Κάθε μεσημέρι Σαββάτου το Κουκάκι ζηλεύει αφόρητα τα Εξάρχεια. Στην Ιπποκράτους και στη Χαριλάου Τρικούπη δεν πέφτει καρφίτσα. Η λαϊκή της Καλλιδρομίου είναι το απόλυτο «the place to be» στην Αθήνα. Δίπλα από τους κατοίκους των Εξαρχείων, της Νεάπολης και του Λυκαβηττού, συνωστίζονται μαγεμένοι με το θέαμα, νεαροί τουρίστες. Κάθε Σάββατο και περισσότεροι.
Οι κάτοικοι έχουν δει μέχρι και editorial μόδας να στήνονται δίπλα από τους πάγκους με τα λεμόνια. Υπάρχουν κι αυτοί που πουλάνε κοσμήματα αλλά και μια ρεμπέτικη κομπανία. Τελευταίοι και καταϊδρωμένοι έρχονται όσοι μοιράζουν κάποιο ενημερωτικό/πολιτικό φυλλάδιο για ένα τρέχον κοινωνικό θέμα. Το οποίο μπορεί να είναι ακόμα και το ίδιο το βίαιο το gentrification στα Εξάρχεια. Η φάση είναι Ιονέσκο.
Υπάρχουν και οι τυχεροί. Αυτοί που έχουν προλάβει, ερχόμενοι εδώ από τις 11.00 μια καρέκλα/τραπέζι σε ένα από τα τελευταία αυθεντικά καφενεία του κέντρου, τη «Μουριά», στη γωνία Καλλιδρομίου-Χαριλάου Τρικούπη. Μόλις η λαϊκή πάρει μπρος για τα καλά, οι προνομιούχοι χαζεύουν το θέαμα από αυτά τα τραπεζάκια. Οι υπόλοιποι περιμένουν στην ουρά. Οι παλιοί κάτοικοι αντικρίζουν την εικόνα και νιώθουν τα μάτια τους να πονάνε. Κάποιοι δείχνουν χαμένοι, άλλοι κεραυνοβολημένοι. Όπου κι αν γυρίσουν το βλέμμα αντικρίζουν ουρές -ουρά αναμονής στο συνεργατικό καφεκοπτείο, ουρά και απέναντι στην κρεπερί, τα τραπέζια της οποία αράχνιαζαν πριν από μερικά χρόνια.
Η αλήθεια είναι πως το τοπίο περιλαμβάνει πια ολοένα και περισσότερα, ολοένα και πιο «ψαγμένα». Ψαγμένα winebars, urban τσιπουράδικα, σούπερ ντούπερ παγωτατζίδικα -εννοείται πως σερβίρουν αλατισμένη καραμέλα- τουλάχιστον πέντε νέα σεκοντάδικα -τα οποία λατρεύουν όλες οι fashion editors των περιοδικών-, φαλάφελ, πίτσες για κουλ τυπάκια, ζαχαροπλαστεία με παριζιάνικη αύρα και φυσικά με μεγάλη ουρά, ανθοπωλεία για «μυημένους» στις γλάστρες εσωτερικού χώρου, κατάστημα για τυπίστικες κάλτσες, τυπίστικα t-shirt, τυπίστικα kitschy σουβενίρ, το πιο τυπίστικο κατάστημα για statement cart-postal και αφίσες, καταστήματα με βιολογικά ζυμαρικά, βιολογικά αφεψήματα, βιολογικά αυγά, ο κατάλογος δεν τελειώνει με τίποτα, οι κάτοικοι απλώς βλέπουν τα νέα μαγαζιά να «προσεδαφίζονται» με ρυθμούς αστραπιαίους. Και φυσικά, μικρά νέα ξενοδοχεία και λουσάτα hostel.
Στην πραγματικότητα, το gentrification είχε χτυπήσει την πόρτα των Εξαρχείων ήδη πριν από την εμφάνιση του κορονοϊού. Τα περιοριστικά μέτρα που επέφερε όμως ο ιός, πάγωσαν για δύο χρόνια την κινητικότητα, η οποία επέστρεψε δριμύτερη όταν φάνηκε ότι η πανδημία αποτελεί οριστικό παρελθόν.
