Μια παράπλευρη απώλεια του πολέμου στην Ουκρανία είναι το δύσκολο παρόν και μέλλον της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας υπό τον Μητροπολίτη Κιέβου Ονούφριο, η οποία διατηρεί εκκλησιαστική κοινωνία με το Πατριαρχείο Μόσχας, αν και έχει αποστασιοποιηθεί από αυτό μετά την έναρξη του πολέμου. Ο ίδιος χαρακτηριστικά δήλωσε στις απαρχές της σύγκρουσης ότι «και οι δύο λαοί έχουν βγει από την ίδια κολυμπήθρα του Δνείπερου και έχουν δεχτεί την ίδια βάφτιση».
Όμως, στο κοινοβούλιο της Ουκρανίας έχει τεθεί υπό συζήτηση νομοσχέδιο που καθιστά παράνομες τις δραστηριότητες της εν λόγω Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, ύστερα από πρόταση του Κόμματος Ευρωπαϊκής Αλληλεγγύης του πρώην Προέδρου Πέτρο Ποροσένκο. Το σκεπτικό του κόμματος του Ποροσένκο είναι ότι «δεν μπορεί να υπάρξει ελεύθερη και ανεξάρτητη Ουκρανία» όσο θα υπάρχουν εκκλησιαστικοί οργανισμοί σε σχέση με τη Ρωσία, όπως το έθεσε η Ιρίνα Γκεραστσένκο, συμπρόεδρος του Κόμματος Ευρωπαϊκής Αλληλεγγύης. Από βουλευτές του ίδιου κόμματος έχει προταθεί η μεταβίβαση των ναών και των μονών της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας υπό τον μητροπολίτη Ονούφριο σε αυτήν υπό τον μητροπολίτη Κιέβου Επιφάνιο, η οποία συστήθηκε πρόσφατα ως αυτοκέφαλη από το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Η θέση εκτός νόμου εκκλησιαστικών οργανισμών που σχετίζονται με τη Μόσχα συζητήθηκε, όμως, και από τον πρόεδρο Βολοντίμιρ Ζελένσκι.
Το πρόβλημα, όμως, είναι ότι θέτοντας την πολυπληθέστερη Ορθόδοξη Εκκλησίας της Ουκρανίας εκτός νόμου ο εν λόγω οργανισμός καθίσταται homo sacer, κατά την έκφραση του Αγκάμπεν, έρμαιο στην κρατική ή άλλη βία. Ταυτόχρονα με τη νομική οδό, άνθρωποι των υπηρεσιών της Ουκρανίας, της SBU, εισέβαλαν στη Λαύρα των Σπηλαίων του Κιέβου με το πρόσχημα ότι μπορεί να φυλάσσονται εκεί όπλα. Τελικά, το μόνο υπονομευτικό που βρέθηκε ήταν «φιλορωσική λογοτεχνία», όμως 50 άτομα υπέστησαν ανακρίσεις, με σκοπό έναν γενικότερο εκφοβισμό. Το πραγματικό διακύβευμα στο οποίο κατέληξαν οι ουκρανικές υπηρεσίες είναι ότι η Λαύρα μπορεί να λειτουργούσε ως κέντρο της ιδεολογίας του «ρωσικού κόσμου».
Η Λαύρα είναι ο σημαντικότερος προσκυνηματικός τόπος στην Ουκρανία, αναγόμενος στον 11ο αιώνα, πολύ κοντά στον αρχικό εκχριστιανισμό των Ρως, ενώ εντός της βρίσκεται η κατοικία του προκαθήμενου της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας σε κοινωνία με το Πατριαρχείο Μόσχας, μητροπολίτη Ονουφρίου. Σημειωτέον ότι η εν λόγω Εκκλησία της Ουκρανίας έλαβε συγκεκριμένα μέτρα για να αποστασιοποιηθεί από το Πατριαρχείο Μόσχας, όπως ότι έχει σταματήσει τη μνημόνευση του Πατριάρχη Μόσχας Κυρίλλου. Αυτό, όμως, δεν ήταν αρκετό, για να σταματήσει ό,τι συνιστά εντέλει μία σύγχρονη θρησκευτική δίωξη, η οποία παραβιάζει τις αρχές της θρησκευτικής ελευθερίας και ανεκτικότητας στις οποίες κατά τα άλλα ομνύουν όσοι φιλελεύθεροι προβάλλουν ως φιλοδυτικό πρότυπο το καθεστώς του Κιέβου. Μάλιστα, η ηγουμένη της μονής του Αρχαγγέλου Μιχαήλ στην Οδησσό, Σεραφείμα Σέφτσικ μίλησε για «κατασκευασμένες κατηγορίες και προβοκάτσιες» από τις υπηρεσίες ασφαλείας της Ουκρανίας.
