Η ύστατη αφορμή για την εκπόνηση του βιβλίου του Σταύρου Παναγιωτίδη, «Μύθοι, παρεξηγήσεις και άβολες αλήθειες της ελληνικής ιστορίας» προέκυψε κατά τη διάρκεια ενός μεταπτυχιακού σεμιναρίου. Όταν ο συγγραφέας παρατήρησε πως ο εισηγητής «αράδιαζε με μεγάλη άνεση ορισμένες καφενειακού τύπου ερμηνείες για διάφορα ιστορικά γεγονότα και πρόσωπα», σκέφτηκε «πως κατά καιρούς όλοι μπορεί να έχουμε διαβάσει πως ορισμένα γεγονότα που θεωρούνται ιστορικά είναι στην πραγματικότητα αναληθή. Δεν υπάρχει όμως μια συγκεντρωτική καταγραφή τους πουθενά», όπως αναφέρει στο Κοσμοδρόμιο. Το βιβλίο του έτσι προέκυψε ως απάντηση στην ακαδημαϊκή ανευθυνότητα και ως προσπάθεια συμφιλίωσης με την πραγματική ιστορική μνήμη.
«Μύθοι είναι τα πράγματα που σίγουρα δεν έχουν συμβεί. Που είναι ολωσδιόλου επινοημένα. Τέτοια περίπτωση είναι για παράδειγμα το Κρυφό Σχολειό. Παρεξηγήσεις είναι τα γεγονότα που έχουν συμβεί μεν, αλλά διαφορετικά απ’ ότι έχουν καταγραφεί στην ιστορική μνήμη. Για παράδειγμα η αυτοκτονία στο Ζάλογγο έγινε, αλλά δεν τραγούδησε κανείς πως στην στεριά δεν ζει το ψάρι. Αφενός γιατί οι στίχοι είναι ελληνικοί ενώ οι Σουλιώτισσες μιλούσαν αρβανίτικα, αφετέρου γιατί ο ρυθμός είναι καλαματιανός ενώ θα έπρεπε να είναι ηπειρώτικος. Άβολες είναι οι ιστορικές αλήθειες που κρύβουμε κάτω απ’ το χαλί γιατί μας κάνουν να αισθανόμαστε πως αν τις ομολογήσουμε θα μειονεκτούμε απέναντι σε κάποιον. Οι σφαγές τις Τριπολιτσάς είναι τέτοιο παράδειγμα», σημειώνει εξηγώντας τον τίτλο του βιβλίου του.
Για τον Σταύρο καμία ιδεολογία δεν είναι απολύτως φορετή. Αντιθέτως ακόμα και όταν έρχεται απ’ έξω είναι αδύνατο να μην ποτιστεί από τα συστατικά στοιχεία του εδάφους στο οποίο μπολιάζεται. «Για να πετύχει μια επανάσταση μπορεί να αντλεί από ιδέες που σαν σπόροι έρχονται απ’ έξω αλλά θα πρέπει να φυτρώσουν στο ‘χώμα’ της χώρας. Για να πετύχει μια εκσυγχρονιστική κίνηση, η οποία συνδυάζεται με ιδέες που έρχονται απ’ έξω πρέπει να είναι όσο πιο σύγχρονη γίνεται και όσο παραδοσιακή χρειάζεται. Δεν μπορεί να γίνει χωρίς έναν συνδυασμό. Έτσι και στην Επανάσταση του 1821, υπήρχαν πολλές επιμέρους ταυτότητες που πριν, κατά τη διάρκεια και μετά την επανάσταση ήρθαν πολύ πιο κοντά μεταξύ τους.. Αυτές οι ταυτότητες περιείχαν στοιχεία από ενδογενή παραδοσιακά ιδεολογικά συστήματα και υλικά συμφέροντα και ανάγκες, αλλά και επιρροές απ’ έξω», εξηγεί.
