Λίγους μήνες πριν την επαναφορά της δουλείας στις αποικίας της Γαλλίας στην Καραϊβική το 1802 και ένα χρόνο τουλάχιστον πριν την έναρξη των Ναπολεόντειων πολέμων στην Ευρώπη, ο Ναπολέων Βοναπάρτης είχε απέστειλε ένα ισχυρό εκστρατευτικό σώμα στην Αϊτή.
Η Αϊτή είχε εξεγερθεί από το 1791, καθώς το πνεύμα της Επανάστασης στη Γαλλία ξεσήκωσε και όπλισε με ελπίδα τους δούλους και τους απελεύθερους μαύρους και μιγάδες του νησιού.
Κατά τον CLR James τον συγγραφέα των Μαύρων Ιακοβίνων – βιβλίου αναφοράς για την ιστορία της Αϊτινής επανάστασης – οι επαναστάτες ήλπισαν πως η συνέπεια στις διακηρύξεις για τα δικαιώματα του ανθρώπου που επαγγελλόταν η επαναστατική κυβέρνηση στη Γαλλία θα έδινε την ευκαιρία για την απαλλαγή του νησιού από το άγος ενός δολοφονικού δουλοκτητικού συστήματος, σκληρότερου στην Αϊτή από ό,τι σε οποιαδήποτε άλλη αποικία. Η επανάσταση τήρησε τις αρχές της προς στιγμήν. Η δουλεία όντως καταργήθηκε το 1794 σε όλο το Γαλλικό χώρο, οι σκλάβοι ελευθερώθηκαν και η επανάσταση προχώρησε μέσα από συγκρούσεις και συμμαχίες με τη Γαλλική κυβέρνηση, την ένοπλη αντίδραση των ιδιοκτητών των φυτειών, την αντιμετώπιση της Αγγλικής και της Ισπανικής εμπλοκής και αρκετά επεισόδια εμφυλίου πολέμου. Ο Τουσαίν Λ’Ουβερτύρ, ο πρώην σκλάβος και ηγέτης της επανάστασης, μια στρατηγική ιδιοφυΐα, κυριάρχησε το 1800 στο νησί και αυτοανακηρύχθηκε δια βίου κυβερνήτης, αλλά πάντα, έστω και οριακά, μέσα στο πλαίσιο της Γαλλικής Δημοκρατίας.
Η εκστρατεία του Βοναπάρτη αρχικά φάνηκε πως πετύχαινε τους σκοπούς της, καθώς ο Τουσσαίν Λ’Ουβερτύρ κατέθεσε τα όπλα με εγγυήσεις για την ασφάλεια και το μέλλον του, αλλά και για τη μη-επαναφορά της δουλειάς (που φυσικά δεν τηρήθηκαν: ο Λ’Ουβερτύρ προσκλήθηκε για συνομιλίες στη Γαλλία, συνελήφθη και πέθανε σε φυλακή στις Άλπεις μετά από λίγο καιρό). Τον δρόμο της συνθηκολόγησης με ανταλλάγματα ακολούθησαν και οι υπόλοιποι αρχηγοί της Αϊτινής επανάστασης.
Η δεύτερη εξέγερση της Αϊτής όμως ήταν αναπόφευκτη. Ξέσπασε πριν εκδοθεί το διάταγμα του 1802, καθώς τα νέα που έφτασαν το καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς από τη Γουαδελούπη για την επανυποδούλωση των απελεύθερων σκλάβων από τους ιδιοκτήτες των φυτειών πυροδότησαν την οργή του πληθυσμού. Οι ένοπλες Αϊτινές ομάδες υπό τον στρατηγό Ντεσαλίν, μετέπειτα αυτοκράτορα της Αϊτής, ανταπέδιδαν στα ίσα τις αγριότητες των στρατευμάτων του Ναπολέοντα και συνεπικουρούντος του Κίτρινου πυρετού, μιας τροπικής ασθένειας κατά της οποίας δεν είχαν καμία ανοσία οι λευκοί Ευρωπαίοι και η οποία πρέπει να εκκαθάρισε αρκετά πάνω από τα μισά στρατεύματα των Γάλλων πριν καν αρχίσουν οι εχθροπραξίες, ο Γαλλικός στρατός αποδεκατίστηκε. Για να ενισχύσει τη φθίνουσα δύναμη στο νησί ο Ναπολέων απέστειλε ως ενισχύσεις μια λεγεώνα Πολωνούς, κάτι πάνω από 5000 στρατιώτες. Επικεφαλής τους ένας μιγάς: ο στρατηγός Βλάντισλαβ Γιαμπλόφσκι, γιος μιας Αγγλίδας ευγενούς και του μαύρου υπηρέτη της, τον οποίο υιοθέτησε ο Πολωνός ευγενής που παντρεύτηκε τη μητέρα του. Ο Γιαμπλόφσκι υπήρξε συμμαθητής του Ναπολέοντα στην École Militaire του Παρισιού, θύμα φυσικά ατελείωτων ρατσιστικών επιθέσεων και περιφρόνησης. Ο Γιαμπλόφσκι δεν πρόλαβε να συμμετάσχει πάντως σε μάχες γιατί πέθανε μέσα σε λίγους μήνες από την άφιξή του από Κίτρινο Πυρετό.