Χαρακτηριστική πάντως για το πνεύμα που επικρατεί στην εν λόγω Εκκλησία είναι η τοποθέτηση του επισκόπου Ζαπορόζιε και Μελιτουπόλεως Λουκά (Κοβαλένκο), ο οποίος συμπεριλήφθηκε στις κυρώσεις του ουκρανικού Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας στις 11 Δεκεμβρίου, στο Telegram: «Η απόφαση του Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας δεν μου προκάλεσε έκπληξη, καθώς η πολιτική σκοπιμότητα υπαγορεύει ενεργά τους όρους της, παραβιάζοντας την κοινή λογική, τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα και το Σύνταγμα της Ουκρανίας, καθώς και τους στοιχειώδεις ηθικούς κανόνες. Κοιτάζοντας πίσω με ήσυχη τη συνείδησή μου, δεν φοβάμαι να πω ότι όλα αυτά τα χρόνια η Μητρόπολη μας υπηρετούσε τον Θεό και τους πλησίον μας, χωρίς να χωρίζει τους πολίτες της χώρας σε ‘σωστούς’ και ‘λάθος’. Είμαι βέβαιος ότι θα συνεχίσουμε να μαρτυρούμε στον κόσμο για τον Χριστό, εκπληρώνοντας την εντολή της Αγάπης Του! Προσπαθούσαμε να βοηθήσουμε όλους όσους είχαν πρόβλημα ή χρειάζονταν βοήθεια. Το έργο “Η Αγάπη ευσπλαχνεί” έχει ήδη συγκεντρώσει περισσότερα από οκτώ εκατομμύρια γρίβνες για εξοπλισμό παιδικών νοσοκομείων, περισσότερα από πέντε χιλιάδες λίτρα μπουκάλες αίματος, εκατομμύρια γρίβνες για καθημερινή σίτιση για απόρους, επισκευή στρατιωτικού νοσοκομείου, οργάνωση ανθρωπιστικών προμήθειες, ενώ τον Μάρτιο του 2022 απομακρύναμε πάνω από χίλια άτομα από εμπόλεμες ζώνες (κάτοικοι της Μαριούπολης και του Πολόγι, εκ των οποίων πάνω από διακόσια πενήντα παιδιά είναι από ορφανοτροφεία) – αυτό είναι μόνο ένα μέρος των όσων μας αξίωσε ο Κύριος να κάνουμε μαζί. Με το έλεός Του, υπήρξαν και συνεχίζουν να λειτουργούν πολλά έργα που υπηρέτησαν και υπηρετούν την κοινωνία μας, τον λαό της Ουκρανίας. Δεν υπηρετούν για βραβεία (που δεν υπήρχαν), αλλά για χάρη του Χριστού, οπότε δόξα τω Θεώ για όλα όσα ήταν και για όσα θα γίνουν! Από τα παραδείγματα της ιστορίας της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης, γνωρίζουμε ότι κανείς δεν θα φύγει ανήκουστος, ακόμη και αμαρτωλοί και ειδωλολάτρες. Βαθιά μετάνοια, ενισχυμένη από έντονη νηστεία, εμπιστοσύνη στον Θεό – αυτή είναι η άμυνά μας ενάντια στις επιθέσεις του εχθρού, καλυμμένου με ανθρώπινο πρόσωπο. Είμαι βέβαιος ότι ο Κύριος θα ακούσει τους πιστούς Του ακόμη περισσότερο, αν από κοινού, ειλικρινά και αδιάκοπα θα Τον ικετεύουμε γι’ αυτό, στηρίζοντας ο ένας τον άλλον, άρα και την Εκκλησία μας! Σας ζητώ να προσεύχεστε ακούραστα για όσους με τις πράξεις τους εύχονται τη σωτηρία μας! Ο Θεός ξέρει τα ονόματά τους».