Το προσωπικό και το πολιτικό
Στα ενδιαφέροντα στοιχεία της κουβέντας με τον συγγραφέα σίγουρα συγκαταλέγεται το γεγονός πως μιλά για τις πολιτικές σχέσεις εξουσίας με τρόπο που θα μπορούσε κανείς να μιλήσει για τις διαπροσωπικές. Για παράδειγμα τα όρια ανάμεσα στο πολιτικό και το προσωπικό θολώνουν όταν λέει «Δεν μπορείς να συναισθανθείς την ταυτότητά σου μόνο μέσα από την ετερότητα, πρέπει να έχεις μια πρώτη συνείδηση των στοιχείων του εαυτού σου» ή «όταν δεν έχεις μια συγκροτημένη αφήγηση για τον εαυτό σου και επομένως μια ορισμένη αυτό-εικόνα, τείνεις πάντα να υιοθετείς αφηγήσεις των άλλων για εσένα», ή όταν σημειώνει πως οι αλήθειες είναι άβολες όσο δεν τις κρίνουμε στο ιστορικό τους πλαίσιο, αφού «όταν βλέπουμε το παρελθόν μέσα από τα μάτια του παρόντος και το αξιολογούμε με βάση το παρόν, καταλήγουμε συχνά να αισθανόμαστε άβολα». Μάλιστα ο Σταύρος Παναγιωτίδης βρίσκει στην Eπανάσταση την ίδια αιτία που οι περισσότεροι εντοπίζουμε στους χωρισμούς. «Κάποιος επαναστατεί γιατί δεν περνάει καλά. Οι όροι αυτού του ‘δεν περνάω καλά’ μπορεί αν είναι υλικοί, μπορεί να είναι όμως και ιδεολογικοί ή συναισθηματικοί. Και συνήθως, πίσω από τα μεγάλα γεγονότα βρίσκεται ένας συνδυασμός τους».
Επεξηγώντας σχετικά με την Επανάσταση του 1821 σημειώνει: «Για παράδειγμα στην ελληνική επανάσταση υπήρξε συνδυασμός αυτών των όρων. Υπήρχαν πολλοί που δεν περνούσαν καλά, αυτό ήταν το βασικό στοιχείο. Οι αγρότες είχαν υπέρογκους φόρους. Οι κοτζαμπάσηδες δεν περνούσαν καλά καθώς η κοινωνική και οικονομική τους ανάπτυξη είχε συγκεκριμένο ταβάνι, ενώ συχνά η ζωή τους βρισκόταν υπό απειλή, αν οι Οθωμανοί πίστευαν πως κάποιος είχε δυναμώσει ανεπίτρεπτα ή συνωμοτούσε εναντίον τους. Οι έμποροι δεν περνούσαν καλά γιατί υπήρχε οικονομική κρίση. Όσο διαρκούσαν οι ναπολεόντειοι πόλεμοι και ο αποκλεισμός της Γαλλίας, το λαθρεμπόριο που έκαναν με τους Γάλλους ήταν πηγή τεράστιων εσόδων. Από αυτό το λαθρεμπόριο δεν κέρδιζαν μόνο οι ίδιοι οι έμποροι, αλλά και οι καπετάνιοι, οι ναύτες και οι συντροφοναύτες, οι παραγωγοί, οι μεταφορείς, οι κατασκευαστές και οι οδηγοί των κάρων που μετέφεραν τα προϊόντα, όλοι οι ενδιάμεσοι. Με την λήξη των πολέμων αυτά τα έσοδα χάθηκαν, ενώ μεγάλα κεφάλαια έμειναν χωρίς να μπορούν κάπου να τοποθετηθούν». Έτσι, υπήρχαν και κάποιοι που είδαν την επανάσταση ως επενδυτική ευκαιρία για την επιχειρηματικότητα της εποχής, «γι’ αυτό και οι έμποροι αποφάσισαν να ρίξουν τα λεφτά τους εκεί, σε μια επανάσταση που θα έφτιαχνε ένα νεωτερικό κράτος, το οποίο θα ευνοούσε το εμπόριο, σε αντίθεση με τους Οθωμανούς που δεν φρόντιζαν ούτε καν να φτιάξουν καλύτερους δρόμους για τους εμπόρους ή την ασφάλειά τους».