Εις μάτην όμως ήρθαν και οι ενισχύσεις, καθώς οι επαναστατημένοι Αϊτινοί ανάγκασαν τον Ναπολέοντα να αποσύρει τα στρατεύματά του από το νησί μετά από σειρά νικηφόρων μαχών, που κατέληξαν στην ανεξαρτησία της Αϊτής την 1η Ιανουαρίου του 1804. Η συντριπτική πλειονότητα εποίκων και στρατιωτών εξοντώθηκε από τους νικητές με ιδιαίτερη σκληρότητα. Η πρώτη νίκη σκλάβων εναντίον των αποικιοκρατών, θα ήταν κάτι που δεν θα συγχωρούσε ποτέ η Δύση στην Αϊτή, όπως θα αποδείκνυαν εμφατικά οι δύο επόμενοι αιώνες…
Πολωνική εξαίρεση
Δεν είχαν όμως όλοι οι “λευκοί” την ίδια σκληρή μοίρα. Οι Πολωνοί π.χ, οι οποίοι δεν είχαν το ρατσιστικό μένος των Γάλλων εναντίον των μαύρων, έδειχναν συμπάθεια προς τον αγώνα των Αϊτινών εναντίον της δουλείας και οι οποίοι είχαν καταταχθεί στον στρατό του Ναπολέοντα με την ελπίδα πως ο Γάλλος αυτοκράτορας θα βοηθούσε στην επανεγκαθίδρυση της προσφάτως τότε κατατεμαχισμένης πατρίδας τους, δεν κυνηγήθηκαν – αντιθέτως. Αναγνωρίζοντας πως κάποιοι εξ αυτών άλλαξαν στρατόπεδο και πολλοί άλλοι είχαν αρνηθεί να ακολουθήσουν τις εντολές των Γάλλων, ο Ντεσαλίν όχι μόνο δεν τους πείραξε, αλλά τους επέτρεψε – όσους δεν είχαν σκοτωθεί από την αρρώστια και τις μάχες και ήθελαν να μείνουν, δηλαδή περί τα 400 άτομα – να εγκατασταθούν ως πολίτες της Αϊτής στο νησί, αναγνωρίζοντάς τους ως “μαύρους”. Οι Πολωνοί εγκαταστάθηκαν γύρω από το σημερινό Cazale τη Αϊτής, όπου οι ντόπιοι έχουν ακόμα Πολωνικά ονόματα και κάποια βορειοευρωπαϊκά χαρακτηριστικά…
Τώρα, όλη η ιστορία της Πολωνικής συμπαράστασης στους εξεγερμένους Αϊτινούς ίσως να είναι παρατραβηγμένη. Από τη μια από τους Αϊτινούς που ήθελαν να δείξουν το πνεύμα συμπάθειας προς την επανάσταση συνέπαιρνε και ευρωπαίους, από την άλλη από τους Πολωνούς που ήθελαν να δουν τον εαυτό τους σαν πολέμιους της τυραννίας, ιδίως σε εποχές εθνικής ανασυγκρότησης. Παρατραβηγμένη, αλλά όχι ψευδής. Υπάρχει άλλωστε ένα τεκμήριο που δείχνει την επίδραση του πολωνικού πολιτισμού στο πολιτισμικό χωνευτήρι της Καραϊβικής.
