Μπαίνοντας στο γραφείο του διακεκριμένου παθολόγου και προέδρου της οργάνωσης SOS ΙΑΤΡΟΙ, Γιώργου Θεοχάρη περίμενα να βρεθώ μπροστά σε μοντέλα ιατρικών οργάνων και τόμους ιατρικών βιβλίων. Τελικά, έφυγα γεμάτος Τσέχωφ, Τζορτζ Μάιλς Λιτλ και την αντίληψη ότι η ιατρική είναι μια βαθιά ανθρώπινη υπόθεση που εμπεριέχει στον μέγιστο βαθμό τόσο την έννοια του λόγου, όσο και αυτήν της επιστήμης.
Πώς γεννήθηκε η ιδέα των SOS ΙΑΤΡΩΝ και ποια η πορεία εξέλιξής της;
Πολύ πρώιμα και εν είδει μιας ιατρικοεπιστημονικής flâneurie. Ξεκίνησε στις αρχές του ’90 από μια παρέα γιατρών που σπουδάσαμε στη Γαλλία, χώρα όπου οι SOS ΙΑΤΡΟΙ (SOS MEDECINS) δραστηριοποιούνται από το 1966. Πρόκειται για γενικούς γιατρούς που έχουν σύμβαση με το κράτος.
Την ιδέα στη Γαλλία ξεκίνησε ο Λασκάρ, γιατρός ο οποίος έλεγε απηυδισμένος πως «στο Παρίσι βρίσκεις ευκολότερα υδραυλικό απ’ ό,τι γιατρό». Από εκεί ξεκίνησε η ιδέα που έχει γίνει πλέον θεσμός σε όλες τις πόλεις της Γαλλίας.
Εμείς ξεκινήσαμε με μια λογική ιατρικής περιπέτειας με σκοπό να αναδείξουμε το επιστημονικό βάθος και τον βαθύ ανθρωπισμό της επίσκεψης στο σπίτι. Η ιδέα μάλιστα αποφασίστηκε να γίνει πράξη, εν μέσω καύσωνα, από εμένα, μια παιδοψυχολόγο, έναν καρδιολόγο και έναν διοικητικό. Εμείς είχαμε κάνει σπουδές επείγουσας ιατρικής στη Γαλλία, ήμασταν ειδικευμένοι κι αυτή την αντίληψη θέλαμε να περάσουμε: ότι υπάρχει φροντίδα εκτός νοσοκομείου και παράπλευρα σε αυτό.
Την περίοδο εκείνη ακολουθούσαμε μια διαφορετική ιατρική πορεία, κάναμε αερομεταφορές, ήμασταν γιατροί σε κρουαζιερόπλοια. Σημειώστε ότι, εκείνοι την εποχή, θεωρείτο περίεργο να μη δέχεσαι ασθενείς στο ιατρείο σου, κάτι που περιγραφόταν με τον απαξιωτικό χαρακτηρισμό «πλανόδια ιατρική». Η ιδέα του περιπλανώμενου ιατρού δεν άρεσε και έπρεπε να επιμείνουμε πολύ ώστε να ξεπεραστεί αυτή η προκατάληψη.
Ήλθαμε να καλύψουμε μια μεγάλη, θεωρώ, ανάγκη που αφορά τις ευαίσθητες ομάδες και τις ανάγκες τους. Για παράδειγμα, απαιτείται η κινητοποίηση μιας ολόκληρης ομάδας ανθρώπων για να φθάσουν οι ηλικιωμένοι στο νοσοκομείο και απαιτείται αρκετός χρόνος ώστε το πρόβλημά τους να γίνει πλήρως αντιληπτό μέσω της ενδελεχούς μελέτης του ιατρικού ιστορικού τους και της φροντίδας που τους έχει παρασχεθεί το προηγούμενο διάστημα. Επίσης, οι παραπομπές των ηλικιωμένων στα νοσοκομεία είναι γνωστό ότι συνοδεύονται από επιπλοκές όπως ανθεκτικές νοσοκομειακές λοιμώξεις αλλά και την πνευματική αποδιοργάνωσή τους. Όλα αυτά αποτέλεσαν οδηγούς για εμάς τόσο στη συνειδητοποίηση του φάσματος των ιατρικών υπηρεσιών που χρειάζονται οι ευάλωτοι πληθυσμοί όσο και στην καλύτερη οργάνωση και τεχνολογική εξέλιξη της εταιρείας μέσω της εμπειρίας που σταδιακά αποκτήσαμε, κατανοώντας εν τω βάθει τις ανάγκες των ασθενών.
