Η Διεθνής Αμνηστία δημοσίευσε δελτίο τύπου, στο οποίο σχολιάζει το νομοσχέδιο για τα ομόφυλα ζευγάρια, που παρουσιάστηκε στις 24 Ιανουαρίου του 2024.

Η ανακοίνωση

Στις 24 Ιανουαρίου 2024, το πολυαναμενόμενο νομοσχέδιο για την εισαγωγή του γάμου μεταξύ προσώπων του ιδίου φύλου στην ελληνική νομοθεσία παρουσιάστηκε από το Υπουργείο Επικρατείας και τέθηκε σε δημόσια διαβούλευση που έληξε στις 31 Ιανουαρίου 2024.¹ Το νομοσχέδιο κατατέθηκε την 1η Φεβρουαρίου στο ελληνικό κοινοβούλιο.

Η εγκύκλιος της Ιεράς Συνόδου κατά των ομόφυλων ζευγαριών: «Όλα παιδιά του Θεού αλλά…»

Η Διεθνής Αμνηστία, στη γραπτή της εισήγηση προς τις ελληνικές αρχές, χαιρέτισε αυτό το εμβληματικό και σημαντικό βήμα που επιδιώκει να διασφαλίσει την ισότητα στο γάμο για τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα.² Από την άλλη πλευρά, η οργάνωση επισήμανε επίσης σημαντικά κενά στο νομοσχέδιο και πρότεινε μεταρρυθμίσεις που θα διασφαλίσουν την πραγματική ισότητα για τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα. Σημειώθηκαν έντονες ανησυχίες σε σχέση με την πολύ σύντομη περίοδο των έξι ημερών που δόθηκε στην κοινωνία των πολιτών για να σχολιάσει το νομοσχέδιο από τη στιγμή που άνοιξε για δημόσια διαβούλευση. Η προαναφερθείσα περίοδος δεν αποτελεί αποτελεσματική και επαρκή περίοδο για να παρουσιάσουν οι ενδιαφερόμενοι φορείς τις απόψεις τους. Περαιτέρω, ενόψει του τρανσφοβικού και ομοφοβικού λόγου που εκφράζεται σήμερα στη δημόσια σφαίρα, η Διεθνής Αμνηστία κάλεσε τις ελληνικές αρχές να καταδικάσουν τέτοιου είδους εκφράσεις που προωθούν διακρίσεις κατά ατόμων λόγω του σεξουαλικού προσανατολισμού, της ταυτότητας φύλου, της έκφρασης φύλου ή των χαρακτηριστικών φύλου τους.

Το προτεινόμενο νομοσχέδιο επιτρέπει όχι μόνο τον πολιτικό γάμο μεταξύ ζευγαριών του ιδίου φύλου αλλά και τους θρησκευτικούς γάμους. Εάν το νομοσχέδιο εγκριθεί, οι μη βιολογικοί γονείς που βρίσκονται σε γάμο μεταξύ ατόμων του ίδιου φύλου θα μπορούν να τεκνοθετήσουν το βιολογικό παιδί της/του συζύγου τους. Το νομοσχέδιο επεκτείνει επίσης, μεταξύ άλλων, παροχές όπως η άδεια μητρότητας και τα επιδόματα μητρότητας, καθώς και η γονική άδεια σε συζύγους και γονείς του ίδιου φύλου· επεκτείνει την απαγόρευση διακρίσεων λόγω σεξουαλικού προσανατολισμού, ταυτότητας φύλου, έκφρασης φύλου και χαρακτηριστικών φύλου στους τομείς της κοινωνικής προστασίας, των κοινωνικών παροχών και των φορολογικών ελαφρύνσεων, της εκπαίδευσης και της πρόσβασης στην παροχή αγαθών και υπηρεσιών· ενώ αναγνωρίζει ως έγκυρους, από τη στιγμή που πραγματοποιήθηκαν, τους γάμους Ελλήνων υπηκόων με άτομα του ίδιου φύλου που πραγματοποιήθηκαν σε άλλη χώρα πριν από την έναρξη ισχύος του νομοσχεδίου. Το νομοσχέδιο προβλέπει επίσης την αναγνώριση της σχέσης μεταξύ γονέα και τέκνου που έχει αναγνωριστεί επίσημα σε τρίτη χώρα, ανεξάρτητα από το φύλο των γονέων και από το εάν ο τρόπος που δημιουργείται η σχέση προβλέπεται στην ελληνική νομοθεσία· προβλέπει επίσης την αναγνώριση της τεκνοθεσίας από ομόφυλα ζευγάρια ή από τη/τον μη βιολογική/-ό σύζυγο που έλαβε χώρα σε άλλη δικαιοδοσία.