Τον τελευταίο έναν χρόνο, η παραπάνω κατάσταση έχει πάρει τα χαρακτηριστικά της επέλασης ενώ η έκταση της επιμηκύνεται διαρκώς -πια ξεκινάει από το Αρχαιολογικό Μουσείο στην Πατησίων και φτάνει ως τον Λυκαβηττό στα σύνορα με τους Αμπελόκηπους αλλά και την Αλεξάνδρας.
Στην πραγματικότητα, όλα τα παραπάνω ήρθαν και στρογγυλοκάθισαν σε ένα δυσλειτουργικό κομμάτι της πόλης, το οποίο στα χρόνια της οικονομικής κρίσης, ήρθε σε ακόμα πιο δύσκολη θέση. Η Ιπποκράτους, η Χαριλάου Τρικούπη, η Ζωοδόχου Πηγής, η Ασκληπιού έγιναν δρόμοι «φαντάσματα». Η δυσωδία σε έπνιγε. Τα λουκέτα έπεφταν βροχή. Οι μικροκλοπές και η μικροεγκληματικότητα αυξήθηκαν ραγδαία. Τα κακής κατάστασης διαμερίσματα και τα ανύπαρκτα πεζοδρόμια έγιναν ακόμα πιο θλιβερά.
Οκτώ χρόνια μετά, είμαστε στη Barbieland. Με τα ίδια κάκιστα διαμερίσματα και τα ίδια ανύπαρκτα πεζοδρόμια.
Υπάρχουν θετικά στην υπόθεση; Υπάρχουν. Στην περιοχή έκαναν την εμφάνιση τους ενδιαφέροντες νέοι άνθρωποι, επαγγελματίες και καλλιτέχνες ενώ πολλά από τα εγχειρήματα έχουν προσφέρει έναν αληθινό αέρα ανανέωσης στη γειτονιά. Οι κάτοικοι χαίρονται με τα νέα πρόσωπα δίπλα τους αλλά και τις περισσότερες επιλογές που τους προσφέρονται σε αγορές, διασκέδαση, παρέες.
Από την άλλη, το κόστος διαβίωσης στην περιοχή έγινε δυσβάσταχτο. Όποιος πρόλαβε τα προηγούμενα χρόνια να νοικιάσει ένα σπίτι σε ανθρώπινη τιμή και ο ιδιοκτήτης δεν διπλασίασε το ενοίκιο, θεωρεί τον εαυτό του τυχερό. Τα Εξάρχεια και η Νεάπολη είναι οι μόνιμες «πρωταγωνίστριες» του Ξεσπιστόγατου. Αν τσεκάρει κάποιος τώρα τις αγγελίες, θα δει ένα διαμέρισμα 85 τ.μ στην Ιπποκράτους να ενοικιάζεται προς 1.100 ευρώ, ενώ ένα άλλο 90 τ,μ ενοικιάζεται προς 2.430 ευρώ τον μήνα.
«Η σύγκρουση έχει ταξικά χαρακτηριστικά όμως οι μικροεπιχειρήσεις δεν είναι ο εχθρός»
Η Τζίνα Σωτηροπούλου, αρχιτέκτονας και κάτοικος Νεάπολης Εξαρχείων λέει πως τα Εξάρχεια είναι μια ζωντανή και φιλόξενη γειτονιά με κόσμο όλων των αποχρώσεων -από τις πιο πολιτικοποιημένες- όπου συνυπάρχουν ακόμα ανεξάρτητα δισκάδικα και βιβλιοπωλεία, εκδοτικοί οίκοι και οργανοποιεία, σινεμά, τυπογραφεία, χώροι συναυλιών και μπαρ. Τα τελευταία χρόνια «εξευγενίζονται», αλλάζουν χαρακτήρα, βουλιάζουν από κόσμο και τείνουν να μεταμορφωθούν (και αυτά) σε αποστειρωμένη «άρρυθμη» γειτονιά. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η κατάσταση είναι οριακή. Τα ενοίκια δεν πλησιάζονται πια. Νέα καταστήματα (κυρίως) χιπστεροεστίασης επεκτείνονται ασφυκτικά και καταλαμβάνουν δημόσιο χώρο με άπειρα τραπεζοκαθίσματα. Αυτοκίνητα παρκαρισμένα παντού. Και οι ελάχιστοι δημόσιοι χώροι, όπως η πλατεία Εξαρχείων και ο Λόφος του Στρέφη αποτελούν καθημερινά πεδία αντιπαράθεσης διοίκησης και κατοίκων, με τους μεν να θέλουν «μεγαλεπήβολες αναπλάσεις», νέες χρήσεις και Μετρό και τους κατοίκους να διεκδικούν ελεύθερη και ανοιχτή πρόσβαση με συντήρηση υποδομών και φυτεύσεων.