Το ζήτημα που εξετάζεται εδώ δεν είναι το καθαυτό εκκλησιαστικό-κανονικό. Αλλά το πολιτικό, δηλαδή το απαράδεκτο της δίωξης για θρησκευτικούς λόγους. Και για αυτό το τελευταίο ζήτημα οφείλουν να έχουν λόγο όλοι οι πολίτες και πολιτικώς σκεπτόμενοι, ακόμη και οι μη πιστοί. Πολλές φορές το διεθνές κοινό έχει μία τυφλότητα και δεν καταλαβαίνει ότι ο διωγμός για θρησκευτικούς λόγους είναι ζήτημα όλων των ανθρώπων και των πολιτών, όχι μόνο αυτών που διώκονται ή επηρεάζονται. Είναι σημαντικό πολιτικό ζήτημα να μην υπάρχουν επιλεκτικές ευαισθησίες.
Εν προκειμένω, είναι χαρακτηριστικό ότι η Olena Bohdan, επικεφαλής των κρατικών υπηρεσιών της Ουκρανίας για την εθνοπολιτική και την ελευθερία της συνειδήσεως, τόνισε πρόσφατα σε ουκρανικό τηλεοπτικό σταθμό ότι δεν υπάρχει πλέον μετά την έναρξη του πολέμου καμία οργανωτική σχέση ανάμεσα στην υπό τον μητροπολίτη Ονούφριο Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία και το Πατριαρχείο Μόσχας παρά μόνο μία απλή «κοινωνία» που σχετίζεται με το εσωτερικό εκκλησιαστικό κανονικό δίκαιο. Η Bohdan παρότρυνε να παραβλεφθούν οι αναφορές των υπηρεσιών ασφαλείας της Ουκρανίας σχετικά με κατηγορίες εναντίον ιερέων της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, η οποία αριθμεί 10.000 ιερείς, ενώ οι κατηγορίες αφορούν μόνο στο 1%.
Μετά την έναρξη του πολέμου συνέβη μια εξαναγκασμένη μαζική μεταφορά περιουσιακών στοιχείων της εκκλησίας υπό τον μητροπολίτη Ονούφριο σε αυτήν υπό τον μητροπολίτη Επιφάνιο. Στην αρχή του πολέμου υπήρξαν επίσης μερικές προσχωρήσεις ενοριών ή και επισκοπών από την Εκκλησία υπό τον μητροπολίτη Ονούφριο σε αυτήν υπό τον μητροπολίτη Επιφάνιο, αλλά η τάση αυτή έχει κατά την Bohdan παγώσει, ιδίως μετά τη σύνοδο του Μαΐου. Στη σύνοδο αυτή η Ορθόδοξη Ουκρανική Εκκλησία υπό τον μητροπολίτη Ονούφριο αφαίρεσε τη σχέση υπαγωγής που είχε προς το Πατριαρχείο Μόσχας και την εξάρτηση από αυτό, λ.χ. κατάργησε την πρόβλεψη ότι ο επικεφαλής της Ουκρανικής Εκκλησίας πρέπει να είναι μέλος της Συνόδου της Εκκλησίας της Ρωσίας. Σε ορισμένες περιπτώσεις, παρατηρεί η Bohdan, υπάρχει παραβίαση της θρησκευτικής ελευθερίας των τοπικών εκκλησιαστικών κοινοτήτων, καθώς σφετερίζονται το δικαίωμα αυτοδιάθεσής τους οι αρχές των πολιτικών κοινοτήτων και αποφασίζουν αυτές για το μέλλον τους, παρόλο που η ιδιότητα του πιστού ενορίτη δεν πρέπει να συγχέεται με αυτήν του πολίτη ή του δημότη σε ένα εκκοσμικευμένο κράτος. Μέχρι τον Νοέμβριο, 468 κοινότητες είχαν μεταφερθεί στην υπό τον μητροπολίτη Επιφάνιο Εκκλησία, αλλά η υπό τον μητροπολίτη Ονούφριο Εκκλησία αμφισβητεί ότι έγινε σεβαστή η βούληση των εκκλησιαστικών κοινοτήτων από τις πολιτικές αρχές και η δημοκρατική διάκριση της ιδιότητας του εκκλησιαστικού μέλους από αυτήν του μέλους του πολιτικού σώματος, η οποία αποτελεί πυλώνα κάθε εκκοσμικευμένης κοινωνίας. Η Bohdan συμπεραίνει ότι μία πλήρης απαγόρευση της Ορθόδοξης Ουκρανικής Εκκλησίας όχι μόνο δεν θα έλυνε προβλήματα, αλλά θα οδηγούσε σε χάος και αναταραχές, ενώ αυτό που χρειάζεται είναι η εξασφάλιση θρησκευτικής ελευθερίας από το κράτος.
