Η Νεκρόπολη του Καΐρου κινδυνεύει, το ιστορικό Κάιρο, που αποτελεί μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς της Unesco εκπέμπει SOS στον βωμό ενός πολυδάπανου project «εκσυγχρονισμού» της πόλης με νέους μεγάλους κεντρικούς δρόμους, νέες γέφυρες και αερογέφυρες, τα οποία ναι μεν θα βελτιώσουν τη ροή της κυκλοφορίας στην τεράστια, συμφορημένη αυτή μεγαλούπολη, όπου ζουν περίπου 20 εκατομμύρια άνθρωποι.

Όμως, με τη Νεκρόπολη τι γίνεται; Τι θα γίνει με τα κατοικημένα νεκροταφεία του Καΐρου, τα οποία «φιλοξενούν« ταυτόχρονα  και τους νεκρούς και τους ζωντανούς; Τι θα γίνει με τους ιστορικούς και μη τάφους που βρίσκονται στην «πόλη μέσα σε πόλη»;

Η Νεκρόπολη του Καΐρου

Η νότια Νεκρόπολη δεν βρισκόταν πάντα στα νότια της πόλης του Καΐρου. Πίσω στις μέρες που το Κάιρο ήταν ακόμα περιορισμένο στην περιοχή γύρω από το Φουστάτ (Fustat), ήταν διασταυρωμένο από δρόμους και περιτριγυρισμένο από:
• Το φυσικό φράγμα του Μουκάταμ με λόφους στα ανατολικά.
• Μια περιοχή υγροτόπων στα δυτικά-μια απέραντη γη ακατάλληλη για ταφές που περιελάμβανε τις πηγές θείου Ayn al-Sira (τώρα είναι θέρετρο αναψυχής).
• Και τα εργοστάσια του Basatin προς τα νότια.

Το Χαλιφάτο των Φατιμιδών βασίλεψε στην Αίγυπτο για 2 αιώνες (969-1171), ιδρύοντας μια νέα πρωτεύουσα βόρεια του Fustat που ονομάζεται al-Qahira, που σταδιακά εξελίχθηκε από βασιλική πόλη σε μια πραγματική μητρόπολη. Οι χαλίφηδες αναβιώνοντας τις αρχαίες περιφερειακές παραδόσεις, έχτισαν πολυτελείς μεταθανάτιες κατοικίες σε πολλές και διάφορες τοποθεσίες: Την πρώτη στο κανονικό νεκροταφείο της Καράφα (Qarafa) και αργότερα κατά μήκος του δρόμο από το Κάιρο στο Fustat, που ονομάζουμε τώρα το νεκροταφείο Sayyida Nafisa.

Ωστόσο, από τη δεκαετία του 1980, η κατάσταση έχε αλλάξει εντελώς. Ένα κύμα εκσυγχρονιστικών έργων έχουν καταστήσει το Καράφα (Qarafa) στριφωμένο μέσα σε ένα εντυπωσιακό δίκτυο από
αυτοκινητόδρομους ταχείας κυκλοφορία και γέφυρες, τα οποία έχουν υποβαθμίσει τους παλιούς κεντρικούς δρόμους. Ενώ στα βόρεια, ο δρόμος Σαλάχ Σάλεμ (Salah Salem) έχει κόψει ολόκληρη την Καράφα από την πόλη, αφήνοντας το ιστορικό το νεκροταφείο της Sayyida Nafisa εντελώς απομονωμένο.

Το Χαλιφάτο των Φατιμιδών έχτισε τζαμιά, μαυσωλεία και ανάκτορα μερικά σημαντικά, αλλά και ασήμαντα, που λόγω όμως των περιγραφών τους και των ανασκαφών αποτελούν τρανταχτή απόδειξη τη νέα σχέση που αναπτύχθηκε μεταξύ των ζωντανών και των νεκροταφείων, μια σχέση που συνεχίζεται έως και τις μέρες μας: Αφενός χρησιμοποιώντας τα νεκροταφεία ως τόπους διακοπών και αφετέρου ζώντας οι κάτοικοι εκεί, εργαζόμενοι σκληρά στον αστικό πυρήνα.

