Ο Μίλτος Παύλου μιλάει για τη μετάφραση και τη μελοποίηση των ποιημάτων του Κωνσταντίνου Καβάφη στον δίσκο «Ιθάκη» που κυκλοφορεί από την Protasis Music.
Τι σας ώθησε στην ενασχόληση με τον Καβάφη και το έργο του στην σημερινή συγκυρία;
Η ποίηση του Καβάφη ήρθε νωρίς κατά την εφηβεία ως βασική αποσκευή και υλικό για το χτίσιμο μιας αυτόνομης προσωπικότητας, δηλαδή κάπου στη δεκαετία του ΄80. Η δημιουργία τραγουδιών με τους στίχους της ποίησης του Καβάφη ξεκίνησε εκεί κατά τα τέλη της δεκαετίας όταν ήμουν φοιτητής Κοινωνιολογίας στη Νάπολη και το Σαλέρνο της Ιταλίας. Αυτό που τότε έβαλε στο χέρι μου την κιθάρα ήταν η προσωπική ανάγκη να ξεπεράσω αδιέξοδα με την υποστήριξη της ποίησης ως απόκριση σε κρίσιμες καμπές, αποφάσεις και σταυροδρόμια ζωής. Την ίδια στιγμή αυτή η αισθητική μουσική άσκηση προσέφερε διαύγεια, πνευματική επιφώτιση και αποδοχή, ανάταση και υπέρβαση.
Με τα χρόνια, αυτή η ώθηση για μουσική έκφραση της ποίησης συνεχίστηκε κατά τα επόμενα 35 χρόνια έως και σήμερα. Στάθηκε κοντά μου, στηρίζοντας, δίνοντας νόημα και εργαλεία υπέρβασης σε σημαντικές ή τραυματικές στιγμές του βίου, από τη διάγνωση μιας σοβαρής χρόνιας ασθένειας, στο διαζύγιο και σε οικογενειακές κρίσεις έως τις δραματικές και αποφασιστικές ιστορικές στιγμές, όπως ο πόλεμος στην Ουκρανία.
Το άλμπουμ με 14 τραγούδια πάνω σε 12 ποιήματα του Καβάφη στη σημερινή συγκυρία είναι μια προσπάθεια να μοιραστώ αυτή την αισθητική και για μένα κεντρική και κοσμογονική, ως προς όσα έχω αποκομίσει, εμπειρία και να την προσφέρω και σε άλλους, μέσα από αυτή την προσωπική ανάγνωση και έκφραση. Ίσως συμβάλλει στο μικρό της μέτρο να επανανακαλύψουμε αξίες και αρχές και εργαλεία – πυξίδες για να χαράξουμε το δρόμο μας σε ατομικό ή συλλογικό επίπεδο. Από τις Θερμοπύλες και το μεγάλο ναι και όχι ως την Πόλη, το Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον και φυσικά την Ιθάκη.
Ποιο ήταν το κριτήριο της επιλογής των συγκεκριμένων ποιημάτων; Γιατί αυτά τα δώδεκα από το καβαφικό έργο;
Κάθε ένα από αυτά τα ποιήματα ήρθε σε συγκεκριμένη στιγμή της ζωής προσφέροντας διαύγεια, κατανόηση και οδηγίες – σαν «εγχειρίδιο χρήσης» – για κρίσιμες αποφάσεις, επιλογές, μπροστά σε μια δύσκολη πραγματικότητα. Τα ποιήματα λειτούργησαν ως σωσίβια, ως νοηματοδότες ή ως εμβληματικά ορόσημα αποφάσεων ζωής για τις οποίες υπήρξαν καταλύτης και οδηγός. Κάθε ένα από αυτά τα τραγούδια έγιναν σε μια σημαντική προσωπική ή ιστορική στιγμή για τον κόσμο.
Έτσι, το πρώτο τραγούδι ήταν με το ποίημα Τα Παράθυρα, που με βοήθησε να ανοίξω τα συμβολικά παράθυρα και να δω καθαρά, να πάρω τις αποφάσεις που αλλάζουν τη ζωή και να προχωρήσω.
