“…Τα πάντα γίνουνται κομμάτια, το κέντρο δεν αντέχει…” (W.B. Yeats “The Second Coming”, μετάφραση Γιώργος Σεφέρης)
Από την εμπειρία της περιόδου διάλυσης της ΕΣΣΔ και της Γιουγκοσλαβίας, η απειλή του κρατικού κατακερματισμού ανασύρει φόβους για μια παγκόσμιας κλίμακας καταστροφή. Το νέο περιβάλλον μετά την ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, αλλά και τις πολιτικές εξελίξεις στις ΗΠΑ, μοιάζει μετασταθές και σκέψεις, σχέδια ή εικασίες σχετικά με την ευστάθεια των βασικών γεωπολιτικών πρωταγωνιστών του πολέμου, εύλογες είτε υποβολιμαίες, δίνουν και παίρνουν. Παρακάτω παρουσιάζουμε τις σχετικές συζητήσεις και τις έρευνες για τη Ρωσία, τις ΗΠΑ και την Ε.Ε. Δεν θεωρείται πάντως πραγματικά πιθανή, τουλάχιστον προς το παρόν, η διάλυση καμίας αυτοκρατορίας ή ομοσπονδίας, οι συζητήσεις όμως είτε προπαγανδιστικές, είτε πραγματικές είναι διαφωτιστικές για το σημερινό γεωπολιτικό κλίμα…
Ρωσική Ομοσπονδία
Μέσα στην παραζάλη του ουκρανικού πολέμου ακούστηκαν πρόσφατα και κυκλοφόρησαν στα ΜΚΔ, κάποιες εικασίες, σχέδια και χάρτες για τον κατακερματισμό της Ρωσίας (μετά από την ήττα της στην Ουκρανία, κατά το σενάριο). Πριν από λίγες ημέρες διεξήχθη στην Πράγα μια συνάντηση «εκπροσώπων των εθνοτήτων της Ρωσικής Ομοσπονδίας» (αγνώστων λοιπών στοιχείων), η οποία ζήτησε την διάλυση της Ρωσικής Ομοσπονδίας προκειμένου «να απο-αποικιοποιηθεί, να απο-ιμπεριαλιστικοποιηθεί και να απο-πουτινιστεί». Πρότειναν δε τον παρακάτω χάρτη αυτού του «απο-αποικιοποιημένου» μεταρωσικού χώρου.
Βέβαια, αυτά τα σχέδια είναι γνωστής προέλευσης, και δεν είναι μυστικό πως ο κατακερματισμός της Ρωσία αποτελεί μύχιο πόθο για μερίδα της ελίτ της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ. Έχουν άλλωστε μακρά ιστορία και προβολή, καθώς και ζωηρό παρόν όπως δείχνουν και τα σχετικά συνέδρια που οργανώνουν επίσημοι αμερικανικοί οργανισμοί, κάποτε και με οικειοποίηση της μεταποικιακής ρητορικής Λεπτομερή σενάρια και προβλέψεις διάλυσης της Ρωσίας, με βάση ενδεχόμενη ήττα της στην Ουκρανία, δημοσιεύονται συστηματικά.
Προς το παρόν, τίποτα παρόμοιο δεν μοιάζει να επίκειται και γιατί η πλειονότητα των κατοίκων των περισσότερων ομόσπονδων δημοκρατιών της Ρωσίας είναι Ρώσοι, αλλά και γιατί η υποδαύλιση κινημάτων εναντίον της ενότητας της Ρωσικής Ομοσπονδίας σε περίπτωση αποδυνάμωσής της, είναι συνταγή για διακόσια χρόνια πόλεμο, εν μέσω πυρηνικών όπλων. Αρκετά πρόσφατο, άλλωστε, είναι το αιματηρό προηγούμενο της Τσετσενίας (και του Νταγκεστάν), που λειτούργησε καταλυτικά για την εμπέδωση της εξουσίας του Πούτιν.
Δεν φαίνεται πιθανό (ούτε εφικτό) οι ΗΠΑ να είναι σε θέση επιχειρήσουν μια τέτοια υπονόμευση εκ των έσω, συν τοις άλλοις διότι, πέραν ελάχιστων εξαιρέσεων, δεν υπάρχουν σοβαρά «εθνοαπελευθερωτικά» κινήματα σε καμία από τις επαρχίες της Ρωσίας. Άλλωστε ο προφανής ωφελημένος ενός ρωσικού κατακερματισμού θα ήταν η Κίνα. Πάντως η κυβέρνηση Πούτιν χρησιμοποιεί την απειλή της αμερικανικής διαλυτικής παρέμβασης σαν εργαλείο συσπείρωσης των Ρώσων. Αν η Ρωσία ηττηθεί στην Ουκρανία (που δεν μοιάζει αυτή τη στιγμή πιθανό ενδεχόμενο) ή αν η οικονομία της οδηγηθεί σε κραχ, ίσως να αλλάξουν οι εκτιμήσεις για το ρεαλιστικό μιας τέτοιας εξέλιξης.