Όμως από τις 10 Δεκεμβρίου οι υπηρεσίες ασφαλείας της Ουκρανίας άρχισαν επεμβάσεις έρευνας σε ναούς της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας στο Χάρκοβο, στην Ιερά Μονή Ποκρόφκσι, στον καθεδρικό ναό Αγίας Ευημερίας, στον Ιερό Ναό του Καζάν και σε πολλούς ακόμη ναούς. Οι δράσεις διεξάγονται μαζί με την Εθνική Φρουρά και την Κρατική Υπηρεσία Συνόρων της Ουκρανίας στο πλαίσιο του έργου των υπηρεσιών ασφαλείας της Ουκρανίας. Η παραβίαση δικαιωμάτων κλιμακώνεται. Παρόλο που οι πιστοί της Ορθόδοξης Ουκρανικής Εκκλησίας έχουν διαφοροποιηθεί από τη Ρωσική Εκκλησία, τιμωρούνται για το γεγονός ότι δεν έχουν υποκύψει και αφομοιωθεί από τη φιλοδυτική πολιτική της κυβέρνησης. Έχουν τεθεί σε μία συνθήκη διαρκούς ομηρίας μέσω της συζήτησης για απαγόρευση λειτουργίας και των αλλεπάληλλων εισβολών στα μοναστήρια, ενώ εξαναγκάζονται να παραδίδουν συνεχώς στοιχεία της ιστορίας τους που σχετίζονται με τη σύνδεσή τους με τη Ρωσία. Παρόλο που είναι γνωστές από την ιστορία του τόπου αυτού οι βιαιότητες των συγκρούσεων και οι φριχτές ακρότητες που έχει υποστεί η Εκκλησία και ο λαός στο παρελθόν, οι οποίες προκαλούν ανησυχίες και στο σήμερα, όταν ακούμε για πρακτικές, όπως «ανακρίσεις και έρευνες».
Το διακύβευμα εν προκειμένω είναι κυρίως πολιτικό και είναι αν θα υπάρξει θρησκευτική ελευθερία στην Ουκρανία βάσει της οποίας θα έχουν δικαίωμα θρησκευτικού αυτοπροσδιορισμού τα μέλη ενός εκκλησιαστικού οργανισμού που βρίσκεται σε ένα «μεταξύ»: Αφενός έχουν αποστασιοποιηθεί από το Πατριαρχείο Μόσχας μετά την έναρξη του πολέμου και μετέχουν στα δεινά του χειμαζόμενου ουκρανικού λαού στον οποίο βεβαίως ανήκουν και οι ίδιοι. Αφετέρου θέλουν να διατηρήσουν την ιδιάζουσα θρησκευτική τους ταυτότητα, μην υποκύπτοντας στις επιθυμίες του καθεστώτος του Κιέβου. Και είναι πολιτικό ζήτημα η θρησκευτική ελευθερία αυτών των ανθρώπων και όλα όσα σχετίζονται με την ασφάλεια, την αξιοπρέπεια, την ακεραιότητα και την ίδια την επιβίωσή τους.
