Την Τρίτη 30 Μαΐου οι πρόεδροι των κρατών της Νότιας Αμερικής συναντήθηκαν στην Μπραζίλια, με πρωτοβουλία του Βραζιλιάνου προέδρου Λούλα ντα Σίλβα, ύστερα από περίπου δέκα χρόνια. Η έλευση ενός δεύτερου «ροζ κύματος» στην περιοχή, δηλαδή η εκλογή αριστερών ή κεντροαριστερών κυβερνήσεων, αποτελεί το πρόσφορο έδαφος για την προσπάθεια σφυρηλάτησης μιας κοινής στρατηγικής ανάμεσα στις χώρες της ηπείρου, στενότερης συνεργασίας μεταξύ τους και ανοίγει και μια συζήτηση για νομισματική ένωση και αποδολαροποίηση.
Η πρωτοβουλία αυτή, όσο σημαντική και αν είναι ως τέτοια, απέχει πολύ από το να μετουσιωθεί σε υλοποιημένη πολιτική. Άλλωστε δεν είναι η πρώτη τέτοια πρωτοβουλία. Από την εποχή του Σιμόν Μπολίβαρ υπάρχει το όραμα της ενωμένης Νοτίου Αμερικής, ενώ το 2008 ο Ούγο Τσάβες πρωτοστάτησε στη δημιουργία της USAN (Ένωση Εθνών Νοτίου Αμερικής). Το 2019, με την εκλογή δεξιών και ακροδεξιών κυβερνήσεων η πρωτοβουλία εγκαταλείφθηκε για να ανασυγκροτηθεί σήμερα υπό τον Λούλα. Αλλά πολλά πράγματα έχουν αλλάξει τόσο στην περιοχή, όσο και στη διεθνή σκηνή. Ήδη, με το «καλημέρα» της συνάντησης, επήλθαν οι πρώτες οι διαφωνίες.
Λίγες μέρες πριν τη πολυμερή συνάντηση, ο Βραζιλιάνος πρόεδρος δέχτηκε επίσκεψη από τον Νικολάς Μαδούρο, πρόεδρο της Βενεζουέλας. Οι διμερείς σχέσεις, μετά την ακροδεξιά προεδρία του Μπολσονάρου στη Βραζιλία, αναθερμαίνονται και οι δύο ηγέτες δήλωσαν πως θα εισηγηθούν στη συνδιάσκεψη των προέδρων, κάλεσμα για άρση των κυρώσεων τις οποίες έχουν επιβάλλει οι ΗΠΑ στη Βενεζουέλα. Ο Μαδούρο έχει ήδη αποκαταστήσει τις σχέσεις της χώρας του με την Κολομβία, μετά και την εκλογή εκεί του αριστερού Γουστάβο Πέτρο, ενώ ο Λούλα προωθεί και την υποψηφιότητα της Βενεζουέλας στην ομάδα BRICS. Το πρόβλημα είναι πως δεν συμμερίζονται όλοι στην ήπειρο το όραμα επιστροφής της Βενεζουέλας στη διεθνή σκηνή.
Αντιδράσεις για τη συμμετοχή της στη συνδιάσκεψη ανέκυψαν από τη Χιλή και την Ουρουγουάη, καθώς κατηγορούν τον Μαδούρο για παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η φιλόδοξη συνδιάσκεψη λοιπόν, ξεκίνησε με πολύ βασικές διαιρέσεις ιδεολογικής υφής. Στην πραγματικότητα, η πρώτη αυτή, προπαρασκευαστικού χαρακτήρα, συνάντηση ξεκινά για λάθους λόγους. Όσο και να είναι αληθινή ανάγκη η στενότερη συνεργασία μεταξύ αυτών των χωρών, οι πρόεδροί τους συμμετείχαν κυρίως για λόγους εσωτερικής πολιτικής.