Σε περιόδους έξαρσης του χωρικού αποκλεισμού, οι κάτοικοι αποκτούν οξυμένη κοινωνική συνείδηση δημιουργώντας τόπους αντίστασης. Οι δημόσιοι χώροι ανασυντάσσονται ορίζοντας μια δυναμική νέα χρήση κοινωνικής και πολιτικής αφύπνισης. Γίνονται τόποι αφετηρίας πολιτικών κινητοποιήσεων, συνάντησης και διαλόγου, συλλογικότητας και αλληλεγγύης. Στα Εξάρχεια ήδη δραστηριοποιούνται ομάδες και συλλογικότητες που διεκδικούν ανοιχτούς και ελεύθερους χώρους, όπως η «Ανοιχτή Συνέλευση Υπεράσπισης του Λόφου του Στρέφη» -που κέρδισε μάλιστα την πρώτη μάχη ακυρώνοντας την «ανάπλαση» του λόφου από την κτηματομεσιτική εταιρεία Prodea Investments- η πρωτοβουλία κατοίκων που από το 2009 έκανε κατάληψη σε ασφαλτοστρωμένο κενό οικόπεδο και το μετέτρεψε στο Αυτοδιαχειριζόμενο Πάρκο Ναυαρίνου με κύρια χρήση πλέον την παιδική χαρά και το κίνημα «Όχι μετρό στην πλατεία Εξαρχείων» με πολλαπλές πολιτιστικές δράσεις μεταξύ άλλων.
Οι άνθρωποι είναι πλέον σε κατάσταση απόγνωσης. Με άγχος, γενικευμένο φόβο και την υπομονή στο κόκκινο. Αυτό συχνά οδηγεί σε αχρείαστες ρήξεις με χώρους, όπως για παράδειγμα το ανθοπωλείο-κάβα-sex shop Polyamorous ή το βιβλιοπωλείο Κομπραί, δύο χώρους που στοχοποιήθηκαν πρόσφατα με σύνθημα «ενάντια στον εξευγενισμό της γειτονιάς μας». Όμως, κατά την γνώμη μου, η σύγκρουση έχει ταξικά χαρακτηριστικά και οι μικροεπιχειρήσεις δεν είναι ο εχθρός. Και αυτές προσπαθούν να επιβιώσουν στο ασφυκτικό περιβάλλον της συνολικής φτωχοποίησης. Και αυτές είναι παράγωγα του «εξευγενισμού».
Για να αναχαιτιστεί η καθημερινή πολυμέτωπη κρίση, πρέπει να παραχθούν ρωγμές στις βεβαιότητες. Να υπάρξουν αντιστάσεις. Οι μάχες που σαφώς πρέπει να δώσουμε όλοι, αν θέλουμε να σταματήσουμε την αλλοίωση (και άλωση θα έλεγα) των Εξαρχείων δεν είναι όμως σε καμία περίπτωση απέναντι σε λουλούδια, κρασιά, βιβλία, έστω και χίπστερ δονητές, αλλά απέναντι στην υπέρμετρη τουριστικοποίηση του κέντρου πόλης που αυξάνει ανεξέλεγκτα τις αγοραίες και μισθωτικές αξίας ακινήτων, υφαρπάζει το δικαίωμα στην στέγη, ενισχύει τον βίαιο εκτοπισμό των κατοίκων και τελικά αλλοιώνει την ανθρωπογεωγραφία και τον χαρακτήρα της περιοχής. Απέναντι στην Golden Visa και στα ισραηλινά, κινέζικα ή και άλλα funds και real estate που έχουν αγοράσει ολόκληρα οικοδομικά τετράγωνα διαθέτοντάς τα για βραχυχρόνια μίσθωση τύπου airbnb και ξενοδοχεία. Απέναντι στις πολιτικές λιτότητας και ακρίβειας που έχουν συρρικνώσει το κράτος πρόνοιας και έχουν δημιουργήσει κοινωνικές ανισότητες, αποκλεισμούς και αβίωτες συνθήκες διαβίωσης. Που μας αναγκάζουν να δίνουμε το 1/3 και συχνά τον μισό μισθό μας σε ενοίκιο. Απέναντι στην αστυνομοκρατία και τα ΜΑΤ που τραμπουκίζουν, σκοτώνουν παιδιά, φυλάνε γραφεία κομμάτων, πλατείες και λόφους. Πρέπει να αλλάξουμε αναπτυξιακό μοντέλο: να εξισορροπιστεί ο τουρισμός με επενδύσεις σε κοινωνικές υποδομές και αστική πολυλειτουργικότητα, να ενδυναμωθεί η κοινωνική, αλληλέγγυα και δημιουργική οικονομία, να αντιμετωπιστεί η στεγαστική κρίση.