Ο Αϊτινός συγκρητισμός και οι Παναγίες του βουντού
Η εικόνα της Μαύρης Παναγίας της Τσενστοχόβα, που φυλάσσεται στην Πολωνία είναι τουλάχιστον έργο του 14ου αιώνα, πιθανότατα παλαιότερη, αποτελεί δε εθνικό σύμβολο των Πολωνών, και προστάτιδα της χώρας. Είναι βέβαιο πως αντίγραφα της εικόνας είχαν μαζί τους πολλοί από τους Πολωνούς στρατιώτες στην Αϊτή.
Έτσι η Παναγία της Τσενστοχόβα, μαυρισμένη από τις ιστορικές της περιπέτειες, Μαύρη στο όνομα, βρέθηκε μέσα στο καζάνι του Αϊτινού θρησκευτικού συγκρητισμού, του Βοντού ή Βουντού όπως λέγεται εδώ, και μάλιστα σε υψηλό ρόλο: ως εικόνα ενός πανίσχυρου πνεύματος- δαίμονα – θεότητας – λουά, της Erzulie Dantor προστάτιδας των γυναικών και των παιδιών, της ζήλιας και της οργής, Συμπτωματικά μάλιστα μια τελετή προς τιμήν της Ερζουλί αποτέλεσε την “Αγία Λαύρα” των Αϊτινών επαναστατών, το σημείο εκκίνησης της πρώτης Αϊτινής εξέγερσης το 1791. Η εικόνα της προστάτιδας Παναγίας της Πολωνίας μετατράπηκε σε εικόνα της προστάτιδας λουά της Αϊτής.
Η Erzulie Dantor δεν είναι βέβαια Παρθένος: είναι κάτι μεταξύ Ήρας και Αφροδίτης ταυτόχρονα, και οι χαρακιές στο μάγουλο της Παναγίας πολωνικό εικόνισμα, ερμηνεύονται στα Αϊτιανά παράγωγα σαν οι χαρακιές από έναν καυγά της Dantor με την αδελφή της Erzulie Freda – τουλάχιστον σε κάποιες ερμηνείες – ενώ το παιδί στα χέρια της είναι – πάλι ανάλογα με την ερμηνεία, είτε ο γιος της Τι Ζαν Πετρό, είτε η κόρη της Αναΐς. Ας σημειωθεί πάντως πως ο εικονογραφικός συγκρητισμός ήταν αναγκαστικός, προϊόν της βίας των δουλοκτητών. Φριχτές τιμωρίες περίμεναν όσους σκλάβους κατείχαν αφρικανικά λατρευτικά αντικείμενα και η αφρικανικές λατρείς – κατ΄ανάγκη – χρησιμοποιούσαν μεταφορικά την χριστιανική εικονογραφία. Η μεταφορά μπορεί να είναι πλέον ίσως και αμφίδρομη. Η Erzulie Dantor θεωρήθηκε πιο πρόσφατα και ως προστάτιδα των λεσβιών, και αυτό ίσως να κατηύθηνε το Détournement της εικόνας της Μαύρης Παναγίας της Τσενστοχόβα προ τριών στο πολωνικό Pride.
Οι εικόνες ποικίλλουν πάντως, όπως και η ονομασία, σε άλλες περιστάσεις η εικόνα και τα αγαλματίδια που την αναπαριστούν είναι η “Αγία Βαρβάρα η Αφρικανή“, αλλά το μοτίβο είναι το ίδιο:
Όπου η τελευταία εκδοχή παραπέμπει στην “εστεμμένη” εικόνα, που βρίσκεται στο μοναστήρι της Γιάσνα Γκούρα
Να σημειώσουμε πάντως πως η σύμμειξη του Καθολικισμού με τις αφρικανικές θρησκείες στην Αμερική δεν περιορίζεται στην Αϊτή. Παρόμοια φαινόμενα παρουσιάζονται π.χ. στην κουβανέζικη Σαντερία. Χαρακτηριστικά, το άγαλμα του Ιησού Βρέφους της Πράγας, χρησιμοποιείται σαν είδωλο στις τελετές που αναπαριστά την θεότητα Ελέγκουα.
