Στις 13 Ιουλίου η γκραν μετρ γυναικών, παρουσιάστρια σκακιστικών εκπομπών και στρίμερ Ντίνα Μπελένκαγια ανέβασε στα κοινωνικά της δίκτυα, το Instagram και το Χ (πρώην Twitter), μια φωτογραφία. Η φωτογραφία απεικονίζει την ίδια και μια φίλη της να παίζουν σκάκι καθισμένες σε έναν καναπέ. Κι αυτό φορώντας μόνο τα εσώρουχά τους. Η λεζάντα που συνόδευε την εικόνα αναφέρει ότι «τα κορίτσια το κάνουν καλύτερα από τον Ρονάλντο και τον Μέσι», ενώ προαναγγέλλει επίσης ότι περισσότερο υλικό θα είναι διαθέσιμο στη σελίδα της στο Fanhouse, μια από τις πολλές εφαρμογές όπου δημιουργοί περιεχομένου προσφέρουν έναντι συνδρομής φωτογραφίες, βίντεο, κείμενα και πόντκαστ στο κοινό τους. Στην περίπτωση της Μπελένκαγια υπογραμμίζεται ότι δεν υπάρχει διαθέσιμο NSFW (Not Safe for Work, ήτοι ακατάλληλο παρουσία τρίτων) περιεχόμενο.
Τις αναρτήσεις ακολούθησε μια έντονη αναστάτωση στη σκακιστική κοινότητα. Πλήθος σχολιαστών, σκακιστών, προπονητών, στρίμερ επιτέθηκαν στην Μπελένκαγια, υπογραμμίζοντας ότι το σέξι πλαίσιο της φωτογράφησης υποβαθμίζει το σκάκι. Η «φήμη» του αθλήματος θεωρήθηκε εδώ ότι υπέστη φθορά. Το σκάκι ως κάτι το σοβαρό δεν μπορεί να συνδυάζεται με την απεικόνιση ημίγυμνων γυναικών. Στον αντίποδα, πιο ψύχραιμες προσεγγίσεις επισήμαναν το γεγονός ότι η φωτογραφία εκφράζει απλώς έναν τρόπο επιτέλεσης που συνδυάζει στοιχεία θηλυκότητας με το παιχνίδι, χωρίς αυτό να είναι κατ’ ανάγκη κακό. Ίσα ίσα, που αποκαθαίροντας το σκάκι από την επίπλαστη σοβαροφάνεια που το συνοδεύει, το διανοίγει σε πιο σύγχρονα ακροατήρια.
Το ζήτημα παραμένει φυσικά ανοικτό, με τον διάλογο να έχει μεν ατονήσει λόγω της συνηθισμένης διάρκειας ημιζωής κάθε δραστηριότητας στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, διατηρεί ωστόσο ενεργές ακόμα εστίες σχολιασμού. Η Μπελένκαγια δεν είναι δίχως πείρα σε τέτοιες επιθέσεις. Χαρακτηριστική ήταν η αντίδρασή της να αναρτήσει την επόμενη μέρα μια φωτογραφία με σετ ιππασίας, σχολιάζοντας ότι αν ήξερε ότι τα ρούχα προκαλούν στο σκάκι, θα ντυνόταν μονίμως έτσι. Η ίδια η γενικότερη παρουσία της στα σόσιαλ μίντια είναι αυτή μιας σύγχρονης γυναίκας που επιτελεί το φύλο της ως κομψής και σέξι την ίδια ώρα που εστιάζει και στα σκακιστικά της κατορθώματα. Το ίδιο προφανώς κάνουν και άλλες σκακίστριες και στρίμερ, η Μπελένκαγια ωστόσο λόγω του υψηλού της ΕΛΟ (πάνω από 2.300 την στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές) είναι λογικό να συγκεντρώνει πάνω της μεγαλύτερο βαθμό προσοχής και να θεωρείται πιο απειλητική για την εικόνα του παιχνιδιού. Θα μπορούσε φυσικά να επισημάνει κανείς την υποκρισία των αντιδράσεων, καθώς το σέξι στοιχείο της Μπελένκαγια είναι άρρητα επιθυμητό όταν χρησιμοποιείται ως παρουσιάστρια και δημοσιογράφος συνεντεύξεων στα Παγκόσμια Πρωταθλήματα.