Τι δυσκολίες αντιμετωπίσατε κατά την υλοποίηση του εγχειρήματος;
Όπως κάθε τι νέο και καινοτόμο, οι SOS ΙΑΤΡΟΙ αντιμετώπισαν δυσκολίες. Το πιο απαιτητικό σκέλος αφορά στην εύρεση γιατρών. Αρχικά επιστράτευσα τους φίλους μου -εξαιρετικούς γιατρούς, οι οποίοι στην πορεία ακολούθησαν διαφορετικές αλλά απόλυτα επιτυχείς πορείες. Μπήκαμε σε διαδικασία οργάνωσης και προοδευτικά πληθύναμε και ήμασταν σε θέση να κάνουμε αερομεταφορές και να ασχοληθούμε με απαιτητικότερα εγχειρήματα (όπως συνεργασίες με ασφαλιστικούς ομίλους, ξενοδοχειακές μονάδες αλλά και το Φεστιβάλ Αθηνών). Έχουν φιλοξενηθεί στους κόλπους μας περισσότεροι από 1.000 γιατροί.
Παράλληλα, ιδρύσαμε την Εταιρεία Εξωνοσοκομειακής Επείγουσας Ιατρικής (ΕΕΕΕΙ), το επιστημονικό όργανο των SOS ΙΑΤΡΩΝ, όχι μόνο δίνοντας ορισμό σε αυτό το πεδίο ιατρικής αλλά συστήνοντάς το εκ νέου. Αυτό συνιστά και το μεγαλύτερο επίτευγμά μας: το γεγονός ότι αναδείξαμε αυτόν τον τομέα που βρισκόταν μέχρι τότε «κάτω από το χαλί». Σήμερα ο όρος «hospital at home», η μεταφορά του νοσοκομειακού περιβάλλοντος εντός οικίας θεωρείται πια κεκτημένο, ένδειξη επιστημονικού σεβασμού απέναντι στον ασθενή ο οποίος έχει ανάγκη την ιατρική αρωγή όχι απαραίτητα όμως στην κλασική της εκδοχή αλλά στη βάση πιο εξατομικευμένων όρων. Αυτό κατ’ επέκταση επηρεάζει την ίδια τη σχέση γιατρού-ασθενή και δημιουργεί ανάγκη ουσιαστικής επικοινωνίας.
Επομένως η αλληλεπίδραση ανάμεσα σε γιατρό και ασθενή θεωρείτε πως είναι ζητούμενο στην περίπτωση της εξωνοσοκομειακής φροντίδας.
Ασφαλώς. Είμαστε μάρτυρες της αναπαραγωγής ενός απαρχαιωμένου μηχανιστικού μοντέλου στη βάση του οποίου οι ασθενείς έχουν μάθει να λένε «γιατρέ, θέλω εξετάσεις». Εδώ γίνεται αισθητή η ανάγκη να επαναξιολογήσουμε τη μεταξύ μας σχέση. Για παράδειγμα, η ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης, γεννά ελπίδες για την εφαρμογή νέων τεχνολογιών σε ζητήματα υγείας. Ταυτόχρονα όμως αναδύεται και η ανάγκη της ανθρώπινης επαφής με τον ασθενή προκειμένου ο τελευταίος να μην αισθάνεται αντικείμενο επί του οποίου ασκούνται μέθοδοι ξένες προς αυτόν.
Τι διαφοροποιεί την ανθρώπινη ιατρική ως νοοτροπία;
Η συνειδητοποίηση της ανάγκης συμπερίληψης των ανθρωπιστικών σπουδών στην πανεπιστημιακή εκπαίδευση των γιατρών. Αν οι γιατροί έχουν έρθει σε επαφή με τη φιλοσοφία, μαθαίνουν να ακούν προσεκτικά τον ασθενή και δημιουργούν μαζί του μια αμφίδρομη σχέση που δομείται στη βάση της εμπιστοσύνης. Στο βιβλίο του Τζορτζ Μάιλς Λιτλ «Humane Medicine», το οποίο έχω μεταφράσει, τίθενται δύσκολα διλήμματα όπως «πώς μιλάω σε έναν ασθενή που πρόκειται να πεθάνει εντός των επόμενων μηνών» ή «τι ποιότητα ζωής μπορεί να εξασφαλίσει ο ασθενής εντός αυτού του διαστήματος»; Τα ζητήματα αυτά, δυστυχώς δεν εντάσσονται στο πρόγραμμα σπουδών των ελληνικών πανεπιστημίων. Το μείζον θέμα είναι να επιχειρούμε να κατανοήσουμε εις βάθος τους ασθενείς μας και να είμαστε σε θέση να τους παράσχουμε απαντήσεις επί αυτών ή αντίστοιχων ερωτημάτων.