Όμως το θέμα επανέρχεται επίμονα σε άρθρα γεωπολιτικής φαντασίας του αγγλοσαξωνικού Τύπου: π.χ. στο Bloomberg, ή στο National Interest, στον Ουκρανικό Τύπο φυσικά και στον Λιθουανικό. Πιθανότερο είναι αυτές οι ασκήσεις, κυριολεκτικά, επί χάρτου να παίζουν ρόλο ψυχολογικού πολέμου (και ψυχολογικού αυτο-ντοπαρίσματος όσων τα γράφουν), παρά να υπάρχει κάποιο εν εξελίξει σχέδιο διάλυσης της Ρωσίας. Όμως η δημόσια συζήτηση είναι ενδεικτική της επιδιωκόμενης γεωπολιτικής ρευστότητας.
Η Αμερική θέλει να γίνει κομμάτια;
Αν στη Ρωσία όμως δεν τίθεται από τα κάτω, προς το παρόν, ζήτημα διάλυσης της χώρας, στις ΗΠΑ τα πράγματα είναι κάπως πιο σοβαρά, όπως μπορεί να καταλάβει κανείς από το γεγονός πως οι Ρεπουμπλικάνοι στο Τέξας, στελέχη του πρώην και επόμενου κόμματος διακυβέρνησης, πρόσθεσαν στο πρόσφατο μανιφέστο τους το αίτημα για δημοψήφισμα απόσχισης της πολιτείας από τις ΗΠΑ. Οι περισσότεροι νομικοί και αναλυτές θεωρούν πως κανένα τέτοιο δημοψήφισμα δεν θα επικυρώνονταν από αμερικανικά δικαστήρια, μια και από το τέλος του Εμφυλίου στις ΗΠΑ (1865) και μετά δεν αναγνωρίζεται σε καμία πολιτεία το δικαίωμα της απόσχισης. Είναι άλλη μια κενόλογη τοποθέτηση ενός δεξιού λαϊκισμού που ψάχνει όρια να ξεπεράσει…
…Ή μήπως όχι; Μήπως είναι η εκδήλωση ενός αγεφύρωτου διχασμού που υπάρχει σε όλες τις ΗΠΑ, και η επιθετικότητά των Ρεπουμπλικάνων (που πάντως δεν χάνουν εύκολα μάχες) είναι αντίστοιχη του βάθους του; Μια ματιά στις δημοσκοπήσεις των τελευταίων ετών επιβεβαιώνει το δεύτερο.
Πέρυσι, δημοσκόπηση του YouGov στις ΗΠΑ επιβεβαίωσε πως το κλίμα του Ρεπουμπλικανικού Πέρυσι, δημοσκόπηση του YouGov στις ΗΠΑ επιβεβαίωσε πως το κλίμα στο Ρεπουμπλικανικό Κόμμα του Τέξας δεν περιορίζεται στο Τέξας: Τα 2/3 των Ρεπουμπλικάνων των πολιτειών του Νότου (συμπεριλαμβανομένου και του Τέξας), και σχεδόν οι μισοί Δημοκρατικοί ψηφοφόροι της Δυτικής Ακτής θα ήθελαν να αποχωρήσουν από την Ομοσπονδία και η τάση βαίνει αυξανόμενη. Τον Φεβρουάριο οι Ρεπουμπλικάνοι υποστηρικτές της απόσχισης του Νότου έφθαναν το 50%, ενώ τα ποσοστά το 2014 ήταν ακόμα μικρότερα (αλλά όχι μικρά). Το αποσχιστικό ρεύμα επηρεάζει και κομητείες μέσα σε πολιτείες που ζητούν να προσχωρήσουν σε κάποια διπλανή πολιτεία
Πόσο σοβαρό κίνδυνο αποτελούν οι αντιλήψεις αυτές για τις ΗΠΑ: Κατά το Ίδρυμα Brookings φαίνεται πως θεωρείται τόσο σοβαρός ώστε να χρήζει αντιμετώπισης. Ενώ αναλυτές ήδη εκτιμούν το (μυθικό) κόστος μιας διάσπασης των ΗΠΑ.