Βαλκάνια, μύθοι και fake news
Όσο κανείς εμβαθύνει στη σχέση έθνους και μύθου, τόσο πιο έντονα παρατηρεί πως οι συλλογικοί μύθοι ακόμα και αν δεν είναι άμεσα πολιτικοί, στην πραγματικότητα είτε δημιουργούνται για πολιτικούς λόγους είτε αναπαράγονται για τέτοιους. Σε σχέση με την περιοχή των Βαλκανίων ο συγγραφέας υποστηρίζει πως φαίνεται να υπάρχει η ίδια σχέση με τους μύθους με εκείνη που παρατηρείται με τα fake news. «Οι μύθοι δημιουργούνται μέσα σε συγκεκριμένους συσχετισμούς εξουσίας. Καμιά φορά λειτουργούν ως τα fake news της ιστορίας. Τελικά κυριάρχησαν και έγιναν fake history. Έχει προκύψει από έρευνες πως απέναντι στα fake news οι κοινωνίες είναι τόσο πιο θωρακισμένες όσο περισσότερο το πολιτικό και το μιντιακό τους σύστημα είναι ανεξάρτητο από πολιτικά συμφέροντα. Για αυτό οι κάτοικοι των Βαλκανίων είναι πολύ πιο ευεπίφοροι στους μύθους από ότι άλλοι λαοί. Επίσης έχει να κάνει και με την κοινωνική και οικονομική συγκρότηση των Βαλκανίων, δηλαδή των κοινωνιών τους που το θεσμικό τους πλαίσιο δεν είναι τόσο αναπτυγμένο και λειτουργικό όσο των χωρών της δυτικής Ευρώπης. Κι αυτό τους κάνει να νιώθουν ανασφαλείς σε σχέση με το κράτος, άρα με τη ζωή τους. Και οι λαοί που δεν αισθάνονται μεγάλη ασφάλεια για το παρόν τους και δεν βλέπουν ευοίωνα το μέλλον τους, τείνουν να αναζητάνε τις απαντήσεις για το παρόν και το μέλλον, στο παρελθόν. Γυρίζουν πίσω. Και μπορεί να ακούγεται περίεργο το να ψάχνεις απαντήσεις για το μέλλον στο παρελθόν, αλλά το κάνουμε γιατί έχουμε την ανάγκη. Και την ψυχολογική ανάγκη αλλά και τη λειτουργική», σημειώνει ο Σταύρος Παναγιωτίδης.
Κλείνοντας στέκεται στον χαρακτήρα της εθνικής μας ιστορίας οποίος φαίνεται να συνδυάζει το κωμικό με το τραγικό στοιχείο που αποκρυσταλλώνεται συχνά στις πολιτικές αποφάσεις της κυρίαρχης εξουσίας. «Υπάρχουν και κωμικές, υπάρχουν και τραγικές στιγμές, όπως στην ιστορία όλων των εθνών και υπάρχουν και τραγικές στιγμές οι οποίες περιλαμβάνουν και την κωμικότητα», αναφέρει.
———
Πληροφορίες βιβλίου
ΜΥΘΟΙ, ΠΑΡΕΞΗΓΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΒΟΛΕΣ ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ. Μικρές αφηγήσεις για γεγονότα που όλοι γνωρίζουμε, αλλά ποτέ δεν συνέβησαν.
Συγγραφέας: Παναγιωτίδης Σταύρος
Εκδόσεις: ΚΕΔΡΟΣ, 2023
Περιγραφή:
Δηλαδή, οι Σπαρτιάτες δεν πετούσαν παιδιά στον Καιάδα; Ο Μέγας Αλέξανδρος δεν έκοψε τον Γόρδιο Δεσμό; Θα μας πείτε και ότι δεν λάτρευαν όλοι οι Βυζαντινοί τον τελευταίο τους αυτοκράτορα; Δεν σχεδίασε την Αγία Σοφία μια μέλισσα; Ούτε το Κρυφό Σχολειό υπήρξε ποτέ; Ούτε ο χορός του Ζαλόγγου; Ούτε για τους εμφυλίους της Επανάστασης ευθύνεται η διχόνοια των Ελλήνων; Τα αγγλικά δάνεια τελικά βοήθησαν την Επανάσταση; Δεν δημιούργησε το ΙΚΑ ο Μεταξάς; Δεν αφορίστηκε ποτέ ο Καζαντζάκης;
Το γαρίφαλο του Μπελογιάννη δεν ήταν κόκκινο; Το σαμποτάζ του Έβρου δεν έγινε με ζάχαρη στα ρεζερβουάρ των τανκς; Αλήθεια, ούτε ο Τσόρτσιλ είπε πως «οι ήρωες πολεμούν σαν Έλληνες»; Ούτε ο Θεοδωράκης μάς κάλεσε να επιλέξουμε «Καραμανλής ή τανκς»; Δεν έγραψε ο Ρίτσος για τα τανκς που «χορεύουν στους δρόμους της Πράγας»; Ούτε ο Ανδρέας Παπανδρέου είπε πρώτος πως «Η Ελλάδα ανήκει στους Έλληνες» ούτε ανοιγόκλεισε το «χρονοντούλαπο της Ιστορίας»; Σε λίγο θα μας πείτε ότι ο Καποδίστριας δεν έκανε τεχνάσματα για να μάθουμε να τρώμε πατάτες, ότι ο Αϊνστάιν δεν έκλεψε τη θεωρία της σχετικότητας από τον Καραθεοδωρή και ότι ούτε χάσαμε για μία ψήφο την ευκαιρία να μιλάνε ελληνικά οι Αμερικάνοι. Μα γιατί μισείτε τόσο πολύ τους μύθους μας;