Τα τελευταία ήταν οι Θερμοπύλες και το Che fece il gran rifiuto («το μεγάλο ναι και το μεγάλο όχι») που συντέθηκαν με αφορμή – και όχι μόνο – τις εμπειρίες των προσφυγικών οικογενειών από την Ουκρανία που γνωρίσαμε πέρυσι όταν φιλοξενήσαμε γυναίκες και παιδιά στην πρώτη φάση του πολέμου. Τα Τείχη έγιναν σε μια πολύ δύσκολη προσωπική οικογενειακή στιγμή, το Ιθάκη αντιστοίχως, βοηθώντας να αποδεχθώ αλλά και να ορίσω την «Ιθάκη» μου σε ένα μακρύ ταξίδι αναζήτησης, νοηματοδότησης και μάχης με «Λαιστρυγόνες και Κύκλωπες» αλλά και με πολλές στάσεις πριν αράξω στο νησί (εν προκειμένω, ελπίζω αυτό να είναι η νότια Κρήτη που υπεραγαπώ). Η Πόλις κάπου κατά την αλλαγή του αιώνα μέσα από εμπειρίες μετακίνησης, μετανάστευσης σε διαφορετικές χώρες και προσωπικής αναζήτησης καθώς συναντάς τα ίδια μοτίβα στην προσωπική και επαγγελματική ζωή. Το Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον σε περισσότερες στιγμές για την ανάγκη αποδοχής, αναγνώρισης και υπέρβασης της απώλειας. Τις Φωνές σε στιγμές που η φυσική απώλεια ή η απομάκρυνση των προσώπων από τη ζωή σου, απέχουν μεν πολύ χρονικά, αναγνωρίζεις δε πώς σε έχουν καθορίσει, διαμορφώσει και τις ακούς εντός σου.
Το επέστρεφε, ως η αναπόληση της αγάπης, της εγγύτητας και της απόλυτης ερωτικής επαφής ανακαλώντας καθοριστικές εμπειρίες ζωής. Και ούτω καθ’εξής..
Εδώ αξίζει να σημειώσει κανείς ότι ήταν η ποίηση Καβάφη είναι οικουμενική με όλες τις έννοιες της λέξης και πάει πέρα από πολιτισμούς, εθνικά όρια ή ερωτικό προσανατολισμό και ταυτότητες. Και ως τέτοια έμοιαζε για μένα κάπως σαν το εφηβικό εμβόλιο ή τα καζάνι του Οβελιξ που έχεις την τύχη να πέσεις μέσα μικρός.
Η ποίηση του Καβάφη είναι σημαντικό ποιητικό κεφάλαιο, όχι μόνο για την Ελλάδα, κατάλληλο να χαρισθεί από μικρή ηλικία στα παιδιά και τους νέους ως οικουμενικός πλούτος μιας παγκόσμιας κουλτούρας μακριά από δυσανεξίες και εθνοκεντρικές ή άλλες εμμονές. Μπορεί να προσφέρει κατανόηση της ανθρώπινης κατάστασης και φύσης, από τη σεξουαλικότητα και τον εσωτερικό μας κόσμο ως τις ατομικές και συλλογικές προκλήσεις του κόσμου και του βίου, αξίες και πυξίδες για την κοινωνική μας συμβίωση.
Η συνθήκη της μετακίνησης μεταξύ Βιέννης και Αθήνας πώς επηρέασε την παραγωγή του δίσκου;
Επηρέασε λίγο και μάλλον θετικά! Βασικό ρόλο έπαιξε η σημαντική φιγούρα του σπουδαίου μουσικού και ενορχηστρωτή Σέργιου Βούδρη με τον οποίο έχουμε μια εξαιρετική συνεργασία συνήθως εκ του μακρόθεν αλλά κάποιες φορές και στην Αθήνα.
Ο δίσκος ξεκίνησε να ετοιμάζεται κάπου μέσα στην πανδημία οπότε η διαδικτυακή φύση της συνεργασίας ήταν μοιραία δεδομένη. Συναντήθηκα σε διάφορες φάσεις των ηχογραφήσεων και της παραγωγής με το Σέργιο και μουσικούς, όπως ο Οδυσσέας Τζιρίτας που έδωσε τις βάσεις της κλασικής κιθάρας αναπαράγοντας άψογα και πιστά την αρχική σύλληψη (όλες οι μελοποιήσεις έγιναν στην κιθάρα μου). Τις περισσότερες φορές επικοινωνούσαμε μέσω διαδικτύου και ανταλλάσσαμε μουσικά αρχεία. Το ενδιαφέρον είναι ότι εξαιτίας ή χάρη στην απόσταση, σχεδόν όλες οι ηχογραφήσεις της φωνής και η ερμηνεία των κομματιών έγιναν στο δικό μου μικρό προσωπικό studio Altāria στη Βιέννη. Έτσι, είχα την πολυτέλεια ας πούμε, να δουλέψω στις ηχογραφήσεις μου σε βάθος χρόνου και να αποδώσω τα κομμάτια, σε ένα προσωπικό δημιουργικό μονοπάτι, πολλές φορές ανακαλύπτοντας νέες πτυχές και εκδοχές της μουσικής έκφρασης της ποίησης. Με ερμηνευτή έναν γηραιότερο εαυτό, σε σχέση με τα χρόνια που συντέθηκαν τα περισσότερα κομμάτια.