Κρίσιμη ρωγμή στο (προϋπάρχον πάντως) κλίμα πόλωσης, ήταν η προεδρία Τραμπ. Οι ταραχές γύρω από το Κογκρέσο στις 6 Ιανουαρίου του 2021, αν και πρωτοφανείς και ενδεικτικές του κλίματος διχασμού, δεν εξελίχθηκαν σε σοβαρή απειλή αποσταθεροποίησης, μολονότι σχολιαστές φοβόντουσαν πως η αμφισβήτηση από τον Τραμπ και τη βάση του του αποτελέσματος των προεδρικών εκλογών, προληπτικά, ήδη πριν καν αυτές διεξαχθούν, προμήνυε έναν νέο Αμερικανικό Εμφύλιο.
Οι πρόσφατες αποφάσεις του Ανώτατου Δικαστηρίου των ΗΠΑ, σχετικά με την οπλοκατοχή και τις αμβλώσεις (και έπονται και άλλες στην ίδια υπερσυντηρητική κατεύθυνση) πολώνουν ακόμα περισσότερο το, κυριολεκτικά, εμφυλιοπολεμικό κλίμα στις ΗΠΑ. Σε πρόσφατη έρευνα της κοινής γνώμης οι μισοί Αμερικανοί δήλωσαν πως περιμένουν έναν εμφύλιο στα επόμενα χρόνια, ενώ 40% και πλέον αξιολογούν τον «ισχυρό ηγέτη» ως σημαντικότερο από την διατήρηση της δημοκρατίας. Παρόμοιο ποσοστό θεωρεί πως υπάρχει σχέδιο αντικατάστασης του «λευκού» πληθυσμού των ΗΠΑ από μετανάστες. Σχεδόν 80% θεωρεί πως η βία είναι κάποιες φορές θεμιτή, για να επιτευχθούν κάποιοι πολιτικοί στόχοι, και από αυτούς 12,2% προτίθενται να χρησιμοποιήσουν πολιτική βία, ενώ το 7,1% ακόμη και να σκοτώσει για πολιτικούς λόγους. Προφανώς αυτό είναι κάτι το οποίο παρακολουθούν διάφοροι «ανταγωνιστές» και σύμμαχοι. Υπάρχουν βέβαια ισχυρότατοι λόγοι που αποτρέπουν την έναρξη εμφυλίου πολέμου στις ΗΠΑ, αλλά το πολιτικό κλίμα που επιτρέπει καν αυτή τη συζήτηση είναι σκοτεινό και δεν προμηνύει ομαλότητα.
Όπως παρατηρεί στο New Statesman o Νίχιλ Παλ Σίνχ “Το φάσμα του εμφυλίου πολέμου γίνεται καλύτερα κατανοητό σαν μια μεταφορά για την φθίνουσα εμπιστοσύνη στην (φιλελεύθερη) αμερικανική αυτοκρατορία”
Και η Ευρώπη;
Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν μοιάζει να αμφισβητείται από τους πολίτες των χωρών-μελών της. Παρόλα αυτά υπάρχουν αμφιβολίες για την μακροπρόθεσμη σταθερότητά της τόσο συγκυριακά, εν όψει της ενεργειακής θύελλας που έρχεται τον χειμώνα και της επιδείνωσης των σχέσεων με την Κίνα, όσο και μόνιμα. Πριν την πανδημία και τον πόλεμο στην Ουκρανία, οι Ευρωπαίοι πολίτες είχαν τη φαινομενικά παράδοξη άποψη πως η Ε.Ε. θα καταρρεύσει μέσα στα επόμενα 10-20 χρόνια (68%), υποστηρίζοντας παράλληλα με άνετες πλειοψηφίες την συμμετοχή της χώρας τους στην Ε.Ε. (70%) και τον θετικό της ρόλο για αυτούς. Σε άλλη έρευνα του 2019, προκύπτει πως σημαντικές μειοψηφίες σε όλες τις χώρες-μέλη δεν αποκλείουν το ξέσπασμα πολέμου μεταξύ χωρών της Ε.Ε., αλλά και μια πλειοψηφική βεβαιότητα πως τα παιδιά τους θα ζήσουν χειρότερα από τους ίδιους.
Γενικά όμως η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει επιδείξει αντοχές που δεν επιτρέπουν εύκολες προβλέψεις περί διάλυσής της. Αυτό μένει να επιβεβαιωθεί στο νέο γεωπολιτικό κλίμα και την επερχόμενη οικονομική πίεση η οποία διαφαίνεται να έρχεται τον χειμώνα.