Αυτός είναι ένας από τους λόγους που αποφάσισα να ασχοληθώ με το προαναφερθέν βιβλίο. Το γεγονός ότι γινόμουν μάρτυρας αδιεξόδων ασθενών που δεν ήθελαν να μετακινηθούν, που επιθυμούσαν να λάβουν τη θεραπεία τους σπίτι. Μία εκ των αρχών της ιατρικής είναι να σεβόμαστε την αυτονομία του ασθενούς ακόμη κι αν αυτό αποβεί μοιραίο. Φυσικά, είναι αυτονόητο ότι δεν τον εγκαταλείπουμε, προσπαθούμε να τον πείσουμε εμπλέκοντας στη λήψη της απόφασης συγγενείς και φίλους. Με βάση αυτή την αρχή αλλά χωρίς να είμαστε αποκομμένοι από τη νοσοκομειακή ιατρική, αποφασίσαμε να παρέχουμε ιατρικές και νοσηλευτικές υπηρεσίες κατ’ οίκον, πρακτικές που είναι πρωτοποριακές σε παγκόσμιο επίπεδο.
Σε παγκόσμιο επίπεδο τι συμβαίνει;
Υπάρχει ο διαχωρισμός μεταξύ προνοσοκομειακής, νοσοκομειακής και εξωνοσοκομειακής ιατρικής. Ως πρωτοπόροι στον ορισμό αλλά και στην άσκηση της τελευταίας, βραβευθήκαμε από την Ακαδημία Αθηνών. Διότι ακριβώς μέσα από την επιστημονική αλλά και εκδοτική μας δραστηριότητα οριοθετήσαμε τι εστί ιατρική επιστήμη εκτός των παραδοσιακών δομών υγείας.
Η αφηγηματική ιατρική πώς προέκυψε;
Προέκυψε ως ανάγκη συγκερασμού της φιλοσοφίας και της ιατρικής, ως ανάγκη να βρεθεί για τον ασθενή μια αναστοχαστική ισορροπία μεταξύ ωφέλιμου και ηθικού. Ακολουθήσαμε μια προσέγγιση μεταξύ Καντ και Μπένθαμ. Αποφάσισα λοιπόν να προωθήσω μια σειρά από βιβλία με αντικείμενο τις Ιατρικές Ανθρωπιστικές Σπουδές, οι οποίες ελλείπουν στην Ελλάδα.
Η αφηγηματική ιατρική ξεκίνησε από το Πανεπιστήμιο Columbia των ΗΠΑ ως μάθημα και εν συνεχεία εντάχθηκε στο πρόγραμμα σπουδών του πανεπιστημίου McGill του Καναδά -αξίζει να σημειωθεί ότι στο εν λόγω πανεπιστήμιο τρεις φορές τον χρόνο φοιτητές και γιατροί επισκέπτονται διάφορα μέρη της χώρας εμβαθύνοντας τόσο στο νόημα της ιατρικής όσο και στη σχέση γιατρού-ασθενή.
Σήμερα η αφηγηματική ιατρική είναι η κορωνίδα των ιατρικών ανθρωπιστικών σπουδών. Μας προσφέρει τα εφόδια για να ακούμε προσεκτικά τον ασθενή, υποστηρίζει ότι ο άρρωστος συνιστά αφεαυτού ένα αφήγημα το οποίο πρέπει να τύχει ανάλογου σεβασμού. Σχετιζόμαστε με τους ανθρώπους γύρω μας. Κάθε νόσημα αποτελεί και μια διαφορετική ατομική ταυτότητα. Υπάρχει συναίσθημα στην ιατρική, και καλώς υπάρχει. Το καρτεσιανό μοντέλο που θέλει ψυχή και σώμα διαχωρισμένα πρέπει να μείνει στο παρελθόν. Ο γιατρός πρέπει να έχει τη δεξιότητα της σύνθεσης -είμαστε ενσώματες συνειδήσεις και, κατά τον Ρικέρ, οι συνειδήσεις αυτές, οι ιστορίες μας, «πρέπει να μιλάνε, να επικοινωνούν. Κάθε ασθενής έχει την ιστορία του, το δικό του αφήγημα. Η διαδικασία αυτή στο σύνολό της, εμπλουτίζει την ιατρική επιστήμη ουσιωδώς.