Πολεοδομική ανάλυση

Αρχικά, το νεκροταφείο του Καΐρου βρισκόταν σε μεγάλη απόσταση από την τότε πόλη. Η τοποθέτησή του σε αυτό το σημείο επιλέχθηκε, εκτός από λόγους υγιεινής, και λόγω της αχανούς, αμμώδους ελεύθερης από οποιαδήποτε χρήση έκτασης. Το μέρος αυτό μπορούσε να τροφοδοτήσει με τα απαραίτητα υλικά τη δημιουργία των τάφων αλλά και των μνημείων που κατασκευάστηκαν σταδιακά εκεί. Η μελέτη του αστικού σχεδιασμού του Καΐρου έφτανε μέχρι τα όρια των δύο νεκροταφείων. Όταν παρ’ όλα, αυτά κρίθηκε αναγκαία η θέσπιση κανονισμών εντός των υπαρχόντων νεκροταφείων και λόγω της μεγάλης έκτασης των κατοικημένων ζωνών και των περίκλειστων οικογενειακών τάφων, κρίθηκε αναγκαία μία εκ νέου αξιολόγηση και αντιμετώπιση της κατάστασης αυτής, τόσο σε πρακτικό επίπεδο όσο και μέσω ενός νέου θεσμικού πλαισίου. Η διαδικασία αυτή, του χτισίματος, συνεχίστηκε για πολλές δεκαετίες, και μάλιστα θα μπορούσαμε να πούμε ότι συνεχίζεται μέχρι και σήμερα.

Η χωροταξική διάρθρωση της περιοχής δε συμπίπτει με κανένα είδος ρυμοτομικού σχεδίου. Πρόκειται για ένα χαώδη, δαιδαλώδη ιστό. Η δόμηση ήταν πυκνότερη στα σημεία, που κατασκευάστηκαν θρησκευτικά μνημεία μεγάλης σημασίας, λόγω της ταφής σημαντικών για την εκάστοτε εποχή προσώπων. Επιπλέον, η πλειοψηφία των κατασκευών στα σημεία αυτά ήταν μεγάλες σε μέγεθος και έχαιραν ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής αξίας. Οι περιοχές αυτές, λόγω της σημαντικότητας των νεκρών τους λειτουργούσαν και ως χώροι προσκυνήματος και προσευχής. Αντίθετα, σε άλλα πιο «ταπεινά», «ασήμαντα» μέρη η δόμηση ήταν πιο αραιή και με μικρότερης κλίμακας, απλούστερες κατασκευές.

Ανάμεσα στο νεκροταφείο και στην πόλη του Καΐρου, βρίσκεται η κεντρική λεωφόρος Σαλάμ Σαλέμ. Παλαιότερα, αυτή ήταν το όριο που χώριζε το Κάιρο από τη Νεκρόπολη. Σήμερα όμως παρατηρούμε, ότι η πόλη έχει επεκταθεί τόσο πολύ, που «αγκαλιάζει» περιμετρικά την περιοχή του νεκροταφείου.  Στο εσωτερικό του, σχεδόν από την αρχή της δημιουργίας του, υπήρχαν δρόμοι. Μερικοί από αυτούς έχουν ικανό πλάτος ώστε να μπορούν να διέλθουν οχήματα, κάτι που όντως συμβαίνει. Στην πλειοψηφία τους, όμως, έχουν πολύ μικρό πλάτος και δαιδαλώδη μορφή, λόγω της άτακτης δόμησης τόσο των τάφων όσο και των παραπηγμάτων κατοίκησης (από την Βεργίνα Τζάνη).

Το 1992, μετά τον καταστροφικό σεισμό που έπληξε το Κάιρο, η Πόλη των Νεκρών αναπληρώθηκε με νέους κατοίκους, ενώ ο πληθυσμός της είναι περίπου μισό εκατομμύριο.

Η Νεκρόπολη του Καΐρου τώρα είναι τα ερείπια των αρχαίων μαυσωλείων και τίθεται υπό κρατική προστασία.

Ζωντανοί-Νεκροί

Οι παράγοντες που οδήγησαν στη δημιουργία αυτή της Πόλης «ζωντανών-νεκρών», μέσα στους αιώνες είναι πολύ ενδιαφέροντες αλλά και αρκετά περίπλοκοι. Όλη η εξέλιξη της ιστορικής αυτής περιοχής προέκυψε μέσα από οικονομικές, πολιτικές, κοινωνικές, πολεοδομικές και θρησκευτικές συνιστώσες.