Η συζήτηση προφανώς και είναι μεγάλη. Το ζήτημα κατά πόσο μια επιτέλεση της θηλυκότητας με έντονο το σέξι στοιχείο είναι ενδυναμωτική, μεταστοιχειώνοντας τις σεξιστικές προσλαμβάνουσες σε απελευθερωτικές, ή αν απλώς αναπαράγει μια ψευδαίσθηση χειραφέτησης, ακολουθώντας τις νόρμες βαυκαλιζόμενη ότι τις ξεπερνά, είναι ανοικτό, και η φεμινιστική θεωρία, αναλόγως σε ποιο ρεύμα εντάσσεται, προσφέρει πλούσια βιβλιογραφία και για τις δύο θέσεις. Είναι προφανές ότι σε ένα δευτεροκυματικό πλαίσιο δεν υπάρχει καμία ενδυνάμωση, αλλά πιο σύγχρονες θεωρήσεις δεν θα ήταν τόσο σίγουρες.
Εδώ θέλω να προτείνω μια εναλλακτική ανάγνωση της επίμαχης φωτογραφίας βασισμένη στην έννοια της μεταστροφής. Η μεταστροφή ως γνωστόν συστηματοποιήθηκε από τους καταστασιακούς. Ενδεικτικά, στο κείμενο «Η μεταστροφή ως άρνηση και ως προανάκρουσμα», δημοσιευμένο στο τεύχος 3 της Καταστασιακής Διεθνούς, αυτή ορίζεται ως «η χρησιμοποίηση προϋπαρχόντων καλλιτεχνικών στοιχείων σε μια καινούρια ενότητα […] Οι δύο θεμελιώδεις νόμοι της είναι η εξαφάνιση της σημασίας κάθε αυτόνομου μεταστραμμένου στοιχείου (φτάνοντας μέχρι και την εξαφάνιση του αρχικού του νοήματος) και ταυτόχρονα η οργάνωση ενός άλλου σημασιολογικού (signifiant) συνόλου, που δίνει σε κάθε στοιχείο το καινούριο του νόημα» (ελληνική μτφρ. Γιάννης Δ. Ιωαννίδης, InternationaleSituasionniste, Το ξεπέρασμα της τέχνης, εκδόσεις Ύψιλον 1999).
Από το πρώτο τμήμα της λεζάντας της φωτογραφίας («τα κορίτσια το κάνουν καλύτερα από τον Ρονάλντο και τον Μέσι») νομιμοποιούμαστε να διαβάσουμε την εικόνα ως μεταστροφή της διαφήμισης της Louis Vuitton. Τι είναι αυτό που μεταστρέφεται όμως εδώ; Ας δούμε λίγο τα εναλλασσόμενα δίπολα που τροφοδοτούν τη σύγκριση των δύο εικόνων. Καταρχάς έχουμε το έμφυλο στοιχείο. Η Louis Vuitton για να προωθήσει τη βαλίτσα της, τη «βαλίτσα της ισοπαλίας», χρησιμοποιεί δύο καταξιωμένους άντρες ποδοσφαιριστές, βάζοντάς τους να παίξουν ένα παιχνίδι στο οποίο δεν διαπρέπουν, αλλά που η εικαζόμενη γνώση του αναβαθμίζει το επίπεδό τους. Οι δύο ποδοσφαιριστές, είδωλα των μαζών σε ένα λαϊκό άθλημα, αναβαθμίζονται, μέσα από τη χρήση του προϊόντος, σε κάτι ανώτερο από αυτό που είναι. Στον αντίποδα, η Ντίνα Μπελένκαγια είναι η ίδια όντως σκακίστρια. Το ότι είναι γυναίκα και παίζει με γυναίκα σηματοδοτεί την ακρίβεια του χαρακτηρισμού ότι το «κάνουν καλύτερα»: ξέρουν σκάκι, άρα παίζουν όντως και δεν προσποιούνται γι’ αυτό. Και, σε αντίθεση με τους άρρενες-πρότυπο, αυτές μέσω του χρησιμοποιούμενου διάμεσου προϊόντος, των εσωρούχων, οικειοθελώς εκχωρούν το ανώτερο παικτικό τους στάτους, ανάγοντάς το στη σεξουαλικότητά τους. «Η μεταστροφή είναι ένα παιχνίδι που γεννήθηκε από την ικανότητα εξαφάνισης της αξίας»: η φράση του Άσκερ Γιορν, που παραθέτουν οι καταστασιακοί στο κείμενο που έχουμε ήδη αναφέρει, καταδεικνύει εδώ το παιχνίδι της Μπελένκαγια: η αξία της σκακίστριας εξαφανίζεται συγκρινόμενη με την επέλαση της ποδοσφαιρικής αξίας, που αναβαθμίζεται έτσι περαιτέρω από την εμβάπτισή της στη σκακιέρα. Οι άντρες ποδοσφαιριστές και οι γυναίκες σκακίστριες στη σύγκριση αλλοιώνουν την αξία του σκακιού, και για να γίνει αυτό πιο σαφές, η Ντίνα προτάσσει η σεξιστική πρόσληψη της γυναικείας εικόνας: Το σκάκι γίνεται αξεσουάρ και προπ χάριν της βαλίτσας που διαφημίζουν ποδοσφαιριστές· τα εσώρουχα καθρεφτίζουν αυτό το εμπορευματικό παιχνίδι μεταφράζοντάς το στην πιο κοινή διαφημιστική γλώσσα: το σεξ.
