Στην επαρχιακή ηπειρωτική Ελλάδα υπάρχουν κάποιοι παραμελημένοι τουριστικοί προορισμοί. Έγιναν τέτοιοι στα εξισωτικά χρόνια του ‘80, όταν οι διακοπές για πρώτη φορά ήταν προσβάσιμες στον πολύ κόσμο. Μια φίλη θυμάται τις διακοπές της τετραμελούς οικογένειας με εκείνο το μεγαλοφυές -δεν ήταν αντιληπτό ως τέτοιο, οι περισσότεροι το θεωρούσαν απλά ένα φτηνό αυτοκίνητο- Fiat 127 του πρόωρα χαμένου Pio Manzu. Ένας άλλος φίλος μου έχει πει για τις διακοπές της οικογένειας σε κάμπινγκ. Ο οργανωμένος στο ΠΑΣΟΚ ταξιτζής πατέρας του δήλωνε την πολιτική του στράτευση ακόμα και με τις βαμμένες πράσινες πτυσσόμενες καρέκλες, στις οποίες καθόμασταν -εμείς γονείς πια- σε εκείνο το κάμπινγκ στην Καστροσυκιά. Το αυτοκίνητο των διακοπών τους ήταν ένα υπερφορτωμένο Lada 1200 με τρέιλερ για τα μπαγκάζια της επίσης τετραμελούς οικογένειας. Για την ιστορία, και αυτό παράγωγο της Fiat, αδειοδοτημένο αντίγραφο του υπέροχου 124, από τη σοβιετική VAZ. Για τη συμφωνία είχε μεσολαβήσει ο ΓΓ του PCI, Palmiro Togliatti.
Αυτό που είδα πριν από αρκετά χρόνια, όχι χωρίς έκπληξη, είναι ότι διάφοροι τέτοιοι -δεύτεροι πια- τουριστικοί προορισμοί είναι το ίδιο ακριβοί με τα νησιά της πρώτης γραμμής. Παρόλα αυτά -και χωρίς να λείπει εντελώς κάποια διαταξικότητα- απευθύνονται συνήθως σε ένα πιο λαϊκό, συνήθως πιο φτωχό εγχώριο κοινό. Υπάρχει σίγουρα κάποιο θέμα κόστους που ξεκινά από τα ακτοπλοϊκά εισιτήρια και μόνο, αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Εξάλλου, δεν είναι φτηνό να κινήσεις ένα αυτοκίνητο σήμερα.
Είναι ένα κτήμα το οποίο γνωρίζω χρόνια. Ένα όμορφο κτήμα σε πλαγιές πάνω από το Αιγαίο, με μια πηγή από όπου ξεκινούσε μια ρεματιά, μυρτιές και κυπαρίσσια τριγύρω. Δεν χρειαζόταν να έχεις σοβαρή πείρα ή γνώση ιστορίας της τέχνης για να το ταυτοποιήσεις ως ένα όμορφο μέρος. Η ανθρώπινη παρέμβαση του σχεδόν αγρότη, ηλικιωμένου ιδιοκτήτη κατάφερε να το ασχημύνει. Τα κυπαρίσσια κλαδεύτηκαν σε ανόητο ύψος, ο χώρος γύρω από την πηγή ισοπεδώθηκε και μπήκαν άκυρα καρποφόρα δέντρα και κηπευτικά. Ένα παλιό περιβολόσπιτο δίπλα, δέχτηκε επίσης την παρέμβασή του, με πλακάκια στο κάτω μέρος των τοίχων περιμετρικά. Όπως και πολλή από την ασχήμια που βλέπουμε γύρω μας παράχθηκε από άνθρωπο που όντας πια ηλικιωμένος είχε μεγαλώσει με παραστάσεις παραδοσιακών κοινωνιών, όπου ακόμα οι κατασκευές ήταν σε μέτρα και με υλικά που δεν ήταν προσβολή για το τοπίο.