Ο Μαδούρο προσπαθεί να επαναφέρει τη Βενεζουέλα στην περιφερειακή σκηνή, προκειμένου να ασκηθούν πιέσεις στις ΗΠΑ και να αρθούν οι κυρώσεις, ο Λούλα θέλει να ενισχύσει το προφίλ του στο εσωτερικό της Βραζιλίας μέσω διεθνών πρωτοβουλιών, ενώ ο Αλμπέρτο Φερνάντες της Αργεντινής προσπαθεί να μεταφέρει την ειδησεογραφία της χώρας του στη διεθνή σκηνή, σε μια περίοδο ενδοκομματικής κρίσης. Όσο για τον «αριστερό» πρόεδρο Μπόριτς της Χιλής, είναι φανερό πως πατάει σε δύο βάρκες, προσπαθώντας σε ένα αντίξοο εσωτερικό περιβάλλον να προωθήσει μεταρρυθμίσεις και κρατικοποιήσεις, ενώ ταυτόχρονα θέλει να μετριάσει το αριστερό προφίλ του και τους φόβους που αυτό προκαλεί στο εσωτερικό της Χιλής. Έτσι, μαζί με τη δεξιά κυβέρνηση της Ουρουγουάης, καταδικάζει την επιστροφή της Βενεζουέλας από την απομόνωση, υιοθετώντας την αφήγηση των ΗΠΑ.
Το μεγάλο ζητούμενο όμως της συνδιάσκεψης είναι το φιλόδοξο σχέδιο μιας ενωμένης Νοτίου Αμερικής, με κοινό εμπορικό νόμισμα, μακριά από την ηγεμονία των ΗΠΑ. Και το ερώτημα είναι: βρισκόμαστε μπροστά σε μια τέτοια ιστορική κίνηση; Η πολύ σύντομη απάντηση είναι «όχι». Η διεθνής συγκυρία όμως, σε συνδυασμό με μελετημένα και, πάνω από όλα, σταθερά βήματα, θα μπορούσαν να μετατρέψουν την απάντηση σε ένα «όχι ακόμη».
Το «γιοφύρι της Άρτας» και το ισχυρό δολάριο
Όπως ήδη είπαμε, το όραμα μιας ενωμένης Νοτίου Αμερικής κρατά από τον 19ο αιώνα και τον Σιμόν Μπολίβαρ, ένα όραμα το οποίο και περνά στον Τσάβες, για να καταλήξουμε στο σήμερα και τη συνδιάσκεψη στην Μπραζίλια. Η πορεία του οράματος αυτού, μιας ένωσης κρατών δηλαδή η οποία και θα αγνοεί το Δόγμα Μονρόε, μπορεί να περιγραφεί από τη δική μας δημώδη παράδοση: «ολημερίς το χτίζανε, το βράδυ γκρεμιζόταν». Και όπως η παράδοση θέλει τον αρχιμάστορα να πρέπει να προβεί σε μια θυσία για να γεφυρωθεί το ποτάμι, έτσι και αυτές οι χώρες θα πρέπει να θυσιάσουν κάτι: το δολάριο. Και αυτή δεν είναι μια καθόλου εύκολη θυσία.
Αρχικά να σημειώσουμε πως η έναρξη μιας τέτοιας διαδικασίας σύγκλισης δεν είναι εύκολη υπόθεση. Ένα τέτοιο εγχείρημα αφενός έχει μεγάλες δυσκολίες, δεδομένων των οικονομικών ανισοτήτων μεταξύ των χωρών αυτών, αφετέρου απαιτεί και υψηλή πολιτική δέσμευση, Η περιοχή αυτή, γνωστή παγκοσμίως για τα πολιτικά και οικονομικά της πειράματα, δεν φημίζεται για τη σταθερή κρατική πολιτική. Έτσι, κάθε αλλαγή κυβέρνησης, αναλόγως του πολιτικού της προσήμου, προωθεί ή υποσκάπτει τις διαπραγματεύσεις αυτές, καταδικάζοντας την ήπειρο σε ένα πίσω-μπρος. Πρόσφατα, η Αργεντινή και η Βραζιλία αντιλήφθηκαν πως το σχέδιο κοινού νομίσματος είναι υπερφιλόδοξος στόχος και, σίγουρα πιο ρεαλιστικά, πριμοδότησαν την ενίσχυση του μεταξύ τους εμπορίου.