Σε δεύτερο βαθμό, η σύγκριση γίνεται ανάμεσα στο κόνσεπτ μιας κολοσσιαίας εταιρείας και της παραγωγής περιεχομένου μιας ταπεινής ινφλουένσερ, με απεύθυνση σε ένα πολύ ειδικό κοινό, αυτό της σκακιστικής κοινότητας. Αυτό είναι το δεύτερο τμήμα της λεζάντας, που αναγγέλλει πως περισσότερο υλικό θα είναι διαθέσιμο στη σελίδα της στο Fanhouse. Η αλλαγή του σημαίνοντος προϊόντος «βαλίτσα», με το ευτελές «εσώρουχο», που συνεκδοχικά εδώ εκφράζει το ίδιο το γυναικείο σώμα ως αντικείμενο, προτάσσει μια σύγκριση που αναδεικνύει την εμπορευματοποίηση του σώματος ως πηγή εισόδων στη σύγχρονη καπιταλιστική εποχή. Ενώ η μεγάλη εταιρεία χρησιμοποιεί μεταφορικά τα σώματα των υπεραστέρων, οι «ταπεινοί» παραγωγοί περιεχομένου πρέπει να πουλήσουν το ίδιο το σώμα τους αν θέλουν να επιβιώσουν σε μια συνθήκη αγοράς και πώλησης άυλης αξίας. Το εμπορικό σήμα εδώ σωματοποιείται, η Ντίνα πουλάει την Ντίνα, γιατί η σκακιέρα από μόνη της δεν αρκεί για την επιβίωσή της.
Σε τρίτο βαθμό, αξίζει να συγκριθεί η επιλογή των προσώπων και των χαρακτηριστικών τους που αναπαρίστανται στις δύο εικόνες. Στη φωτογραφία της Λίμποβιτς για τη Luis Vuitton έχουμε μεν δύο ντυμένους άντρες, αλλά όλοι γνωρίζουν ότι πρόκειται για μυώδεις αθλητές. Το σώμα δεν φαίνεται, ει μη μόνο τα τατού, για να εδραιωθεί η σοβαρότητα της ενασχόλησης, αλλά υπονοείται. Είναι τα σώματα-πρότυπα που προσελκύουν το ενδιαφέρον και τα βλέμματα. Τα γυναικεία σώματα στη φωτογραφία της Μπελένκαγια, αντίθετα, μπορεί να στέκουν ημίγυμνα, αλλά είναι τα σώματα δύο καθημερινών γυναικών. Η ίδια η Μπελένκαγια δεν έχει εξάλλου διστάσει να ξαναφωτογραφηθεί με εσώρουχο ή μαγιό, χωρίς ωστόσο να καταφύγει στην υπέρμετρη χρήση των φίλτρων που χρησιμοποιούν οι ινφλουένσερ. Είναι μια φυσιολογική χρήστρια των μέσων κοινωνικής δικτύωσης που ταυτόχρονα προβάλλει και την επαγγελματική σκακιστική της ιδιότητα. Υπό αυτή την έννοια η μεταστροφή ξεγυμνώνει στο βλέμμα τα αντρικά σώματα που μένουν ντυμένα στη φωτογραφία, υποβάλλοντας τη φαντασίωσή τους. Με αυτό τον τρόπο μπορεί να ιδωθεί και ειρωνικά: τα γυμνά γυναικεία σώματα, ως πιο κοινά, μοιάζουν έτσι ντυμένα απέναντι στο αρχετυπικό κάλλος των ποδοσφαιριστών, το οποίο εξάλλου έχοντας πολλάκις επιδειχθεί αποτελεί μια ιδιότητα που κουβαλιέται σε κάθε διαφημιστική τους απεικόνιση.
