Κάπου το 1955, το περιοδικό LIFE είχε βγάλει ένα εξώφυλλο με τίτλο ‘Τhrowaway living’. Αφορούσε την επανάσταση των πλαστικών μιας χρήσης, μια καθημερινότητα απαλλαγμένη από την επαναχρησιμοποίηση και το πλύσιμο των πιάτων. Υπήρχε αν μη τι άλλο μια πίστη στο μέλλον. Ωστόσο, όποιος είχε τελειώσει την τρίτη δημοτικού μπορούσε εύκολα να συνδυάσει δυο-τρεις απλές σκέψεις: η κατανάλωση θα επεκτείνεται, τα πλαστικά δεν είναι βιοδιασπώμενα, οπότε είναι μαθηματικά βέβαιο ότι κάποτε θα μας πνίξουν. Προφανώς δεν έλειπε στοιχειώδης ευφυΐα, δεν ήταν οι άνθρωποι πιο βλάκες, πιο αμόρφωτοι, πιο αδαείς. Αυτό που έλειπε ήταν ο μηχανισμός που θα επέτρεπε σε μια τέτοια σκέψη να επιδράσει στην πραγματικότητα και στις πολιτικές. Δεν θα έβρισκε δημοσιότητα, χρηματοδότηση, λόμπι να τη στηρίξει. Αντίθετα, η παραγωγή πλαστικών σκουπιδιών μιας χρήσης έχει τον μηχανισμό που θα την κάνει πολιτική και πραγματικότητα, είναι η κερδοφορία. Οι άνθρωποι στο περιοδικό απλά έκαναν τη δουλίτσα τους.
Ίσως είναι κληρονομιά της βιομηχανικής επανάστασης, ίσως του μοντερνισμού, ίσως το τελευταίο ταυτίζεται με τον ανθρωπισμό. Αυτό που περιγράφει καλά ο Τόμας Μαν στο «Μαγικό Βουνό»: ένας συγγραφέας που αν θυμάμαι καλά αυτοπροσδιορίζεται ως ανθρωπιστής λέει «πρόγονοί μας είναι εκείνοι οι Γαλάτες που όταν ερχόταν η καταιγίδα έστρεφαν τα βέλη τους στον ουρανό». Σε κάποιο βαθμό αυτό που κάνουν οι άνθρωποι δεν είναι διαφορετικό από αυτό που κάνει κάθε ζωντανός οργανισμός, διαμορφώνουν το περιβάλλον τους. Η ίδια η παρουσία τους το μεταβάλλει. Το κάνουν ακόμα και τα φυτά παράγοντας οργανικές ενώσεις από διοξείδιο του άνθρακα, μεταβάλλοντας την ατμόσφαιρα του πλανήτη.
Αυτό που μου φαίνεται κάπως -σε ιστορική κλίμακα- καινούριο, σύγχρονο ίσως με τη βιομηχανική επανάσταση είναι η ιδέα της σχεδιασμένης παρέμβασης στη φύση. Η πίστη ότι ένα νοητικό κατασκεύασμα του ανθρώπου θα διορθώσει τη φύση. Μια αντιστροφή, όπου το νόημα δεν είναι μια αφαίρεση, μια ερμηνεία του φυσικού κόσμου, αλλά μια ανώτερη αρχή του οποίου ο φυσικός κόσμος αποτελεί διαστρεβλωμένο είδωλο. Μοιάζει με έναν οξύμωρο, ύστερο ιδεαλισμό. «Οξύμωρος ιδεαλισμός» γιατί στο τέλος του δρόμου υπάρχει πράσινη ανάπτυξη και φτερωτές που κόβουν τον άνεμο σε λεφτά για μπουζούκια, κόκες, Πόρσε. Όχι ακριβώς η τυπική εικόνα του ιδεαλισμού.
Η προμηθεϊκή αναδιαμόρφωση της φύσης στα ανθρώπινα μέτρα είναι μια αντίληψη που διαπερνά τις πολιτικές παρατάξεις. Θυμάμαι ένα επεισόδιο σε ένα βιβλίο του Μακαρένκο: του είχαν παραχωρήσει ένα ρημάδι για να φτιάξει μια εκπαιδευτική δομή για παιδιά που είχαν μείνει εγκαταλειμμένα ή ορφανά κατά τη διάρκεια του εμφυλίου στην ΕΣΣΔ. Η κοινότητα εγκαταστάθηκε, επισκεύασε τα κτίρια, διαμόρφωσε το τοπίο. Ο Μακαρένκο τα είδε και ήταν ωραία και κατά τη γραφή του «αποδείξαμε ότι ο άνθρωπος είναι ανώτερος από τη φύση».