«Το θέμα δεν αφορά μόνο τα Εξάρχεια, είναι πιο περίπλοκο»
Ο Γιώργος Τζανέρης, ιδιοκτήτης της γνωστής gallery Genesis, η οποία μετακόμισε πριν από λίγο καιρό στην οδό Ιπποκράτους εξηγεί με τη σειρά του πως βρέθηκε η επιχείρηση του από το Κολωνάκι στα Εξάρχεια.
Η λήξη ενός μακρόχρονου συμβολαίου (14 χρόνων) και φυσικά η μη ανανέωση του από τον ιδιοκτήτη, ήταν αυτό που με οδήγησε στην αναζήτηση ενός νέου επαγγελματικού χώρου. Ξεκίνησα να ψάχνω χώρους στην περιοχή του Κολωνακίου, μιας και εκεί είχα στήσει τον πρώτο μου χώρο.
Επί πέντε μήνες ξυπνούσα στις έξι το πρωί, έπαιρνα ένα σακίδιο στον ώμο και ανεβοκατέβαινα όλα τα στενά και όλους τους δρόμους της περιοχής. Η απογοήτευση τεράστια. Μαγαζιά σε κάκιστη κατάσταση για τα οποία σου ζητούσαν εξωφρενικά ποσά για ενοίκιο, με συμβόλαια για τρία έως τέσσερα το πολύ χρόνια. Απευθύνθηκα και σε μεσίτες αλλά δυστυχώς δεν μπορούσα με τίποτα να ανταποκριθώ στις τιμές των ενοικίων. Έτσι, αποφάσισα να μεταφέρω την επιχείρηση μου στην περιοχή όπου μένω και αγαπάω εδώ και πολλά χρόνια.
Σκέφτηκα πως η Ιπποκράτους, ένας κεντρικός δρόμος της Αθήνας που τον ανεβοκατεβαίνω, μιας και δεν οδηγώ, αμέτρητες φορές όλα αυτά τα χρόνια, θα ήταν ο ιδανικός για εμένα. Από την στιγμή που το σκέφτηκα, μέσα σε δύο ημέρες είχα ήδη κλείσει τον νέο μου επαγγελματικό χώρο. Δίπλα στο σπίτι μου, το οποίο επίσης νοικιάζω, και με πάρα πολλούς γνωστούς μαγαζάτορες δίπλα μου. Με υποδέχθηκαν με μεγάλα χαμόγελα και μια μεγάλη αγκαλιά και με ευχαρίστησαν (και αυτό ήταν ιδιαίτερα συγκινητικό ομολογώ) για το γεγονός ότι ομορφαίνω όπως μου είπαν την γειτονιά.
Να πούμε σε αυτό το σημείο πως το φαινόμενο της αύξησης των ενοικίων είναι κάτι που ειδικά στην περιοχή των Εξαρχείων ισχύει εδώ και πάρα πολλά χρόνια, με τις γκαρσονιέρες να ενοικιάζονται σε υπέρογκα ποσά στους φοιτητές. Το φαινόμενο επίσης αφορά αυτή την στιγμή όλο το κέντρο της Αθήνας όπως και πολλά προάστια. Είναι ένα ζήτημα συνολικό και δεν έχει να κάνει μόνο με τα πολλά νέα καταστήματα σε μια γειτονιά. Το ζήτημα είναι πιο περίπλοκο.
