε με νέα σχόλια στο facebook, που δείχνουν μια όλο και πιο θετική αντιμετώπιση.
Η ΟΟΕ και η εθνική ενότητα των Ουκρανών
Ζητώ συγγνώμη από τον αναγνώστη που ασφαλώς θα κουράστηκε απ’ αυτό το μακροσκελές άρθρο. Επειδή όμως αυτή η Σύνοδος μπορεί όντως να αποτελέσει καμπή στην πορεία των πραγμάτων, σε ό,τι τουλάχιστον αφορά το εκκλησιαστικό ζήτημα, θεώρησα αναγκαίο να παραθέσω όσα περισσότερα πληροφοριακά στοιχεία είχα στη διάθεσή μου. Θα κλείσουμε με ένα σύντομο δικό μου σχόλιο.
Είναι πολύ εντυπωσιακό ότι η ΟΟΕ κατάφερε να πάρει τις αποφάσεις που πήρε, εξασφαλίζοντας μια τόσο ευρεία συναίνεση με τόσο αντιπροσωπευτική εκπροσώπηση από όλες τις περιοχές της χώρας, δυτικές και ανατολικές. Πολλοί θα περίμεναν είτε μια διπλωματικά ουδέτερη ή ρωσόφιλη απόφαση, που θα οδηγούσε σε αποκοπή από το σώμα της ΟΟΕ των δυτικών τουλάχιστον επαρχιών. Ή το ανάποδο· την απόσχιση των ελεγχόμενων από τους Ρώσους επαρχιών. Με δυο λόγια, έτσι όπως εξελίσσονται τα πράγματα το πιο φυσικό φαίνεται πως θα ήταν ο σχηματισμός δύο εθνικά ‘καθαρών’ εκκλησιών: μιας Ουκρανικής αντιρωσικής και μιας Ρωσικής ή ρωσόφιλης. Όμως δεν συνέβη αυτό. Στη Σύνοδο αυτή συνέβη το ανέλπιστο. Πέρα από κάθε πολιτική ή κοσμικά πολιτισμική λογική η ΟΟΕ φαίνεται να καταφέρνει μέσα σε αυτές τις πολύ δύσκολες συνθήκες να διατηρεί την ενότητά της.
Αυτό επιβεβαιώνει κατ’ εμέ αυτό που έγραφα σε προηγούμενο άρθρο, ότι μέσα σε αυτή την ιστορική περιπέτεια που ζουν οι Ουκρανοί, και με δεδομένο τον πολιτικό και πολιτισμικό αλληθωρισμό μεταξύ πολωνολιθουανικής δύσης και ρωσικής ανατολής η μαρτυρική ΟΟΕ είναι ίσως ο πιο σημαντικός, αν όχι ο μοναδικός πόλος ψυχικής ενότητας του Ουκρανικού έθνους· ο μοναδικός πυλώνας που μπορεί να διατηρήσει συνδεμένες τις φυγόκεντρες εθνοτικές τάσεις. Σε αντίθεση με τα ιδεολογήματα και τις φαντασιώσεις των φιλελεύθερων θεολόγων που υποστηρίζουν τους ακροβατισμούς του Οικουμενικού Πατριαρχείου, η ΟΟΕ είναι ο μόνος ουκρανικός οργανισμός που είναι εκ της φύσεώς του αντίθετος στον εθνοφυλετισμό. Και όπως επίσης έγραφα σε εκείνο το άρθρο, «η αποδυνάμωση ή η κατάργηση της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας θα σημάνει το τέλος της ίδιας της Ουκρανίας ως ενιαίου έθνους». Για την ώρα φαίνεται ότι αντέχει…
Το πλήρες κείμενο των αποφάσεων της Συνόδου:
Η Σύνοδος της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που πραγματοποιήθηκε στις 27 Μαΐου 2022 στο Κίεβο εξέτασε ζητήματα της εκκλησιαστικής ζωής που προέκυψαν ως αποτέλεσμα της στρατιωτικής επίθεσης της Ρωσικής Ομοσπονδίας εναντίον της Ουκρανίας. Με βάση τα αποτελέσματα των εργασιών η Σύνοδος ενέκρινε τα ακόλουθα:
1. Η Σύνοδος καταδικάζει τον πόλεμο ως παραβίαση της εντολής του Θεού «Ου φονεύσεις!» (Έξοδος 20:13) και εκφράζει τα συλλυπητήρια της προς όλους εκείνους, που υπέφεραν από τον πόλεμο.