Αρχιεπίσκοπος Ιερώνυμος για βάπτιση παιδιών ομόφυλων: Η Εκκλησία θα περιμένει να μεγαλώσουν

Ωστόσο, η απόφαση των ελληνικών αρχών να μην τροποποιήσουν τη νομοθεσία σχετικά με το «τεκμήριο πατρότητας», το σύμφωνο συμβίωσης και την ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή διαιωνίζει πολλαπλές μορφές διακρίσεων σε βάρος των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων και αφήνει σημαντικά κενά στο νομοσχέδιο.

Για παράδειγμα, ο μη βιολογικός γονέας σε γάμο ατόμων του ίδιου φύλου που θα πραγματοποιηθεί στην Ελλάδα μόλις εγκριθεί το νομοσχέδιο δεν θα απολαμβάνει τα ίδια δικαιώματα με έναν άντρα σε γάμο μεταξύ ετερόφυλων ατόμων, ο οποίος «τεκμαίρεται ως πατέρας» των παιδιών που γεννιούνται κατά τη διάρκεια του γάμου. Αντιθέτως, ο μη βιολογικός γονέας σε γάμο μεταξύ ατόμων του ίδιου φύλου θα πρέπει να υποβληθεί στη χρονοβόρα διαδικασία της τεκνοθεσίας του παιδιού της/του συζύγου τους προκειμένου να αναγνωριστεί νομικά η γονική του ιδιότητα. Οι ΛΟΑΤΚΙ+ μη κυβερνητικές οργανώσεις τονίζουν ότι αυτό θα σημαίνει ότι οι μη βιολογικοί γονείς δεν θα έχουν κανένα γονικό δικαίωμα μέχρι να ολοκληρωθεί η διαδικασία τεκνοθεσίας σε σχέση με τα παιδιά που θα γεννηθούν κατά τη διάρκεια του γάμου.

Επιπλέον, ενώ ένας άντρας σε σύμφωνο συμβίωσης μεταξύ ετερόφυλων ατόμων «τεκμαίρεται ότι είναι ο πατέρας» των παιδιών που γεννιούνται κατά τη διάρκεια του συμφώνου συμβίωσης, ο μη βιολογικός γονέας σε σύμφωνο συμβίωσης ατόμων του ίδιου φύλου δεν έχει κανένα γονικό δικαίωμα σε σχέση με τα παιδιά που γεννιούνται κατά τη διάρκεια του συμφώνου συμβίωσης.³ Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι τα ετερόφυλα και τα ομόφυλα ζευγάρια σε σύμφωνο συμβίωσης επιτρέπεται να είναι μόνο ανάδοχοι γονείς, αλλά όχι να τεκνοθετήσουν.⁴ Αυτό δημιουργεί διακρίσεις εις βάρος των ζευγαριών σε σύμφωνο συμβίωσης, τα οποία στερούνται τα δικαιώματά τους σε σύγκριση με τα παντρεμένα ζευγάρια.

Προτείνεται να αντικατασταθούν όροι όπως «τεκμήριο πατρότητας», οι οποίοι χρησιμοποιούνται στην εθνική νομοθεσία και μπορούν να οδηγήσουν σε διακρίσεις εις βάρος των ομόφυλων ζευγαριών ή των τρανς ατόμων, με όρους που δεν αφορούν το φύλο, όπως «τεκμήριο γονεϊκότητας». Μια τέτοια αλλαγή στη νομοθεσία σχετικά με τον γάμο και το σύμφωνο συμβίωσης θα επιτρέψει στα ομόφυλα ζευγάρια να αποκτήσουν αυτόματα τη γονική μέριμνα για τα παιδιά που γεννιούνται κατά τη διάρκεια του γάμου χωρίς να περάσουν από τη χρονοβόρα διαδικασία της τεκνοθεσίας. Προτείνεται επίσης το παρόν νομοσχέδιο να επεκτείνει και στα ομόφυλα ζευγάρια που έχουν συνάψει σύμφωνο συμβίωσης τα δικαιώματα που παρέχονται στα παντρεμένα ομόφυλα ζευγάρια.