Όταν αναφερόμαστε στη Νεκρόπολη του Καΐρου, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, επί της ουσίας μιλάμε για τα 2 νεκροταφεία της πόλης, το βόρειο και το νότιο. Αυτά τα δυο νεκροταφεία βρίσκονται εδώ και εκατοντάδες χρόνια, κάτω από ένα ιδιάζων καθεστώς λειτουργίας. Ωστόσο, το καθεστώς αυτό δεν συνάδει με τα σύγχρονα δεδομένα διαβίωσης των εκατομμυρίων ανθρώπων που κατοικούν σε αυτό τον χώρο. Φυσικά, αυτά τα νεκροταφεία λειτουργούν και ως ιεροί χώροι ταφής, όπως άλλωστε θα ήταν αναμενόμενο. Στον χώρο του συμπλέγματος αυτού, συνυπάρχουν ο κόσμος των νεκρών και των ζωντανών, που απαρτίζεται από τη συνύπαρξη τόσο των τάφων όσο και των παραπηγμάτων που συνθέτουν μία αχανή σε έκταση παραγκούπολη. Η εικόνα αυτή, γίνεται πιο ιδιαίτερη λόγω της ύπαρξης μεγάλου αριθμού θρησκευτικών μνημείων.

Η έντονη και γρήγορη αστικοποίηση από τη δεκαετία του ’50 και η οικονομική αδυναμία ενοικίασης κατοικίας λόγω του υψηλού κόστους ζωής, ανάγκασαν τον κόσμο να βρουν στέγη στη μεσαιωνική ισλαμική νεκρόπολη. Παιδιά, νέοι και ηλικιωμένοι, εκτιμάται ότι κατοικούν εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι, βιώνουν εδώ και δεκαετίες την τραγική πραγματικότητα σε άθλιες συνθήκες διαβίωσης, χωρίς κάποια δημοτική υπηρεσία, ούτε καν επίσημη διεύθυνση. Ορισμένοι κάτοικοι μάλιστα, από εργάζονται ως μαρμαράδες για την κατασκευή τάφων.

Εκτός από κατοικίες, μερικοί τάφοι έχουν μετατραπεί σε μικρά καταστήματα και σε εργαστήρια υαλουργίας, όπου κατασκευάζονται σε παραδοσιακούς φούρνους γυάλινα ποτήρια, βάζα και άλλα αντικείμενα. Την απόκοσμη ησυχία της παραγκούπολης σπάνε μόνον οι πλανόδιοι μικροπωλητές που διαλαλούν την πραμάτεια τους, την οποία μεταφέρουν με κάρα που σέρνουν μουλάρια.

Σύμφωνα με τους Ελ Κάντι και Μπονάμι (Architecture for the dead, 2007), υπάρχουν άνθρωποι που έναντι αμοιβής φροντίζουν τους τάφους, σκάβουν νέους τάφους, πωλούν λουλούδια σε όλους αυτούς που επισκέπτονται τους αγαπημένους τους κάθε Παρασκευή «Η συμβίωση με τους νεκρούς είναι μία πολύ εύκολη και άνετη υπόθεση», λέει η 47χρονη Νάσρα Μοχάμετ Αλι και συνεχίζει «Οι ζωντανοί είναι αυτοί που θα σε βλάψουν».

Το masterplan που θέτει σε κίνδυνο την ιστορία αιώνων – Η Νεκρόπολη εκπέμπει SOS

«Είναι διπλό το τραύμα. Πρώτα η μητέρα μου πέθανε πέρυσι. Τώρα ξεθάβω το φρέσκο σώμα της και τα λείψανα των παππούδων μου, τα βάζω σε σάκους και οδηγώ για να τα ξαναθάψω σε νέους τάφους στην έρημο» δήλωσε κλαίγοντας η Ιμάν.

Και δεν είναι η μόνη ούτε που κλαίει, ούτε που ξεθάβει τους νεκρούς της.

Το τελευταίο καιρό η αιγυπτιακή κυβέρνηση εκκαθαρίζει μια ευρεία περιοχή, ώστε να δημιουργηθεί χώρος για νέους κεντρικούς δρόμους και αερογέφυρες, οι οποίες, όπως ισχυρίζεται, θα βελτιώσουν τη ροή της κυκλοφορίας στην τεράστια, συμφορημένη μεγαλούπολη. Αυτά τα οικιστικά έργα θα συνδέσουν επίσης, την καρδιά της πρωτεύουσας με ένα νέο διοικητικό κέντρο, που κατασκευάζεται 45 χιλιόμετρα ανατολικά, ένα τεράστιο project που κοστίζει δισεκατομμύρια ευρώ.