«Στη γειτονιά μου ακούω πια μόνο ροδάκια από βαλίτσες»
Η Αλεξάνδρα Τραγάκη, καθηγήτρια οικονομικής δημογραφίας στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο μένει στην καρδιά των Εξαρχείων εδώ και πολλά χρόνια.
Η ίδια επισημαίνει πως σε αυτή τη χρονική στιγμή οι δύσκολες εικόνες, όπως τις βλέπαμε τα χρόνια της οικονομικής κρίσης, αρχίζουν να κάνουν ξανά την εμφάνιση τους, παρά τον φανταχτερό μανδύα του εξευγενισμού.
«Στη Σαριπόλου οι άστεγοι έχουν επιστρέψει. Στην πλατεία Αιγύπτου είδα ξανά σκηνές. Οι κάτοικοι βλέπουμε ξανά σπασμένα τζάμια στα αυτοκίνητα. Η μικροεγκληματικότητα επιστρέφει. Γιατί όλο αυτό από μόνο του δεν φτάνει για να αντιμετωπίσεις τα «προαιώνια» δύσκολα θέματα της περιοχής. Μερικά από τα οποία απλώς κρύφτηκαν κάτω από το χαλί.
Το πάρκο του Αγίου Νικολάου για παράδειγμα, είναι μία σταθερή ναρκοπιάτσα, άλλοτε σε έξαρση, άλλοτε σε ύφεση η οποία αν και είναι από τους ελάχιστους πράσινους πνεύμονες στη γειτονιά, παραμένει ένα no man’s land, με απαγορευτικό εισόδου στους κατοίκους. Λίγα μόλις μέτρα από κάτω, στην Ασκληπιού, ξεπηδούν διαρκώς νέα μοδάτα καφέ και bar. Τα βράδια του Σαββάτου δεν μπορείς να περπατήσεις σε αυτόν τον δρόμο από την κατάληψη τραπεζοκαθισμάτων και θαμώνων. Όσοι μένουν πάνω από αυτά τα bar, απλώς δεν κοιμούνται.
Το gentrification είναι υπερεκτιμημένο και σε κάθε περίπτωση αυτό που συμβαίνει στα Εξάρχεια δεν είναι εξευγενισμός. Είναι μια εξωτική νέα κατάσταση που έρχονται να χαζέψουν οι κάτοικοι από τα Βόρεια Προάστια. Όταν φεύγουν από το εστιατόριο που έχουν περιμένει εβδομάδες για να κλείσουν ένα τραπέζι, πάνω σε βρώμικα, ανύπαρκτα πεζοδρόμια περπατούν. Θα έρθουν μία, δύο φορές να δουν το θέαμα και θα φύγουν.
Στη γειτονιά μου ακούω πια μόνο ροδάκια από βαλίτσες. Group τουριστών έρχονται για να δουν μέσα από εναλλακτικά τουρ τα ωραία graffiti της γειτονιάς. Τι γίνεται όμως με τα σπίτια μας στους τοίχους των οποίων κάθε μέρα βρίσκουμε και από μία νέα μουντζούρα που γράφει «ΠΑΟ 13» ή «Μπάτσοι Γουρούνια Δολοφόνοι»; Δεν είναι άραγε γελοία επαναστατική γυμναστική να το κάνεις αυτό στους τοίχους των σπιτιών των κατοίκων; Όσοι υπερασπίζονται την πλατεία Εξαρχείων από τη δημιουργία του μετρό, λένε ανάμεσα σε πολλά άλλα, ότι την πλατεία τη χρησιμοποιούν οι κάτοικοι με τα παιδιά τους. Ποτέ δεν στάθηκα σε αυτή την πλατεία με την κόρη μου, ούτε και κανένας άλλος γονιός. Όσοι λένε τα παραπάνω, απλώς δεν ζουν στα Εξάρχεια. Η συζήτηση πρέπει πια να γίνεται με τους κατοίκους. Αυτοί είναι που δεινοπαθούν αυτή τη στιγμή και αυτοί που θα μείνουν ξανά αντιμέτωποι με αυτά τα προβλήματα όταν όλο αυτό ξεφουσκώσει».
