«Συγχαρητήρια Κούβα» τιτίβισε ο Μιγκέλ Ντίαζ-Κανέλ, πρόεδρος της χώρας, την 26η Σεπτεμβρίου, ανακοινώνοντας το αποτέλεσμα δημοψηφίσματος για την αλλαγή του οικογενειακού κώδικα. Πλέον, με απόφαση του κουβανικού λαού, ο γάμος για όλους με πλήρη δικαιώματα τεκνοθεσίας, καθώς και η παρένθετη μητρότητα κατοχυρώνονται.
Πρόκειται, πράγματι, για μια ιστορική στιγμή για το νησιωτικό κράτος, απόδειξη του πόσο έχει αλλάξει η κουβανική κοινωνία τις τελευταίες δεκαετίες και αντανάκλαση της επιτυχίας των προγραμμάτων του Εθνικού Κέντρου Σεξουαλικής Αγωγής. Το 66% μιας κοινωνίας διαβόητης για τον λεγόμενο «machismo», δηλαδή την υπερμεγεθυμένη «ανδρική ταυτότητα», στήριξε την κυβερνητική πρόταση και η Επανάσταση, με καθυστέρηση δεκαετιών, αποκατέστησε μια ιστορική αδικία και ανέτρεψε μια δολοφονική πολιτική απέναντι στην ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα.
Για μήνες, επιτροπές της κυβέρνησης συζητούσαν τις αλλαγές του οικογενειακού κώδικα με τις τοπικές κοινότητες, καθώς και σε συνελεύσεις εργασιακών χώρων. Και ήταν μια δύσκολη συζήτηση, όχι μόνο λόγω του machismo και των προκαταλήψεων των Κουβανών. Πολλές από αυτές τις 79.000 συζητήσεις λάμβαναν χώρα κατά τη διάρκεια εκτεταμένων διακοπών ρεύματος, το καλοκαίρι ήταν γεμάτο αντικυβερνητικές διαδηλώσεις, ενώ η καμπάνια του «ΟΧΙ» υπήρξε ιδιαιτέρως μαχητική, με τη στήριξη της Καθολικής Εκκλησίας, αλλά και διάφορων Ευαγγελικών, οι οποίοι έχουν πλέον δυναμική παρουσία στο νησί.
Για την κυβέρνηση η νίκη, στο τρίτο δημοψήφισμα στην ιστορία της επαναστατικής Κούβας, φαινόταν να είναι μια εξαιρετικά σοβαρή πολιτική μάχη εν μέσω ενεργειακής κρίσης. Αλλά θα ήταν μεγάλο λάθος να κρίνουμε την πολιτική κατάσταση στο νησί με όρους δυτικών κοινωνιών.
Για οποιαδήποτε ευρωπαϊκή κοινωνία το ζήτημα της επέκτασης των δικαιωμάτων και στα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα είναι ή ήταν ένα αμφιλεγόμενο θέμα, ακόμη και αν απουσιάζει η κουλτούρα του machismo. Ο συνδυασμός αυτός με μια πρωτοφανή ενεργειακή κρίση, θα μετέτρεπε ένα ανάλογο δημοψήφισμα, πιθανότατα, σε πολιτική αυτοκτονία για την κάθε κυβέρνηση. Αλλά για την Κούβα η ενεργειακή κρίση δεν είναι καινούργιο μαντάτο.