Μακριά από την επαναστατική Ρωσία, στη Δύση οι γενιές που γεννήθηκαν μετά τον Β’ ΠΠ είδαν δραματική βελτίωση της ζωής τους χάρη στη γνώση, την επιστήμη, την τεχνολογία. Μια δοξασία λέει ότι ήταν η βιομηχανική επανάσταση που έκανε καλύτερη τη ζωή των ανθρώπων. Δεν είναι το θέμα μου τώρα, αλλά δεν προκύπτει ότι ήταν αυτό. Αντίθετα, η βιομηχανική επανάσταση φαίνεται ότι έφερε καταστολή, δυστυχία, λιμό. Ήταν άλλες οι κοινωνικές διεργασίες, κυρίως η απειλητική ύπαρξη ενός κράτους με εργατική εξουσία που επέβαλλε μια κάπως εξισωτική πρόσβαση στο προϊόν της δουλειάς των ανθρώπων, που έκανε κάποιες γενιές ακόμα και στα μέρη μας να ζήσουν ανθρώπινα. Σε κάθε περίπτωση, όχι τυχαία και όχι μόνο για αυτό, η επιστήμη/τεχνολογία και η έννοια της προόδου είχε σχεδόν αδιαμφισβήτητο κύρος. Είναι εμφανές από την μουσική μέχρι το ντιζάιν και την αρχιτεκτονική. Οι φόρμες απέπνεαν πίστη στο μέλλον, δεν είχαμε πνιγεί στη νοσταλγία και το ρετρό.
Σήμερα κάποια κοινή γνώμη έχει κάθε λόγο να αμφιβάλλει και να αμφισβητεί. Οι καταστροφές που κρέμονται πάνω από το κεφάλι μας σε αυτό που λέγεται ελεύθερος κόσμος είναι πιο απειλητικές από κάθε άλλη στιγμή στην ιστορία, ενώ οι υποσχέσεις για το μέλλον μας -κάπου στο 2000 δεν άρχιζε το μέλλον στην Ε.Φ.;- έχουν πάει κουβά. Δεν πτοούνται όμως διάφοροι καλοθελητές ψεκοφοβικοί -δεν μιλάω προφανώς για τα λόμπι που στηρίζουν άμεσα οικονομικά συμφέροντα- που προσπαθούν να πείσουν π.χ. ότι ανεμογεννήτριες και καμένα καμία σχέση, σύμπτωσις θα είναι. Δεν είναι κάτι που με ενδιαφέρει να ανασκευάσω, μπορώ απλά να απολαύσω το αρκετά σπάνιο γεγονός η κοινή αντίληψη να συμπίπτει με τη δική μου. Είναι ευτυχές όταν ένα ψέμα σκοπιμότητας χρειάζεται πολλές λέξεις και ακροβατικές κατασκευές για να σκεπάσει κάποια πραγματικότητα.
Με βεβαιότητα, η καταστροφή που συντελείται σήμερα στο όνομα της οικολογίας θα μας φαίνεται εκ των υστέρων τόσο βλακωδώς προβλέψιμη όπως εκείνο το παλιό εξώφυλλο του LIFE. Ποιος όμως μπορεί να κατηγορήσει τους ανθρώπους που ακολουθούν τις δοξασίες της εποχής τους; Δεν υπάρχει τίποτα νέο στη γοητεία που ασκεί μια κυρίαρχη ιδεολογία. Ειδικά άνθρωποι με φιλοδοξίες σπεύδουν να πολωθούν με την κυρίαρχη, την επίσημη αντίληψη. Καμία σύμπτωση στο γεγονός ότι οι θέσεις από την πλευρά τους είναι ταυτόσημες με αυτές των διάφορων fact-checkers που ορίζουν την επίσημη αλήθεια, κάνουν και αυτοί τη δουλίτσα τους όπως εκείνος ο συντάκτης του LIFE που πανηγύριζε τα πλαστικά.
Βέβαια, κανένας σταυροφόρος του ορθού λόγου δεν έχει μπει στον κόπο να εξηγήσει ορθολογικά πώς μπορεί να προκύψει κοινωνικό ώφελος, με ποιον μηχανισμό, όταν κάθε δράση, κάθε πολιτική έχει ως αποκλειστικό, μοναδικό κριτήριο την κερδοφορία. Είναι περίπου τόσο ορθολογικό όσο ένα ξόρκι.
Παρεμπιπτόντως οφείλω να πω ότι βρίσκω απόλυτα συγκινητική, σχεδόν μια δύναμη από την πλευρά του καλού αν υπάρχει τέτοιο πράγμα, τη δουλειά του Μακαρένκο. Παιδιά του δρόμου έζησαν σε σπίτια, εντάχθηκαν, πήγαν διακοπές, σπούδασαν σε πανεπιστήμια. Ήταν ένα κοινωνικό σύστημα που ξεκάθαρα απέβλεπε σε καλύτερη ζωή. Μου φαίνεται οριακό ότι τον έβαλα στο ίδιο κείμενο με τα διψασμένα για κέρδος ν/φ ζόμπι.