Σε δημόσια διαβούλευση το νομοσχέδιο για τον γάμο των ομόφυλων ζευγαριών

Επιπλέον, σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία για την τεχνολογία υποβοηθούμενης αναπαραγωγής (ART), μόνο τα ετερόφυλα ζευγάρια και οι ανύπαντρες γυναίκες μπορούν να έχουν πρόσβαση σε ART για λόγους ιατρικής ανάγκης.⁵ Η απόφαση των ελληνικών αρχών να μην τροποποιήσουν τη νομοθεσία για την ART σημαίνει ότι τα παντρεμένα ζευγάρια λεσβιών, τα παντρεμένα ζευγάρια γκέι, οι ανύπαντροι άντρες, τα τρανς και τα ίντερσεξ άτομα δεν θα μπορούν να έχουν πρόσβαση σε θεραπεία γονιμότητας, όπως η ART με δότη ή η παρένθετη μητέρα.

Το δικαίωμα σεβασμού της οικογενειακής ζωής συνεπάγεται τη δυνατότητα απόκτησης παιδιών μέσω τεκνοποίησης, συμπεριλαμβανομένης της υποβοηθούμενης τεκνοποίησης ή της τεκνοθεσίας. Η απόλαυση αυτού του δικαιώματος θα πρέπει να είναι εγγυημένη σε όλα τα άτομα, συμπεριλαμβανομένων των ζευγαριών και των μεμονωμένων ατόμων, χωρίς διακρίσεις. Σύμφωνα με τις αρχές της Γιογκιακάρτα του 2007,⁶ οι οποίες παρέχουν καθοδήγηση για την εφαρμογή του διεθνούς πλαισίου ανθρωπίνων δικαιωμάτων όσον αφορά τον σεξουαλικό προσανατολισμό και την ταυτότητα φύλου, τα κράτη πρέπει να «λαμβάνουν όλα τα αναγκαία νομοθετικά, διοικητικά και άλλα μέτρα για να διασφαλίζουν το δικαίωμα δημιουργίας οικογένειας, μεταξύ άλλων μέσω της πρόσβασης στην τεκνοθεσία ή στην υποβοηθούμενη αναπαραγωγή (συμπεριλαμβανομένης της γονιμοποίησης από δότη), χωρίς διακρίσεις λόγω σεξουαλικού προσανατολισμού ή ταυτότητας φύλου».⁷

Περαιτέρω, η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, στις καταληκτικές παρατηρήσεις της για την Ιταλία, εξέφρασε την ανησυχία της για τη συνεχιζόμενη άρνηση πρόσβασης στην εξωσωματική γονιμοποίηση για ζευγάρια του ιδίου φύλου και για λεσβίες, γκέι, μπάι, τρανς και ίντερσεξ άτομα, και κάλεσε το συμβαλλόμενο κράτος να παράσχει ισότιμη πρόσβαση στην εξωσωματική γονιμοποίηση.⁸ Επιπλέον, στο Γενικό Σχόλιο 22 σχετικά με το δικαίωμα στη σεξουαλική και αναπαραγωγική υγεία, η Επιτροπή Οικονομικών, Κοινωνικών και Πολιτιστικών Δικαιωμάτων παρατήρησε ότι «η μη διάκριση, στο πλαίσιο του δικαιώματος στη σεξουαλική και αναπαραγωγική υγεία, περιλαμβάνει επίσης το δικαίωμα όλων των ατόμων, συμπεριλαμβανομένων των λεσβιών, των γκέι, των μπάι, των τρανς και των ίντερσεξ ατόμων, να τυγχάνουν πλήρους σεβασμού για τον σεξουαλικό τους προσανατολισμό, την ταυτότητα φύλου και την ίντερσεξ κατάστασή τους».⁹ Η Επιτροπή σημείωσε επίσης ότι «η αποτυχία ή η άρνηση ενσωμάτωσης τεχνολογικών εξελίξεων και καινοτομιών στην παροχή υπηρεσιών σεξουαλικής και αναπαραγωγικής υγείας, όπως […] της  τεχνολογίας υποβοηθούμενης αναπαραγωγής […] θέτει σε κίνδυνο την ποιότητα της περίθαλψης».¹⁰ Επιπλέον, σύμφωνα με τις ενισχυμένες αρχές της Γιογκιακάρτα (Yogyakarta plus 10), τα κράτη πρέπει να «[ε]ξασφαλίζουν ότι η παρένθετη μητρότητα, όπου είναι νόμιμη, παρέχεται χωρίς διακρίσεις με βάση τον σεξουαλικό προσανατολισμό, την ταυτότητα φύλου, την έκφραση φύλου ή τα χαρακτηριστικά φύλου»