Το νησί, από την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, είναι συνηθισμένο σε διακοπές ρεύματος. Οι παλιές, κακοσυντηρημένες, ενεργειακές εγκαταστάσεις και οι επιπτώσεις των αμερικανικών κυρώσεων έχει εξοικειώσει γενιές Κουβανών με την απρόβλεπτη ροή ηλεκτρικής ενέργειας στα σπίτια τους. Είναι γεγονός πως τους τελευταίους μήνες, η παγκόσμια ενεργειακή κρίση έχει επηρεάσει δυσανάλογα το νησί, η οικονομία κλυδωνίστηκε από την πανδημία, ενώ οι αμερικανικές κυρώσεις προβλέπουν συγκεκριμένα και την απαγόρευση μεταφοράς ενέργειας στη χώρα. Οι Κουβανοί όμως ζουν δεκαετίες υπό την σκιά του ισχυρού τους γείτονα και των περιορισμών που θέτει στη ζωή τους και έχουν συνηθίσει. Οι ουρές για τρόφιμα και φάρμακα είναι κομμάτι της καθημερινότητας των κατοίκων από τη δεκαετία του ’90 ενώ ταυτόχρονα το νησί δεν είναι ο αποστειρωμένος πολιτικά χώρος που παρουσιάζεται συχνά στις δυτικές αφηγήσεις. Με λίγα λόγια, η πολιτική στιγμή του δημοψηφίσματος δεν αποτελεί κάποιο σημείο καμπής για την Κούβα, αλλά μάλλον μια πιο οξυμένη περίοδος της κανονικότητάς της.
Η Αβάνα δεν θα έθετε το ζήτημα σε δημοψήφισμα, αν θεωρούσε πως δεν μπορεί να το κερδίσει. Η κυβέρνηση έχει αρκετή εμπιστοσύνη στη σχέση της με τον λαό της, ενώ η υιοθέτηση αυτού του προοδευτικού οικογενειακού δικαίου δεν ήταν μια πρωτοβουλία-πυροτέχνημα, αλλά το τελικό στάδιο μιας καλά υπολογισμένης πολιτικής δεκαετιών, η οποία μετά την εκλογή του Ντίαζ-Κανέλ αύξησε ταχύτητα.
Η Επανάσταση άργησε να απελευθερώσει
Δεν θα ήταν υπερβολή να χαρακτηρίσουμε την προεπαναστατική Κούβα ως το πορνείο της Αμερικής. Η βιομηχανία του σεξ είχε συμπεριλάβει και τον ομόφυλο έρωτα στις προσφερόμενες υπηρεσίες της και η Κούβα είχε κατακλυστεί, κατά κύριο λόγο, από μεσοαστούς Αμερικάνους, οι οποίοι μπορούσαν να ζήσουν σε έναν φθηνό, πανέμορφο τόπο, όλες τις επιθυμίες τις οποίες καταπίεζαν πίσω στις ΗΠΑ. Η ηδονιστική αυτή ζωή, για τους λευκούς έχοντες και τη ντόπια άρχουσα τάξη, κατέρρευσε με τη νίκη της Επανάστασης το 1959.
Η νίκη της Επανάστασης επέφερε μια διευρυμένη απονομιμοποίηση των ΛΟΑΤΚΙ του νησιού, καθώς στο συλλογικό υποσυνείδητο, εμποτισμένο και από το machismo και τις διδαχές της Καθολικής Εκκλησίας, η κοινότητα ήταν άμεσα συνδεδεμένη με την αμερικανική αποικιοκρατική κυριαρχία της εποχής του δικτάτορα Μπατίστα. Η κατάσταση ήρθε να επιδεινωθεί με τις πολιτικές εξελίξεις. Στις 11 Οκτωβρίου 1961, έλαβε χώρα η πρώτη κρατικά οργανωμένη στοχοποίηση των ΛΟΑΤΚΙ, με μια επιχείρηση πόρτα-πόρτα και συλλήψεις κυρίως αντιφρονούντων ομοφυλοφίλων οι οποίοι, πλειοψηφικά, είχαν δεσμούς με το καθεστώς Μπατίστα. Ανάμεσα στους συλληφθέντες ήταν και ο Virgilio Pinera, διάσημος Κουβανός ποιητής και συγγραφέας, ο οποίος γρήγορα αφέθηκε ελεύθερος για να αποφευχθεί διεθνής διασυρμός. Είχε προηγηθεί η απόβαση στον Κόλπο των Χοίρων, εισβολή η οποία είχε θέσει σε συναγερμό το καθεστώς Κάστρο και σε πολεμική ετοιμότητα το νησί. Σε αυτά τα πλαίσια, ο machismo συνδέθηκε με την αρρενωπότητα των Κουβανών, οι οποίοι νίκησαν την υπερδύναμη, και θηλυπρεπή αγόρια υποβάλλονταν σε γυμνάσια, στρατιωτικές ασκήσεις και ξυλοδαρμούς ώστε να ενισχυθεί η αρρενωπότητά τους και η δυνατότητα συμβολής τους στην Επανάσταση.