2. Η Σύνοδος απευθύνει έκκληση προς τις αρχές της Ουκρανίας και προς τις αρχές της Ρωσικής Ομοσπονδίας να συνεχιστεί η διαπραγματευτική διαδικασία και η αναζήτηση μιας ισχυρής και λογικής συμφωνίας, που θα μπορούσε να σταματήσει την αιματοχυσία.
3. Η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία διαφωνεί με τη θέση του Πατριάρχη Μόσχας και πασών των Ρωσιών Κυρίλλου σχετικά με τον πόλεμο στην Ουκρανία.
4. Η Σύνοδος ενέκρινε κατάλληλες συμπληρώσεις και τροποποιήσεις του Καταστατικού Χάρτη της Διοίκησης της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, που μαρτυρούν την πλήρη ανεξαρτησία και αυτονομία της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας.
5. Η Σύνοδος εγκρίνει τις αποφάσεις των Συνόδων των Επισκόπων της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας και τις αποφάσεις των Ιερών Συνόδων της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, οι συνεδριάσεις των οποίων έγιναν μετά την τελευταία Σύνοδο της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας (8 Ιουλίου 2011). Η Σύνοδος εγκρίνει τις δραστηριότητες των Συνοδικών Ιδρυμάτων της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας.
6. Η Σύνοδος εξέταζε την δυνατότητα επανέναρξης της ‘έψησης’ (τελετουργία παρασκευής) του αγίου μύρου στην Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία.
7. Κατά την περίοδο του στρατιωτικού νόμου, όταν οι σχέσεις μεταξύ των μητροπόλεων και του εκκλησιαστικού κέντρου είναι περίπλοκες ή απουσιάζουν εντελώς, η Σύνοδος κρίνει σκόπιμο να δώσει στους Επαρχιακούς επισκόπους το δικαίωμα να αποφασίζουν για ορισμένα θέματα της Επαρχιακής ζωής, που βρίσκεται στην αρμοδιότητα της Ιεράς Συνόδου ή του Προκαθήμενου της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, με τη μεταγενέστερη ενημέρωση της ιεραρχίας όταν αποκατασταθούν οι δυνατότητες.
8. Τον τελευταίο καιρό η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία αντιμετωπίζει μια νέα, ιδιαίτερα οξεία ποιμαντική πρόκληση. Κατά τη διάρκεια των τριών μηνών του πολέμου, περισσότεροι από έξι εκατομμύρια Ουκρανοί πολίτες αναγκάστηκαν να φύγουν στο εξωτερικό. Πρόκειται κυρίως για Ουκρανούς από τις νότιες, ανατολικές και κεντρικές περιοχές της Ουκρανίας. Ένα σημαντικό μέρος εξ αυτών είναι πιστοί της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Ως εκ τούτου, εκκλήσεις από διάφορες χώρες έρχονται στη Μητρόπολη Κιέβου της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας με αιτήματα να ανοίξουν Ουκρανικές Ορθόδοξες ενορίες. Είναι προφανές ότι πολλοί συμπατριώτες θα επιστρέψουν στην πατρίδα τους, αλλά αρκετοί θα παραμείνουν για μόνιμη διαμονή στο εξωτερικό. Από αυτή την άποψη, η Σύνοδος εκφράζει τη βαθιά της πεποίθηση ότι η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία δεν μπορεί να αφήσει τους πιστούς της χωρίς πνευματική φροντίδα, πρέπει να σταθεί δίπλα τους στις δοκιμασίες τους και να οργανώσει εκκλησιαστικές κοινότητες στη Διασπορά. Είναι απαραίτητο να αναπτυχθεί περαιτέρω η αποστολή στο εξωτερικό μεταξύ των Ορθοδόξων Ουκρανών προκειμένου να διατηρηθεί η πίστη, ο πολιτισμός, η γλώσσα και η ορθόδοξη ταυτότητα τους.