Οι κατασκευές εντάσσονται στο πλαίσιο μιας προσπάθειας εκσυγχρονισμού της Αιγύπτου. Από τότε που ο Πρόεδρος Αμπντούλ Φάτα αλ-Σίσι ανέλαβε την εξουσία το 2014, συνολικά 7.000 χιλιόμετρα δρόμων και περίπου 900 γέφυρες και σήραγγες έχουν κατασκευαστεί σε όλη τη χώρα, με στρατιωτικούς εργολάβους να εκτελούν μεγάλο μέρος των έργων.

Οι αρχές επιμένουν, ότι κανένα από τα πολλά καταγεγραμμένα μνημεία σε αυτό το παλιό τμήμα του Καΐρου δεν έχει υποστεί ούτε θα υποστεί ζημιά και ότι καταδεικνύεται ο απαιτούμενος σεβασμός στους πιο σημαντικούς τάφους «Δεν θα κάνουμε τίποτα για να βλάψουμε τους τάφους των ανθρώπων που θαυμάζουμε, ή τις μνημειακές περιοχές. Χτίζουμε γέφυρες για να το αποφύγουμε. Δεν πρέπει να προσφέρουμε επιχειρήματα σε όσους θέλουν να αμαυρώσουν τις προσπάθειές μας».

Αν και οι αξιωματούχοι ισχυρίζονται, ότι οι πληγέντες τάφοι είναι κυρίως του περασμένου αιώνα, και ότι δίνονται αποζημιώσεις στους συγγενείς των θανόντων, ωστόσο, υπάρχει δημόσια κατακραυγή για την απώλεια της πολύτιμης αρχιτεκτονικής και μιας μοναδικής πολιτιστικής κληρονομιάς σε έξι ιστορικά νεκροταφεία με φανταχτερούς μαρμάρινους τάφους, χαραγμένους με αραβική καλλιγραφία. Μέλη βασιλικών οικογενειών, διάσημοι ισλαμιστές λόγιοι, ποιητές, διανοούμενοι και εθνικοί ήρωες, είναι θαμμένοι σε αυτά τα νεκροταφεία, που τώρα κινδυνεύουν.

Σώστε τον Πολιτισμό και την Τέχνη!

Ο Μουσταφά Ελ-Σαντέκ, διακεκριμένος γιατρός και καθηγητής πανεπιστημίου, το τελευταίο καιρό έχει μετατραπεί σε σωτήρα των ιστορικών νεκροταφείων με τη βοήθεια εθελοντών. Ο ίδιος ψάχνει στα ερείπια των κατεδαφισμένων νεκροταφείων και προσπαθεί να σώσει ό,τι μπορεί «Λυπάμαι πολύ που βλέπω τους τάφους του Ιστορικού Καΐρου να αφαιρούνται. Μπορούμε να μάθουμε την ιστορία μας μέσα από τα νεκροταφεία», τονίζει σώζοντας ταφόπλακες και άλλα αντικείμενα τέχνης «Είναι ανεκτίμητης αξίας. Πιστεύω ότι αυτοί οι θησαυροί πρέπει να σώζονται». Αφηγείται πώς αυτό το μήνα έριξε μια φευγαλέα ματιά σε μια πέτρινη πλάκα, χτισμένη σε έναν γκρεμισμένο τοίχο, που περιείχε γκραβούρες σε κουφική γραφή, ένα πρώιμο στυλ αραβικής καλλιγραφίας, ενώ έκανε έρευνες και στο νεκροταφείο Ιμάμ Σαφέι, απέναντι από το Σαγιέντα Ναφίσα. Η ομάδα του αφαίρεσε προσεκτικά την ταφόπλακα και βρήκε, ότι είχε μια επιγραφή για μια γυναίκα που ονομαζόταν Ουμάμα, και χρονολογείται από τον 9ο αιώνα (η επιτύμβια στήλη έχει πλέον παραδοθεί στο υπουργείο Τουρισμού και Αρχαιοτήτων, με την ελπίδα ότι θα εκτεθεί σε μουσείο).