Το νομοσχέδιο για τον γάμο ομόφυλων στο σημερινό υπουργικό συμβούλιο

Θα πρέπει επίσης να δοθεί προσοχή στην Εθνική Στρατηγική 2021 για την Ισότητα των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων, όπου αναφέρεται: «Όσον αφορά το ζήτημα της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, μια πρόταση για την ευρύτερη αναθεώρηση του πλαισίου που θα συμπεριλάμβανε ετερόφυλα και ομόφυλα ζευγάρια θα υπερέβαινε ενδεχομένως την εντολή της παρούσας επιτροπής. Σημειώνεται ωστόσο ότι στο πλαίσιο μιας πολιτικής χωρίς αποκλεισμούς που βασίζεται στην αρχή της ισότητας, μια ευρύτερη ερμηνεία της απαίτησης της ανικανότητας αναπαραγωγής […] θα κάλυπτε τα άτομα που βρίσκονται σε σχέση με το ίδιο φύλο».¹²

Με βάση τα παραπάνω, η οργάνωση καλεί τις ελληνικές αρχές να διασφαλίσουν ότι η πρόσβαση στην ART μπορεί να γίνεται χωρίς διακρίσεις με βάση την οικογενειακή κατάσταση, το φύλο, τον σεξουαλικό προσανατολισμό, την ταυτότητα φύλου, την έκφραση φύλου ή τα χαρακτηριστικά φύλου. Ταυτόχρονα, πρέπει να ληφθούν όλα τα μέτρα ώστε να διασφαλιστεί η προστασία της υγείας, της ευημερίας και της αυτόνομης λήψης αποφάσεων των παρένθετων προσώπων.

Σε σχέση με την προστασία των δικαιωμάτων των τρανς ατόμων και των οικογενειών τους, η οργάνωση χαιρετίζει την κατάργηση με το άρθρο 12 του νομοσχεδίου της πολυσυζητημένης διάταξης του άρθρου 3 παρ. 3 του νόμου 4491/2017, που αναγκάζει τα παντρεμένα τρανς άτομα να παίρνουν διαζύγιο πριν μπορέσουν να αποκτήσουν νομική αναγνώριση του φύλου τους. Οι ΛΟΑΤΚΙ+ οργανώσεις και η Διεθνής Αμνηστία έχουν ζητήσει την κατάργηση της προαναφερθείσας διάταξης από την εφαρμογή του νόμου 4491/2017 για τη νομική αναγνώριση φύλου.¹³

Από την άλλη πλευρά, η Διεθνής Αμνηστία ενώνει τη φωνή της με τις ΛΟΑΤΚΙ+ οργανώσεις και καλεί τις ελληνικές αρχές να τροποποιήσουν τις διατάξεις που διαιωνίζουν τις διακρίσεις σε βάρος των παιδιών από οικογένειες τρανς ατόμων. Σύμφωνα με τις Αρχές της Γιογκιακάρτα, τα κράτη έχουν την υποχρέωση να «[π]ροστατεύουν τα παιδιά από διακρίσεις, βία ή άλλη βλάβη λόγω του σεξουαλικού προσανατολισμού, της ταυτότητας φύλου, της έκφρασης φύλου ή των χαρακτηριστικών φύλου των γονέων, των κηδεμόνων ή άλλων μελών της οικογένειάς τους»· και «να εκδίδουν πιστοποιητικά γέννησης για τα παιδιά κατά τη γέννησή τους που να αντικατοπτρίζουν την αυτοπροσδιοριζόμενη ταυτότητα φύλου των γονέων».¹⁴

Για τον λόγο αυτόν, οι ελληνικές αρχές πρέπει να τροποποιήσουν επειγόντως το άρθρο 5 παρ. 2 του νόμου 4491/2017, το οποίο ορίζει ότι το όνομα και το φύλο ενός τρανς ατόμου που έχει παιδιά και έχει λάβει νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου του δεν μπορούν να αλλάξουν στο πιστοποιητικό γέννησης των παιδιών του.¹⁵ Η προαναφερθείσα διάταξη παραβιάζει το δικαίωμα του τρανς ατόμου στην ιδιωτική ζωή και έχει σημαντικό αντίκτυπο στα δικαιώματα και τη ζωή των παιδιών των τρανς ατόμων, καθώς οδηγεί στην πράξη σε διακρίσεις και επιβλαβείς αναπαραστάσεις σε σχέση με την ταυτότητα φύλου των γονέων τους.