Τέλος, η επαφή με την Αθήνα είναι για μένα μια φρέσκια ανάσα, καθώς διατηρώ μια επαφή με ωραίους ανθρώπους, νέους και λιγότερο νέους, που ήδη προσφέρουν και υπόσχονται ακόμα περισσότερα στη μουσική και καλλιτεχνική παραγωγή στη χώρα.
Η αγγλόφωνη εκδοχή, παράλληλα με την ελληνόφωνη, πού αποσκοπεί;
Η αγγλόφωνη Ithaca με τα δώδεκα ποιήματα στα Αγγλικά και το Ιθάκη στα Ιταλικά, αποσκοπεί στο να μεταδώσει αυτή την μουσική έκφραση της ποίησης Καβάφη, ο οποίος είναι ένας οικουμενικός ποιητής, σε ένα ευρύτερο μη ελληνόφωνο κοινό. Επίσης γράφω στίχους και στα αγγλικά. Κάποιες από τις συνθέσεις μου σε άλμπουμ που έχω προγραμματίσει για τα επόμενα χρόνια είναι σε δικό μου αγγλικό ή ιταλικό στίχο και η μουσική μου δραστηριότητα στοχεύει σε διεθνές κοινό.
Η αγγλική γλώσσα είναι εκείνη που χρησιμοποιώ καθημερινά στη δουλειά μου, αλλά και η κύρια γλώσσα ομιλίας των δύο μικρότερων παιδιών μου (με μητρικές τα ελληνικά και τα σέρβικα) σε ένα διεθνές περιβάλλον.
Στόχος της έκδοσης του δίσκου είναι να μεταδώσει και στα αγγλικά αυτό που η ποίηση του Καβάφη σήμανε για μένα, αλλά και – ματαιόδοξα το ξέρω – να συντηρήσει τη μνήμη μου όταν δεν θα ’μαι πια εδώ, για τα παιδιά, τα εγγόνια αλλά και για όποιον μπορεί να αντλήσει κάτι όμορφο ή ακόμα και καταλυτικό για τη ζωή του από τη μουσική απαγγελία της ποίησης Καβάφη.
Όταν ενέσκηψα στις υφιστάμενες εξαιρετικές αγγλικές μεταφράσεις Καβάφη του προηγούμενου αιώνα, ένιωσα ότι δεν ήταν πάντα η σύγχρονη αγγλική καθομιλουμένη η βάση τους ενώ δεν ήταν δυνατό να αναπτυχθούν μουσικά και με το ρυθμό που έχει ο ελληνικός πρωτότυπος στίχος του Καβάφη.
Καθώς τα ελληνικά πρωτότυπα ποιήματα σφριγηλό έχουν εσωτερικό ρυθμό, που μελοποιείται και τραγουδιέται εύκολα και φυσικά, οι αγγλικές μεταφράσεις έπρεπε να αναπτυχθούν αναλόγως. Έτσι, κατέβαλλα προσπάθεια στη μετάφραση, για να πετύχω, με αισθητική αρτιότητα αυτόν τον εσωτερικό παλλόμενο ρυθμό της ποίησης, και με συνέπεια και αναδεικνύοντας το οικοδόμημα των εννοιών και μηνυμάτων της.
Υπάρχει η πρόθεση να συνεχίσετε με τον Καβάφη και την υπόθεση της μελοποίησης γενικότερα ή ακόμη και για την παραγωγή ενός ολόδικού σας έργου;
Εκτός από τον αγγλικό δίσκο Ithaca που είναι προ των πυλών, έχουμε σχεδόν ολοκληρώσει την παραγωγή του πρώτου δίσκου δώδεκα τραγουδιών σε δικούς μου στίχους. Τίτλος του προς το παρόν: Darsena, (δηλ. ταρσανάς παροπλισμένων σκαφών), κωδική ονομασία των αδημοσίευτων συλλογών τραγουδιών μου.
Έπονται τουλάχιστον άλλοι δύο δίσκοι με δικούς μου στίχους έως το 2025. Θα περιέχουν και 2-3 μελοποιήσεις άλλων ποιητών. Τέλος στα σκαριά ίσως μπει και ένας δίσκος με διασκευές στα ελληνικά τραγουδιών του αγαπημένου De Andre’.