Η σύγκλιση Κούβας-ΕΣΣΔ, μολονότι προσέφερε δυνατότητα αναβάθμισης της ποιότητας ζωής του πληθυσμού, λειτούργησε αρνητικά για τη θέση και τα δικαιώματα της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας. Κατά τη διάρκεια επίσκεψης στην Σοβιετική Ένωση, οι Κάστρο ανακάλυψαν τα στρατόπεδα εργασίας για αντιφρονούντες και λοιπά αντικοινωνικά στοιχεία. Από το 1965 έως το 1968, λειτούργησαν στην Κούβα οι «Στρατιωτικές Μονάδες Ενίσχυσης Παραγωγής», για αντιφρονούντες, αρνητές στράτευσης και «αντικοινωνικούς», συμπεριλαμβανομένων και των ομοφυλόφιλων. Από τους περίπου 35.000 ανθρώπους που πέρασαν από τις απάνθρωπες συνθήκες εργασίας των μονάδων αυτών, πολλοί κατέληξαν σε ψυχιατρικές μονάδες, ενώ άλλοι πέθαναν από βασανιστήρια και κακομεταχείριση, ιδίως ομοφυλόφιλοι, οι οποίοι ήταν στόχος λόγω ομοφοβικών προκαταλήψεων. Το 1966 o ίδιος ο Φιντέλ Κάστρο δήλωνε: «Αυτή η απόκλιση της φύσης συγκρούεται με το πρότυπο του Κομμουνιστή που έχουμε». Ήταν φανερό πως η Επανάσταση του 1959 δεν ήρθε να τους απελευθερώσει όλους.
Αν και τα στρατόπεδα έκλεισαν, οι θεραπείες μεταστροφής ήταν διαδεδομένες, οι ομοφυλόφιλοι απαγορευόταν να εκπροσωπούν το κράτος, καθώς και να έρχονται σε επαφή με παιδιά. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1970, το επίσημο κράτος σταμάτησε να στοχοποιεί συστηματικά την ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα, παρόλα αυτά η βία και ο φόβος ήταν ακόμη καθημερινά φαινόμενα σε μια ομοφοβική κοινωνία, με το κράτος να παραμένει παρατηρητής. Το 1979 αποποινικοποιείται ανδρική ομοφυλοφιλία (η γυναικεία, όπως και σε πολλά κράτη, δεν αναγνωριζόταν καν ως προσανατολισμός). Ενδιαφέρον έχει, πως η ομοφοβική Κούβα προχώρησε σε αυτή την κίνηση πριν από πολλά ευρωπαϊκά κράτη, για παράδειγμα τη Σκωτία και τη Βόρεια Ιρλανδία, μέλη του Ηνωμένου Βασιλείου, οι οποίες υιοθέτησαν ανάλογη νομοθεσία το 1981 και 1982 αντίστοιχα.
Η δεκαετία του ‘80 ήταν η περίοδος της πραγματικής μεταστροφής του καθεστώτος. Το 1981 το υπουργείο Πολιτισμού αναγνωρίζει την ομοφυλοφιλία ως μια φυσιολογική έκφανση της ανθρώπινης σεξουαλικότητας, ενώ διάφορες κρατικές υπηρεσίες αρχίζουν να καταδικάζουν την ομοφοβία και τις διακρίσεις έναντι των ΛΟΑΤΚΙ ατόμων. Το 1988 ο ίδιος ο Φιντέλ, σε ομιλία του, καταδίκασε την ομοφοβία, και συνέχισε να το κάνει σε όλο το υπόλοιπο της ζωής του σε μια σειρά δημοσίων λόγων. Η τοποθέτηση του λαοφιλούς Λίντερ Μάξιμο άρχισε να αλλάζει σταδιακά και την αντιμετώπιση της ομοφυλοφιλίας από την κουβανική κοινωνία.