Δεν είναι μόνο αυτή όμως, η ας πούμε ασχήμια της άγνοιας. Υπάρχει ακόμα η ασχήμια που βλέπουμε γύρω μας και που έχει παραχθεί από ανθρώπους κατά κανόνα πολύ πιο καλλιεργημένους από κάθε προηγούμενη γενιά. Οι πιο άσχημες εξάλλου πολυκατοικίες της Αθήνας, παρά την αντίθετη κοινή πεποίθηση δεν είναι οι εργολαβικές 50s αλλά τα εκτρώματα που έχει υπογράψει και αρχιτέκτονας, τη δεκαετία του ‘90. Ή ακόμα και σήμερα, σε έναν κόσμο που η πρόσβαση σε εικόνες είναι σχεδόν καθολική. Μιλάω τόσο για τις εικόνες από αυτά που θεωρούνται ιστορικά και παγκόσμια εντελώς σπουδαία έργα, όσο και για ράντομ εικόνες επίδειξης στο Instagram όπου όμως βρίσκει κανείς μια μέριμνα αποκλεισμού της ασχήμιας από το κάδρο.
Στα φυλλάδια των hardware stores κάθε άνοιξη και καλοκαίρι, εκτός από τα διάφορα εργαλεία και υλικά κατασκευών έχουμε και μια σειρά από κακοσχεδιασμένα έπιπλα κήπου, φωτιστικά, διακοσμητικά. Αντικείμενα που αποτελούν προϊόν κάποιου βιομηχανικού σχεδιασμού, που οφείλουν να είναι όμορφα και να κάνουν όμορφο έναν χώρο. Ήταν τον 19ο αιώνα όταν ο Τζον Ράσκιν (John Ruskin), ο θεωρητικός των προραφαηλιτών, μιλούσε για την ασχήμια των βιομηχανικών προϊόντων. Προχωρούσε σε μια σύγκριση με τα έργα αγράμματων τεχνιτών του μεσαίωνα τα οποία θεωρούνταν ακόμα (και θεωρούνται και σήμερα) σημαντικά έργα, όμορφα έργα. Σε όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα υπήρξαν πολύ καλά θεμελιωμένες απόπειρες αναζήτησης και καθορισμού της βιομηχανικής ομορφιάς. Τι ακριβώς συνέβη και βλέπουμε τόσο μαζικά κακό ντιζάιν;
Η υπόθεσή μου είναι ότι η ομορφιά, η πολυτέλεια του όμορφου, αντιμετωπίζεται με έναν σχεδόν προληπτικό φόβο, ως ανάρμοστη, από τις υποτελείς τάξεις. Θυμάμαι πρόχειρα ένα διήγημα του Στάινμπεκ, όπου φτωχός και τσιγκούναρος αγρότης αποκτά πολύ όμορφη, όχι όμως ιδιαίτερα ευφυή κόρη. Ο συγγραφέας τον περιγράφει ως αμήχανο, σχεδόν φοβισμένο από αυτό που αντιλαμβάνεται ως ανάρμοστο asset. Το θυμάμαι και στο «και με το φως του λύκου επανέρχονται», της Ζ. Ζατέλη. Αν θυμάμαι καλά, ένα όμορφο παιδί που γεννήθηκε προκάλεσε την ανησυχία της οικογένειας. Σίγουρα, αν αυτό ήταν περισσότερο από ένα άρθρο θα μπορούσα να βρω ένα πολύ πιο συνεκτικό σύνολο παραδειγμάτων για αυτό που είπα «προληπτικό φόβο» απέναντι στην ομορφιά.
Είναι σαν το άσχημο να αγκαλιάζεται όχι επειδή είναι πιο φτηνό, ή πιο εύκολο. Μοιάζει με έναν τρόπο να αρμόζει σε μία δεδομένη κοινωνική κατάσταση. Σαν το όμορφο να αποτελεί πολυτέλεια, προνόμιο, ύβρη. Μπορεί κανείς να δει τις καλλιτεχνικές πρωτοπορίες του 20ου αιώνα και τη σχέση τους με τις εφαρμοσμένες τέχνες και ως αποτέλεσμα ενός κόσμου που γινόταν πιο δημοκρατικός και εξισωτικός. Δεν είναι τυχαίο ότι οι ναζί προσπάθησαν να καταστείλουν κάθε τέτοια προσπάθεια. Όπως δεν είναι άσχετη και η λοιδόρηση από τους φιλελέδες των λαϊκών ‘80ς. Των διακοπών των δικών μου, και των φίλων μου.
