Ο λατινικός όρος per saltum χρησιμοποιείται και στα νομικά και στην εκκλησιαστική ιστορία. Στην πρώτη περίπτωση δηλώνει την παράκαμψη των ενδιάμεσων δικαιοδοτικών οργάνων και την άμεση προσφυγή σε ανώτερο. Στη δεύτερη περίπτωση αφορά τις χειροτονίες (βασικά επισκόπων), τις οποίες η ορθόδοξη παράδοση γνωρίζει ως «αθρόες». Σε σύγχρονα ελληνικά, fast-track.
Στις μέρες μας το επίθετο «αθρόος» χρησιμοποιείται σε σχέση με το πλήθος, όπως λ.χ. αυτό το οποίο, μέρα πού ‘ναι, προσέρχεται στις κάλπες ή (σε παλιότερους καιρούς δημοσιονομικής ανευθυνότητας) διοριζόταν κατά τις προεκλογικές συγκυρίες.
Ετυμολογικά, πάντως, το αρχαιοελληνικό «ἀθρόος» συνδέεται με τον θόρυβο: δυσκολεύομαι όμως να καταλάβω αν εν προκειμένω το ἀ- είναι στερητικό ή αθροιστικό. Αν δηλαδή αναφέρεται σε καταστάσεις όπου κυριαρχεί ο ντόρος και η φλυαρία ή σε εξελίξεις που προκύπτουν τόσο διακριτικά, όσο το ξαλάφρωμα της τσέπης σου από τον πορτοφολά. Η δε επικαιρότητα δεν με βοηθά διόλου να αποφασίσω.
Όπως και αν έχει, όταν διαβάζουμε ότι μια σύνοδος «ἀθρόον ἐξελέξατο» έναν επίσκοπο, εννοούμε ότι τον πήρε από λαϊκό και τον χειροτόνησε στους ενδιάμεσους βαθμούς της ιερωσύνης μέσα σε λίγες ημέρες.
Το πιο πρόσφατο παράδειγμα που έχω υπόψη μου είναι του προσφάτως κοιμηθέντος Ιωάννη Ζηζιούλα, διεθνώς γνωστού θεολόγου, τον οποίο το Οικουμενικό Πατριαρχείο εξέλεξε μητροπολίτη Περγάμου το 1986. Όμως το πιο γνωστό (και μοιραίο από ιστορική άποψη) παράδειγμα, είναι αυτό του ιερού Φωτίου, Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως.
Οι σιχαμένοι οι παπικοί είναι αθεράπευτοι νομικιστές. Όταν λοιπόν το 858 μ.Χ. ο αυτοκράτοράς μας ξεφορτώθηκε τον σαματατζή πατριάρχη Ιγνάτιο και έφερε «ἀθρόον» τον Φώτιο (τον μόνο άνθρωπο που μπορούσε να γεφυρώσει το χάσμα ανάμεσα στις φατρίες των Ζηλωτών και των Πολιτικών), ο πάπας Ρώμης Νικόλαος, που βασικά επιβουλευόταν τη Βουλγαρία και τις επαρχίες μας στο Ιλλυρικόν, άρχισε να μας κοπανάει τον 10ο κανόνα της εν Σαρδική Συνόδου, για να βγάλει άκυρη την εκλογή.
Κατά τον προπετή Νικόλαο, το να αναδεικνύεις κάποιον «εκ κοσμικής πραγματείας και αγελαίας συναναστροφής», ενείχε τον κίνδυνο να ανυψωθούν σε κρίσιμα εκκλησιαστικά αξιώματα άτομα χωρίς γνωστή διαδρομή, προσφορά στο κίνημα και παρουσία στα όργανα. Αλλά βέβαια κάτι τέτοιο δεν μπορούσε να ισχύει για τον Φώτιο, ανιψιό του Πατριάρχη Ταρασίου και καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Μαγναύρας.
Στις συνόδους που συγκάλεσε ο Φώτιος κατά του Νικολάου, οι Καισαρείας Προκόπιος και Χαλκηδόνος Ζαχαρίας καθάρισαν το παιχνίδι υποστηρίζοντας ότι ο 10ος κανόνας της εν Σαρδική Συνόδου (που δεν ήταν δα και καμιά οικουμενική) αφορούσε μόνο χειροτονίες «των από της αγοράς» σχολαστικών ή πλουσίων, ήτοι προσώπων «της δημώδους συγχύσεως».
Είχαν δε την ευκαιρία να επικαλεσθούν λαμπρά παραδείγματα, όπως του Επιφανίου Κύπρου (που μάλιστα απήχθη για να υποχρεωθεί να λάβει και τους τρεις βαθμούς της ιερωσύνης μέσα σε μία μέρα) ή του Αμβροσίου Μεδιολάνων που χειροτονήθηκε από κατηχούμενος (αυτό και αν θα πει «αριστεία»).
Ως γνήσιοι εκπρόσωποι της Ανατολής, ο Προκόπιος και ο Ζαχαρίας μας θύμισαν ότι «το έθος νικά τον νόμον». Νομίζω ότι αυτό είναι στην Ορθοδοξία ένα πολιτισμικό στοιχείο που έφερε ο Ελληνισμός. Ο Καβάφης είχε μιλήσει χαρακτηριστικά για την «ποικίλη δράσι των στοχαστικών προσαρμογών», ενώ και ο στρατηγός Καραϊσκάκης κέρδισε την αθανασία με την φράση του «έχει νταούλια ο μπούτζος μου, έχει και ζουρνάδες».
Βέβαια σε μας τώρα δα είναι το «έθος» που κατεξοχήν ξεφτιλίζεται – με saltum εμπνευσμένο από Δυσμών.
Τι να πω; Βοήθειά μας οι «από της αγοράς». Ποιος ξέρει τι άλλα θα είναι τα γεννήματα της «δημώδους συγχύσεως».