Ο άνθρωπος-κλειδί για αυτή την αλλαγή είναι η Μαριέλα Κάστρο, ανιψιά του Φιντέλ και κόρη του Ραούλ. Από τη θέση της διευθύντριας του Εθνικού Κέντρου Σεξουαλικής Αγωγής κατάφερε όχι μόνο να αλλάξει τις αντιλήψεις της ηγεσίας της χώρας γύρω από την ομοφυλοφιλία, αλλά μέσω εκπαιδευτικών προγραμμάτων στα σχολεία και την αντίληψη των νεότερων γενιών. Το κράτος χρηματοδοτούσε ταινίες με ΛΟΑΤΚΙ περιεχόμενο, με διασημότερη την ταινία «Φράουλα και Σοκολάτα», η οποία ασκούσε κριτική στις πολιτικές της Κούβας κατά τη δεκαετία του ‘70 και προκάλεσε αίσθηση στη χώρα. Η βαθιά ριζωμένη ομοφοβία όμως υπήρχε και τη δεκαετία του ‘90 στο νησί, με ΛΟΑΤΚΙ άτομα να τραμπουκίζονται και τα γκέι μπαρ να δέχονται επιθέσεις. Υπό αυτές τις συνθήκες, τα ΛΟΑΤΚΙ άτομα συνέχιζαν να τηρούν χαμηλό προφίλ στη δημόσια σφαίρα, ενώ η αστυνομία συνέχιζε να κάνει σύνδεση της ομοφυλοφιλίας με την πορνεία.
Τα τελευταία τριάντα χρόνια, μια σειρά νομοθετικών πρωτοβουλιών άρχισαν να κατοχυρώνουν πλέγματα προστασίας των ομοφυλοφίλων από διακρίσεις, οι επεμβάσεις διόρθωσης φύλου είναι κρατικά χρηματοδοτούμενες, ενώ για τη νομική αλλαγή φύλου δεν απαιτείται να έχει προηγηθεί επέμβαση από το 2013. Ο Φιντέλ Κάστρο σε συνέντευξή του το 2010 αναγνώρισε τις προσωπικές του ευθύνες για την κακομεταχείριση των ΛΟΑΤΚΙ. «Έγιναν λάθη, φρικτά λάθη», ανέφερε, ζητώντας συγγνώμη,σε έναν σπάνιο για ηγέτη, ιδίως της Λατινικής Αμερικής, απολογητικό τόνο. Οι αλλαγές συνεχίστηκαν υπό τη διακυβέρνηση του Ραούλ Κάστρο, ενώ από τις πρώτες νομοθετικές πρωτοβουλίες τις οποίες ανέλαβε η νέα κυβέρνηση του Ντίαζ-Κανέλ το 2019 ήταν η αλλαγή του οικογενειακού κώδικα για να συμπεριλάβει τα ομόφυλα ζευγάρια. Στο σήμερα, η ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα της Κούβας μπορεί να ζει, να κινείται, να εργάζεται και, πλέον, να παντρεύεται, κατακτήσεις αδιανόητες για πολλές δημοκρατικές χώρες, όχι μόνο της Λατινικής Αμερικής, αλλά και της Ευρώπης. Να υπενθυμίσουμε πως ο Κυριάκος Μητσοτάκης δήλωσε, τον Σεπτέμβριο του 2022, πως η Ελλάδα δεν είναι έτοιμη για τον γάμο για όλους, ενώ ο πολιτικός του χώρος αντιστέκεται σθεναρά στη συμπερίληψη σεξουαλικής αγωγής στο σχολικό πρόγραμμα.