9. Έχοντας επίγνωσης της ιδιαίτερης ευθύνης ενώπιον του Θεού, η Σύνοδος εκφράζει τη βαθιά της λύπη για την έλλειψη ενότητας στην Ουκρανική Ορθοδοξία. Η Σύνοδος αντιλαμβάνεται την ύπαρξη σχίσματος ως μια βαθιά οδυνηρή πληγή στο εκκλησιαστικό σώμα. Είναι ιδιαίτερα λυπηρό ότι οι πρόσφατες ενέργειες του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως στην Ουκρανία, που είχαν ως αποτέλεσμα τη συγκρότηση της «Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας», απλώς βάθυναν τις παρεξηγήσεις και οδήγησαν σε φυσική αντιπαράθεση. Ωστόσο, ακόμα και σε τέτοιες συνθήκες κρίσης η Σύνοδος δεν χάνει τις ελπίδες της για επανέναρξη του διαλόγου.
Για να πραγματοποιηθεί ο διάλογος, οι εκπρόσωποι της ΟΕΟ (Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας) πρέπει :
– Να σταματήσουν τις καταλήψεις ναών και τις αναγκαστικές μεταφορές ενοριών της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας.
– Να συνειδητοποιήσουν, ότι το κανονικό τους καθεστώς, όπως κατοχυρώνεται στον «Καταστατικό Χάρτη της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας» είναι στην πραγματικότητα μη αυτοκέφαλο και σημαντικά κατώτερο από τις ελευθερίες και τις ευκαιρίες για την υλοποίηση εκκλησιαστικών δραστηριοτήτων που παρέχονται από τον Καταστατικό Χάρτη της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας.
– Να επιλυθεί το ζήτημα της κανονικότητας της ιεραρχίας της ΟΕΟ, διότι για την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία, όπως και για τις περισσότερες Τοπικές Ορθόδοξες Εκκλησίες, είναι προφανές, ότι, για να αναγνωριστεί η κανονικότητα της ιεραρχίας της ΟΕΟ, είναι απαραίτητο να αποκατασταθεί η αποστολική διαδοχή των επισκόπων της.
Η Σύνοδος εκφράζει τη βαθειά της πεποίθηση, ότι το κλειδί για την επιτυχία του διαλόγου δεν πρέπει να είναι μόνο η επιθυμία αποκατάστασης της ενότητας της εκκλησίας, αλλά και η ειλικρινής επιθυμία να οικοδομηθεί η ζωή της στις αρχές της χριστιανικής συνείδησης και της ηθικής αγνότητας.
10. Συνοψίζοντας τα αποτελέσματα των εργασιών που έλαβαν χώρα, η Σύνοδος προσφέρει ευχαριστήρια προσευχή στον Ελεήμονα Κύριο για τη δυνατότητα αδελφικής κοινωνίας και εκφράζει την ελπίδα της για τερματισμό του πολέμου και συμφιλίωση των εμπολέμων. Σύμφωνα με τον Άγιο Απόστολο και Ευαγγελιστή Ιωάννη Θεολόγο, είθε να υπάρξει μεταξύ όλων μας, και ιδιαίτερα μεταξύ των αδελφών εν Αναστάντι Χριστώ «χάρις, ἔλεος, εἰρήνη παρὰ Θεοῦ πατρὸς καὶ παρὰ Κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ υἱοῦ τοῦ πατρός, ἐν ἀληθείᾳ καὶ ἀγάπῃ» (Ιω. Β΄, 1: 3).