Η φωτογραφία της Μπελένκαγια μου θύμισε μια προγενέστερη μεταστροφή της επίσης γκραν μετρ γυναικών Αμερικανίδας Τζένιφερ Σαχάντε. Η Σαχάντε, ενεργή επίσης στην προσπάθεια προσέλκυσης περισσότερων κοριτσιών και γυναικών στο σκάκι, απέτισε φόρο τιμής στον Γάλλο εικαστικό και σκακιστή Μαρσέλ Ντυσάν μεταστρέφοντας τη διάσημη φωτογραφία του, όπου παίζει σκάκι, φορώντας το κοστούμι του, απέναντι σε ένα γυμνό γυναικείο μοντέλο, την Εύα Μπάμπιτζ. Η Σαχάντε, με αφορμή την έκδοση ενός τόμου για τη σχέση του καλλιτέχνη με το σκάκι, στον οποίο επιμελείται το αμιγώς σκακιστικό σκέλος, προχώρησε στην παραγωγή ενός βίντεο όπου παίζει σκάκι απέναντι σε έναν γυμνό άντρα. Το ενδιαφέρον είναι, όπως και στην περίπτωση της Μπελένκαγια, ότι η Σαχάντε δεν συνοδεύει τη μεταστροφή με κάποια εξήγηση θεωρητικής φύσης, αλλά απλώς επισημαίνει τη σχέση των δύο εικόνων. Με τον τρόπο αυτό αφήνει τα στοιχεία της εικόνας να μιλήσουν από μόνα τους, τόσο σε αυτά που σκεφτόμαστε συνειδητά, όσο και σε αυτά που έχουμε μάθει να μη σκεφτόμαστε. Κανείς, επί παραδείγματι, δεν σχολίασε την εικόνα του γυμνού άντρα ως σέξι, κάτι που αυτομάτως γίνεται στην περίπτωση της Μπάμπιτζ. Σημαντικό είναι και εδώ και το στοιχείο της έμφασης στην ενεργή γυναίκα-σκακίστρια, καθώς το βίντεο τελειώνει με τη Σαχάντε να κάνει ματ τον αντίπαλό της.
Στην περίπτωση της Σαχάντε η μεταστροφή είναι καθαρή. Το πρότυπο ακολουθείται επακριβώς και η τροποποίησή του προκαλεί πλήρη αντιστροφή του νοήματος. Από εκεί που η γυναίκα βρίσκεται στην εικόνα για να φαίνεται, αρχίζει να πράττει, ανατρέποντας τον κλασικό τρόπο έμφυλης απεικόνισης, που μπορεί να συνοψιστεί υποδειγματικά στη φράση του Τζον Μπέργκερ από την Εικόνα και το βλέμμα: «Θα μπορούσε κανείς να τα απλοποιήσει όλα αυτά λέγοντας: οι άντρες πράττουν και οι γυναίκες εμφανίζονται. Οι άντρες κοιτούν τις γυναίκες. Οι γυναίκες παρακολουθούν τον εαυτό τους να γίνεται αντικείμενο κοιτάγματος» (ελληνική μτφρ. Ειρήνη Σταματοπούλου, Μεταίχμιο).
Αυτό που καλούμαστε τώρα να δούμε είναι αν η περίπτωση της Μπελένκαγια υποπίπτει σ’ αυτό που λέει ο Μπέργκερ αμέσως μετά: «Αυτό καθορίζει όχι μόνο τις περισσότερες σχέσεις μεταξύ αντρών και γυναικών αλλά και τη σχέση των γυναικών με τον εαυτό τους. Ο επόπτης της γυναίκας μέσα της είναι αρσενικός, ο εποπτευόμενος θηλυκός. Γι’ αυτό μετατρέπει τον εαυτό της σε αντικείμενο -και ειδικότερα σε αντικείμενο θέασης: σε θέαμα». Από τη σύγκριση της φωτογραφίας της Μπελένκαγια με αυτή της Λίμποβιτς, της οποίας και αποτελεί μεταστροφή, έχω την αίσθηση ότι η απάντηση -η δική μου τουλάχιστον, ενός λευκού, ετεροφυλόφιλου άντρα- είναι μάλλον προς το όχι. Γιατί η Μπελένκαγια καταφέρνει να μας τροφοδοτήσει με μια διαλεκτική άρση του δίπολου εμφάνιση-πράξη: τη στιγμή που εμφανίζεται αντικειμενικοποιημένη ως σεξουαλικό αντικείμενο την ίδια στιγμή αναδεικνύεται και ως απολύτως πράττουσα, ως σκακιστικό υποκείμενο.