Η αλλαγή πλεύσης της Κούβας περιστρέφεται πιθανά γύρω από τρεις άξονες. Ο πρώτος είναι η προσωπική μαχητική δουλειά της Μαριέλα Κάστρο. Βαθιά σοκαρισμένη από την κατάσταση των ΛΟΑΤΚΙ στη χώρα της, χρησιμοποίησε το επίθετό της για να αναδείξει το ζήτημα στο πολιτικό σύστημα και πίεζε σθεναρά για όλο και μεγαλύτερη προστασία της κοινότητας. Φεμινίστρια η ίδια, στήριξε όχι μόνο τους ΛΟΑΤΚΙ, αλλά αναβάθμισε συνολικά τη θέση των γυναικών στη χώρα και την προστασία τους, μέσω επιτυχημένων προγραμμάτων του κέντρου το οποίο διευθύνει. Η ίδια συμμετέχει πάντα στο ολοένα και μαζικότερο pride της Αβάνας καθώς και σε άλλα σε όλο τον κόσμο.
Ο δεύτερος άξονας είναι πολιτικός. Με την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, η Κούβα βρέθηκε ολομόναχη υπό αντίξοες οικονομικές συνθήκες και υπό το βάρος ενός εμπορικού εμπάργκο και εξαναγκάστηκε σε μια σειρά αναδιαρθρώσεων τη δεκαετία του ’90. Οι αναδιαρθρώσεις αυτές έφεραν μια σχετική φιλελευθεροποίηση της οικονομικής ζωής της χώρας, οι οποίες με τη σειρά τους, δημιούργησαν πιέσεις για αντίστοιχες πολιτικές πρωτοβουλίες. Η πτώση του βιοτικού επιπέδου θα μπορούσε να προκαλέσει μεγάλες αναταραχές και τριγμούς στο εσωτερικό της χώρας και η παραχώρηση ορισμένων ατομικών δικαιωμάτων θα μπορούσε να λειτουργήσει ως αποσυμπιεστής της πολιτικής πίεσης. Έτσι, εκτός των ΛΟΑΤΚΙ δικαιωμάτων, η Κούβα φιλελευθεροποιήθηκε ως προς την θρησκευτική ελευθερία, χαλάρωσε τη λογοκρισία και η δικαιωματική πολιτική εισήχθη στον πολιτικό διάλογο της χώρας.
Ο τρίτος άξονας περιστρέφεται γύρω από οικονομικά κίνητρα. Με τον τουρισμό να αποτελεί τη βασική πηγή εισοδήματος για μεγάλο τμήμα του πληθυσμού και να φέρει το πολυπόθητο ξένο συνάλλαγμα στη χώρα, είναι πολύ σημαντικό η Κούβα να παρουσιάζει την εικόνα ενός ασφαλούς προορισμού για όλους τους επισκέπτες. Όλες οι έρευνες τουριστικού management καταδεικνύουν την δυναμικότητα του ΛΟΑΤΚΙ κοινού, τόσο ως προς την διάρκεια των διακοπών, όσο και ως προς τα μεγέθη των δαπανών. Η Κούβα, η τόσο ταλαιπωρημένη από το αμερικανικό εμπάργκο, πιθανόν, να μην είχε τη δυνατότητα να αγνοήσει ένα τέτοιο κοινό, το οποίο έχει την τάση να επιλέγει προορισμούς στους οποίους αισθάνεται ασφαλές.
Όποιοι και αν είναι οι λόγοι όμως, η Κούβα της Επανάστασης απέκτησε το πιο προοδευτικό οικογενειακό δίκαιο σε αυτή την πλευρά του Ατλαντικού. Η 26η Σεπτεμβρίου ήταν μια μέρα χαράς και δικαίωσης, πάνω από όλους, για τους Κουβανούς και Κουβανές ΛΟΑΤΚΙ αλλά και για όλους τους υπόλοιπους, από τις γυναίκες των ΗΠΑ μέχρι και τους ΛΟΑΤΚΙ στην Ελλάδα, οι οποίοι ακόμη περιμένουν αυτά που ο κουβανικός λαός κατοχύρωσε.