Ένα άλλο πρόβλημα το οποίο προκύπτει, είναι ο ισχυρός γείτονας της περιοχής: οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Οι ΗΠΑ παραδοσιακά θεωρούν τη Νότιο Αμερική ως την πίσω αυλή τους. Μια τέτοια ένωση θα έθετε σε κίνδυνο την ηγεμονία τους, η οποία εκφράζεται και μέσω του δολαρίου ως του ισχυρού παγκόσμιου νομίσματος. Η αλήθεια είναι πως έχουμε συνηθίσει σε μια αφήγηση, η οποία συνδέει το δολάριο ως εργαλείο εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ. Αλλά η πραγματικότητα είναι ελαφρώς πιο πολύπλοκη. Ενώ, πράγματι, το δολάριο είναι ένα εξαιρετικό εργαλείο στα χέρια του παγκόσμιου χωροφύλακα (π.χ. για επιβολή κυρώσεων όπως στην περίπτωση της Ρωσίας ή της Βενεζουέλας) έχει επεκταθεί όμως πολύ πέρα από τα όρια ενός εθνικού εργαλείου. Το δολάριο σήμερα είναι κυρίαρχα ένα εργαλείο στα χέρια των οικονομικών ελίτ ανεξαρτήτως εθνικότητας, δηλαδή πέρα από εθνικό εργαλείο αποτελεί και ένα ταξικό εργαλείο (αναλύσεις για το θέμα εδώ και εδώ). Με λίγα λόγια, μια διαδικασία αποδολαροποίησης μπορεί να προκαλέσει εσωτερικές αντιδράσεις από τις ελίτ της Νοτίου Αμερικής. Και όποιοι είναι εξοικειωμένοι με την ιστορία της Νοτίου Αμερικής, ξέρουν πως αυτό σπανίως καταλήγει καλά. Σε κάθε περίπτωση, ακόμη και αυτοί οι οποίοι θεωρούν μια νομισματική ένωση εφικτή, αναγνωρίζουν πως θα ήταν για μεγάλο διάστημα προσδεδεμένη στο δολάριο.
Παρά τις δυσκολίες του εγχειρήματος, δεν μπορούμε παρά να υπογραμμίσουμε πόσο σημαντική είναι η επανέναρξη των διαπραγματεύσεων. Αν κάποιος βάλει στο κάδρο και τις εξελίξεις στον υπόλοιπο πλανήτη τον τελευταίο χρόνο, είναι ακόμη ένα λιθαράκι στην οικοδόμηση ενός πολυπολικού κόσμου. Ήδη η Ρωσία, η Κίνα και η Ινδία αρχίζουν να χρησιμοποιούν το κινεζικό γιουάν στις διεθνείς συναλλαγές τους, με καμπανάκια συναγερμού να χτυπάνε στην Ουάσινγκτον. Για πρώτη φορά το μπλοκ εξουσίας το οποίο έχει συγκροτηθεί γύρω από την αμερικανική ηγεμονία αρχίζει και αμφισβητείται μαζικά, τόσο από μεγάλες οικονομίες τύπου Κίνας, ισχυρά κράτη όπως η Ρωσία αλλά και ομάδες κρατών όπως η Αφρικανική Ένωση (η οποία αναβαθμίζει τη σχέση της με την Κίνα) και τώρα από τη Νότιο Αμερική. Χαρακτηριστικό της νέας κατάστασης στην οποία εισέρχεται ο πλανήτης μας είναι και οι διαπιστώσεις της μέχρι πρότινος φειδωλής σε δηλώσεις κινεζικής διπλωματίας. Σε μια συνεκτική και μεστή ανάλυση, το υπουργείο Εξωτερικών της δεύτερης μεγαλύτερης οικονομίας του κόσμου, όχι απλά περιγράφει την αμερικανική ηγεμονία, αλλά αντιπροτείνει σε αυτήν έναν πολυπολικό κόσμο, με αλληλοσεβασμό ανάμεσα στα κράτη. Η κατάρρευση ή όχι του μονοπολικού κόσμου δεν θα κριθεί απαραίτητα ούτε στα πεδία μαχών της Ουκρανίας, ούτε αποκλειστικά στα πολιτικά κέντρα της Ουάσινγκτον ή του Πεκίνου. Η Νότιος Αμερική, ο αφρικανικός χώρος και η Νοτιοανατολική Ασία έχουν τον ρόλο τους να παίξουν και η παρτίδα φαίνεται πως έχει ξεκινήσει.