Πώς εφαρμόζεται αυτό στην πράξη;
Στην αφηγηματική ιατρική μια ομάδα φοιτητών ιατρικής αναλύει σε βάθος ένα κείμενο και στη συνέχεια ακολουθεί αναστοχαστικό γράψιμο και συζήτηση επί των κειμένων αυτών. Το να μιλήσουμε και να γράψουμε συνιστά από μόνο του μια μαρτυρία· εισέρχεσαι στη ζωή των ασθενών. Αυτό είναι πολύ σημαντικό. Η Ιατρική δεν εξαντλείται στο απλό ερώτημα «πες μου γιατί πονάς». Είναι κάτι πολύ περισσότερο βαθύ.
Με αυτόν τον τρόπο δεν αναδείχθηκε και η ανεπάρκεια κάποιων γιατρών;
«Ελευθερώστε μας από τη βεβαιότητα» αναφέρεται κάπου στο βιβλίο μας «Οι Αρχές και η Άσκηση της Αφηγηματικής Ιατρικής». Όσοι μιλούσαν με βεβαιότητες σε εποχές αβεβαιότητας διέπρατταν ανοησία. Κατά τη διάρκεια της πανδημίας θεωρώ ότι η παροχή υπηρεσιών πίσω από μάσκες, προσωπίδες και στολές συνδυαζόμενη με το περιορισμένο των θεραπευτικών μέσων επέτρεψε την επιστροφή μας σε πρακτικές του μεσαίωνα. Πιθανώς αυτοί που πρέπει να ερωτηθούν για το πώς βίωσαν τις συνθήκες νοσηλείας τους είναι οι ίδιοι οι ασθενείς.
Είναι εντύπωσή μου ή η πανδημική συγκυρία έφερε την ιατρική κοινότητα αντιμέτωπη με τα όριά της;
Μεταξύ των προβλημάτων της ιατρικής, σημαντικά είναι η μη συμμόρφωση των ασθενών και η κλινική αδράνεια· το ότι οι γιατροί δεν μπορούν να αφομοιώσουν τη νέα γνώση, να την κάνουν κτήμα τους. Μέσα στον Covid φάνηκε, αφενός, πόσο μεγάλο αφήγημα είναι η ιατρική με την έννοια ότι αυτή παρεμβαίνει στη ζωή των ανθρώπων, και αφετέρου η αντίδραση πλήθους ασθενών αλλά και ιατρών ενάντια στην πρόοδο της δυτικής ιατρικής, η οποία κατάφερε εντός ημερών να απομονώσει των ιό και εντός μηνών να κατασκευάσει εμβόλιο και αντιικά φάρμακα. Μέσα στην πανδημία του Covid, το είδος της ιατρικής που υπηρετούμε στους SOS ΙΑΤΡΟΥΣ, οι ιατρικές επισκέψεις κατ’ οίκον, «δικαιώθηκε».
Ποια είναι σχέση της πολιτείας με το έργο σας;
Είναι σκάνδαλο ότι δεν υφίσταται κανενός είδους κάλυψη της πολιτείας στις υπηρεσίες που προσφέρουμε. Θα έπρεπε το κράτος να αναλαμβάνει να καλύψει μέρος της αμοιβής του γιατρού, ο οποίος προσφέρει μια υπηρεσία τόσο κοστοβόρα όσο και απαραίτητη. Είναι καλό να οριστεί ένα πλαίσιο συνύπαρξης μεταξύ μας για το καλό των ασθενών μακροπρόθεσμα.
Από εκεί και πέρα η αντιμετώπιση των ασθενών από ειδικούς γιατρούς είναι πληρέστερη, π.χ. η αντιμετώπιση ενός πνευμονικού οιδήματος από έναν καρδιολόγο ή ενός κατάγματος από έναν ορθοπαιδικό. Προσαρμογή του μοντέλου «ένας γιατρός για έναν ασθενή» στο μοντέλο «πολλοί γιατροί για έναν ασθενή». Η ολιστική αντιμετώπιση των αναγκών των ασθενών από πληθώρα ειδικοτήτων αποτελεί υπηρεσία καίριας σημασίας. Υπάρχει ένα οικοσύστημα ασθένειας το οποίο θα μπορούσε να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τον τρόπο να χτίσουμε ένα σύστημα υγείας το οποίο να ικανοποιεί γιατρούς και ασθενείς.
Οι SOS ΙΑΤΡΟI είμαστε θιασώτες αυτού που αναφέρει και ο επιστημολόγος M. Serres: «ο γιατρός είναι ταυτόχρονα γιατρός του ασθενούς και της ασθένειας. Οφείλει να έχει επιστημονική εμπειρία και παράλληλα να κατέχει τις ανθρώπινες αρετές της προσέγγισης, του συμπάσχειν, της δημιουργίας θεραπευτικής σχέσης».