Ιερά Σύνοδος: Ομόφωνο «όχι» στον γάμο και την τεκνοθεσία ομόφυλων ζευγαριών

Τέλος, οι ελληνικές αρχές πρέπει επίσης να προχωρήσουν σε καθυστερημένες μεταρρυθμίσεις που θα διασφαλίσουν ότι τα τρανς και τα ίντερσεξ άτομα θα απολαμβάνουν αποτελεσματικά τα δικαιώματά τους, συμπεριλαμβανομένης της τροποποίησης του νόμου 4491/2017 προκειμένου να διασφαλιστεί ότι η απαίτηση ότι η νομική αναγνώριση του φύλου πρέπει να επικυρώνεται από τοπικό δικαστήριο αντικαθίσταται από μια απλή, γρήγορη και προσιτή διοικητική διαδικασία, καθώς και ότι θα εισαχθούν διατάξεις που θα επιτρέπουν στα άτομα τα οποία δεν ταυτοποιούνται ούτε ως άντρες ούτε ως γυναίκες να αποκτούν επίσημα έγγραφα που αντικατοπτρίζουν την ταυτότητα φύλου τους, συμπεριλαμβανομένης της επιλογής «άλλο» για τα άτομα των οποίων η ταυτότητα φύλου δεν αντικατοπτρίζεται δυαδικά.

1. Ν/σ/ του Υπουργείου Επικρατείας, « Ισότητα στον πολιτικό γάμο, τροποποίηση του Αστικού Κώδικα και άλλες διατάξεις», διαθέσιμο στο:  http://www.opengov.gr/ypep/?p=848

2. TG EUR 25/2024.5162 to the Minister of State, 31 January 2024.

3. Άρθρο 9 του Νόμου 4356/2015 για το σύμφωνο συμβίωσης.

4. Νόμος 4538/2018 «Μέτρα για την προώθηση των Θεσμών της Αναδοχής και Υιοθεσίας και άλλες διατάξεις».

5. Νόμος 3305/2005 «Εφαρμογή της Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής»· και Νόμος 4958/2022 «Μεταρρυθμίσεις στην ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή και άλλες επείγουσες ρυθμίσεις».

6. Οι Αρχές της Γιογκιακάρτα συντάχθηκαν στη Γιογκιακάρτα της Ινδονησίας από ομάδα διεθνών εμπειρογνωμόνων για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Ως διεθνείς αρχές, αφορούν τον σεξουαλικό προσανατολισμό και την ταυτότητα φύλου (SOGI). Προέκυψαν ως απάντηση στις καταγεγραμμένες περιπτώσεις κακοποίησης λόγω SOGI. Τον Νοέμβριο του 2017, οι αρχές της Γιογκιακάρτα συν 10 έγιναν αποδεκτές με σκοπόι να συμπεριλάβουν τις διασταυρώσεις μεταξύ του σεξουαλικού προσανατολισμού, της ταυτότητας φύλου και των χαρακτηριστικών φύλου. Βλ: Brown, D., «Making Room for Sexual Orientation and Gender Identity in International Human Rights Law: An Introduction to the Yogyakarta Principles», 2010, Michigan Journal of International Law 31(4), σ. 821-879, διαθέσιμο στο: heinonline.org/HOL/LandingPage?handle=hein.journals/mjil31&div=24&id=&page=· «The Yogyakarta Principles», https://yogyakartaprinciples.org/

7. Βλ. Αρχή 24 των Αρχών της Γιογκιακάρτα, – Principles on the application of international human rights law in relation to sexual orientation and gender identity, 2007, διαθέσιμο στο: https://bit.ly/3udAPCg.

8. Concluding Observations on the 6th Periodic Report of Italy, 1 May 2017, CCPR/C/ITA/CO/6, paras. 10 and 11.

9. General comment No. 22 (2016) on the right to sexual and reproductive health (article 12 of the International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights), para. 23, 2 May 2016, E/C.12/GC/22, available at: https://bit.ly/49h7aah.

10. General comment No. 22 (2016) on the right to sexual and reproductive health (article 12 of the International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights), para. 21, 2 May 2016, E/C.12/GC/22.

11. Βλ. Yogyakarta plus 10, 2017, addition to principle 24, διαθέσιμο στο: https://bit.ly/4brwbBwa.

12. Βλ. https://bit.ly/48Xor8z.

13. Greek Transgender Support Association, Colour Youth, Amnesty International, All Out, Transgender Europe and ILGA Europe, Greece: Bill on legal recognition of gender identity must fully uphold transgender people’s rights, Joint Public Statement, 20 September 2017, διαθέσιμο στο: https://bit.ly/42i0XZm· επίσης: «Greece: Vote on legal gender recognition is a historic step forward for transgender rights», 10 Οκτωβρίου 2017, διαθέσιμο στο: https://bit.ly/47Yd2UG.

14. Yogyakarta plus 10, 2017, addition to principle 24, διαθέσιμο στο: https://bit.ly/4brwbBw

15. Νόμος 4491/2017 για τη νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου, διαθέσιμο στο: https://bit.ly/3Sfe9JJ.