Πόσα και ποια είναι τα πιθανά συναισθήματα; Υπάρχουν βασικά και δευτερεύοντα, στοιχειώδη και συνθετότερα; Θα τα ταξινομήσουμε με βάση τους μηχανισμούς αναγνώρισης των εκφράσεων του προσώπου ή άλλες νευρολογικές λειτουργίες; Με βάση, ίσως, τις σημασιολογικές διακρίσεις που πραγματοποιούν οι γλώσσες; Θα θεωρήσουμε τα συναισθήματα αυτοτελή ή ανακλαστικώς επαγόμενα κατά την ανθρώπινη αλληλεπίδραση; Θα τα ταξινομήσουμε με βάση τη διαπλοκή διαφορετικών «αξόνων» (λ.χ. της θετικής ή μη αίσθησης και του βαθμού κινητοποίησης του υποκειμένου);
Τα συναισθήματα που περιγράφει η γερμανική λέξη Schadenfreude ή η πορτογαλική saudade είναι άγνωστα στα μέλη άλλων γλωσσικών κοινοτήτων; Και τι θα κάνουμε με τους περιορισμούς που θέτουν διαφορετικές κουλτούρες στην εκδήλωση διαφορετικών συναισθημάτων – αλλού του πένθους και άλλοτε της οργής;
Ο Καρτέσιος στα «Πάθη της Ψυχής» αποφαίνεται ότι υπάρχουν έξι πρωτεύοντα συναισθήματα: ο θαυμασμός, η αγάπη, το μίσος, ο πόθος, η χαρά και η λύπη. Ο Ουίλιαμ Τζέιμς, πάλι, πρότεινε, βασισμένος στο στοιχείο της σωματικής εμπλοκής, μόνο τέσσερα: τον φόβο, τον πένθος, την αγάπη και την οργή – τα περισσότερα, θα έπρεπε να το υποψιασθούμε, άγνωστα παραδόξως στον Καρτέσιο. Ερευνητές του Πανεπιστημίου του Μπέρκλεϊ έφθασαν να διακρίνουν 27 διαφορετικά συναισθήματα – αλλά γνωρίζουμε καλά ότι στην Καλιφόρνια οι άνθρωποι είναι κάπως ανοικονόμητοι.
Τη μεγαλύτερη διάδοση γνωρίζει το μοντέλο του Πολ Έκμαν που κάνει λόγο για έξι βασικά συναισθήματα, κωδικοποιούμενα στις εκφράσεις του προσώπου (θυμός, αηδία, φόβος, ευτυχία, λύπη, έκπληξη), καθώς και ορισμένα πρόσθετα: διασκέδαση, περιφρόνηση, ενθουσιασμό, ενόχληση, ενοχή, περηφάνεια, ανακούφιση, ικανοποίηση, αισθητηριακή απόλαυση και ντροπή.
Για αυτά τα τελευταία γνωρίζουμε βέβαια τι μπορεί να καταφέρει το ανασήκωμα των φρυδιών, το σμίξιμο των ρουθουνιών, το σφίξιμο των χειλιών, το τρίξιμο των δοντιών ή το απεστραμμένο βλέμμα, αλλά η έκφραση τους είναι κυρίως γλωσσική. Να μην τα περιμένουμε όλα από τους προσωπικούς μύες, διότι σαν τον έναρθρο λόγο δεν έχει.
Το κατ’ εμέ, εμπιστεύομαι περισσότερο τους κλασικούς, και δη όσα είχαν να πουν οι Ινδοί για τα nava rasa. Άλλωστε, η θεωρία τους αυτή διατυπώθηκε με το νου στραμμένο στις παραστατικές τέχνες και αυτό την καθιστά εξόχως επίκαιρη.
Στα σανσκριτικά, rasa είναι ο πληθυντικός του ουδέτερου ουσιαστικού ras που δηλώνει τον «χυμό», την «πεμπτουσία», αλλά και τη «γεύση» που αφήνει κάτι. Πριν από οτιδήποτε άλλο, οι Εννέα Χυμοί είναι λοιπόν η γευστική αύρα, ας την αποκαλέσουμε έτσι, που αποκομίζει ο θεατής ενός χορευτικού ή θεατρικού δρώμενου.