Ορισμένοι βέβαια, κάτοικοι έχουν ήδη δεχθεί κυβερνητικές προτάσεις, για να μετακομίσουν σε ενοικιαζόμενα διαμερίσματα που χτίστηκαν στα περίχωρα του Καΐρου «Δυστυχώς, το Κάιρο θα χάσει μια πολύτιμη κληρονομιά», λέει η Καντί, μια αρχιτέκτονας που μελετά την «Πόλη των Νεκρών» και τους κατοίκους της, μαζί με άλλα ιστορικά νεκροταφεία, από τις αρχές της δεκαετίας του 1980. Η ίδια ωστόσο, δεν δέχεται τα επιχειρήματα των κυβερνητικών υπουργείων, για ένα νέο γενικό σχέδιο για το Κάιρο «Δεν ξέρουν ποιο είναι το νόημα της κληρονομιάς, ποιο είναι το νόημα της ιστορίας. Αυτό είναι ένα περιβάλλον, όπου όλοι οι προηγούμενοι ηγεμόνες έχουν διατηρήσει από την αρχαιότητα ως και τη σύγχρονη εποχή». Η Καντί προσπαθεί να σταματήσει τη διαδικασία, χωρίς αποτέλεσμα μέχρις στιγμής.

Ακόμη και η προσέγγιση της στην Unesco δεν είχε αποτέλεσμα, αν και ο οργανισμός εξέφρασε την ανησυχία του, ότι οι κατεδαφίσεις τάφων και η κατασκευή δρόμων θα μπορούσαν να έχουν «μεγάλο αντίκτυπο στον ιστορικό αστικό ιστό» της περιοχής. Τα λείψανα της βασίλισσας Φαρίντα, συζύγου του βασιλιά Φαρούκ Α’, που ανατράπηκε με πραξικόπημα το 1952, μεταφέρθηκαν σε τζαμί μετά την καταστροφή του τάφου της. Επίσης, κατεδαφίστηκε ο τάφος του Αμπντάλα Ζουντί, καλλιγράφου του 19ου αιώνα, του οποίου τα έργα κοσμούν τα δύο πιο σεβαστά τζαμιά του Ισλάμ στη Μέκκα και τη Μεδίνα. Υπήρξαν κάποιες περιορισμένες νίκες των ακτιβιστών, όπως μια πρόσφατη εκστρατεία για τη διάσωση του τάφου του σπουδαίου Αιγύπτιου μυθιστοριογράφου και διανοούμενου του 20ου αιώνα, Τάχα Χουσεΐν, όταν ο τάφος του σημάνθηκε με κόκκινο «Χ» για κατεδάφιση. Ωστόσο, οι συντηρητές επισημαίνουν, ότι η ακεραιότητα της περιοχής χάνεται, επειδή οι τάφοι και τα μνημεία που έχουν απομείνει θα βρίσκονται θαμμένα στο υπέδαφος, ή θα περιτριγυρίζονται από νέους δρόμους.

Extra bonus ιστορικής λατρείας: Το τέμενος της Sayyida Nafisa

Το μουσουλμανικό τέμενος-μαυσωλείο της Σαγιέντα Ναφίσα (Sayyida Nafisa), άνηκε αρχικά στη δισέγγονη του Προφήτη Μωάμεθ, κόρη του Αλ Χασάν, γιου του Ιμάν Αλί. Η Ναφίσα (Nafisa) μετακόμισε στο Κάιρο από τη Μεδίνα το 809 μ.Χ. και πέθανε στο Κάιρο το 824 μ.Χ. Λέγεται λοιπόν, ότι η Ναφίσα κατασκεύασε τον τάφο της, γιατί ήξερε ότι η ώρα της πλησίαζε. Κάθε μέρα έμπαινε στον τάφο και προσκυνούσε σε αυτόν. Δεν ήταν γνωστή μόνο για την αποχή και την ευσέβειά της αλλά και για τις θρησκευτικές διδασκαλίες. Επιπλέον, η Ναφίσα παρείχε εκπαίδευση στα νεαρά κορίτσια και στις γυναίκες στην εποχή της. Το συγκεκριμένο τζαμί χτίστηκε για πρώτη φορά από τον κυβερνήτη της Αιγύπτου Χακάμ (Ubaydullah bin Sirri bin al-Hakam) και στη συνέχεια ανακαινίστηκε το 1089, το 1371 και ξανά το 1897.

Εκτός από τους πολλούς προσκυνητές συνεχίζει να προσελκύει μέχρι σήμερα και νεαρά ζευγάρια, που συνηθίζουν να γιορτάζουν τους γάμους τους εκεί, αλλά και για να απολαύσουν τις ευλογίες της Sayyida Nafisa.