Η πραγματεία περί αισθητικής Nāṭyaśāstra (नाट्य शास्त्र), γραμμένη μάλλον ανάμεσα στο 200 π.Χ. και το 200 μ.Χ., καθώς και ο εκτενής σχολιασμός της από τον Abhinavagupta(π. 950-1016 μ.Χ.), τον ονομαστό πολυμαθή από το Κασμίρ, μας προσφέρουν πολλές πληροφορίες για τα rasa, τα οποία ήταν αρχικώς οκτώ, πριν την προσθήκη του ένατου, οιονεί κενού και πάντως δύσκολα κατονομαζόμενου συναισθήματος της πνευματικής πλήρωσης και γαλήνης.
Τα nava rasa προέρχονται από διαφορετική κάθε φορά bhava (भव), δηλ. νοητική στάση, ενώ το καθένα σχετίζεται με διαφορετικό χρώμα, ουράνιο σώμα και θεότητα. Η ταξινόμησή τους έχει ως εξής:
Śṛṅgāraḥ (शृङ्गारः): Αγάπη, έλξη. Θεότητα: Βίσνου. Χρώμα: Ανοικτό πράσινο. Ουράνιο σώμα: Αφροδίτη.
Hāsyam (हास्यं): Γέλιο, περίγελως. Θεότητα: Σίβα. Χρώμα: Λευκό. Ουράνιο Σώμα: Ερμής.
Raudram (रौद्रं): Οργή, μανία. Θεότητα: Σίβα. Χρώμα: Κόκκινο. Ουράνιο Σώμα: Κρόνος.
Kāruṇyam (कारुण्यं): Οίκτος, έλεος. Θεότητα: Γιάμα. Χρώμα: Γκρίζο. Ουράνιο σώμα: Σελήνη.
Bībhatsam (बीभत्सं): Αηδία, αποστροφή. Θεότητα: Σίβα. Χρώμα: Μπλέ. Ουράνιο σημείο: Νότιος Κόμβος.
Bhayānakam (भयानकं): Φόβος, τρόμος. Θεότητα: Γιάμα. Χρώμα: Μαύρο. Ουράνιο σημείο: Βόρειος Κόμβος.
Veeram (वीरं): Ανδρεία, ηρωισμός. Θεότητα: Ίντρα. Χρώμα: Κροκί. Ουράνιο σώμα: Άρης.
Adbhutam (अद्भुतं): Θαυμασμός, έκπληξη. Θεότητα: Μπράχμα. Χρώμα: Κίτρινο. Ουράνιο σώμα: Ήλιος.
και
Śāntam(शान्तरस): Γαλήνη, γνώση. Θεότητα: Βίσνου. Χρώμα: Αιώνιο Λευκό. Ουράνιο σώμα: Δίας.
Αγνοώ κατά πόσον ο κατάλογος αυτός διατηρεί την ισχύ του και στους μεταμοντέρνους καιρούς μας, όπου προτιμότερο θα ήταν, αντί για συναισθήματα, να μιλούμε για προσομοιώσεις συναισθημάτων. Όπου η ευτέλεια του image καταλύει ό,τι κάποτε παρέπεμπε σε ανθρώπινους «χυμούς» και κυρίαρχη νοητική στάση είναι η κοινωνιοπαθής ιδιοτέλεια, με οδηγό πλανήτη τη διατήρηση της εξουσίας.
O Abhinavagupta προειδοποιεί: η επιτυχία του καλλιτέχνη δεν κρίνεται από τις κριτικές, την αναγνώριση ή (θα προσθέταμε) τις δημοσκοπήσεις, αλλά από την πίστη, την δεξιοτεχνία, την συγκέντρωση και την αφοσίωσή του – αυτήν που θα οδηγήσει το κοινό να απορροφηθεί συναισθηματικά από την υψηλή απόλαυση της τέχνης.
Με αυτή την έννοια, παραμένει αδιευκρίνιστο τι κατάφεραν τα μέλη του υπουργικού κοινοβουλίου φωτογραφιζόμενα ως βαρέως τεθλιμμένα μετά το έγκλημα των Τεμπών. Οπουδήποτε και αν ρώτησα τριγύρω, οι αντιδράσεις κυμαίνονταν μεταξύ Hāsyam, Bībhatsam και Bhayānakam. Ή μάλλον, για να καταφύγουμε στην απλοελληνική, κάπου ανάμεσα στο «κλάνουν μέντες για τη λαϊκή οργή» και «φεύγει το ξερατό ρουκέτα, όταν τους βλέπεις».
