Είναι λάθος να ερμηνεύσει κανείς όλες τις αντιδράσεις στο νέο νομοσχέδιο της κυβέρνησης της Νέας Δημοκρατίας για την ψυχική υγεία και τις εξαρτήσεις ως αυθόρμητες και ειλικρινείς. Ήδη από τον Νοέμβριο του 2023 όταν ο υφυπουργός Υγείας Δημήτρης Βαρτζόπουλος ανακοίνωνε την πρόθεση δημιουργίας ενός φορέα (Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου) που θα απορροφούσε τα υπάρχοντα σχήματα για την αντιμετώπιση της εξάρτησης στις ουσίες, οι διαμαρτυρόμενοι προειδοποιούσαν για «τέλος της δωρεάν πρόσβασης σε προγράμματα απεξάρτησης». Αυτά λέγονταν πριν καν μάθουμε ποιο θα ήταν το ακριβές περιεχόμενο του νομοσχεδίου. Στις αντιδράσεις αυτές πρωτοστατούσε το 18 Άνω, μαζί με διάφορους συλλόγους του ΚΕ.ΘΕ.Α., των δυο δηλαδή από τους μεγαλύτερους φορείς απεξάρτησης της χώρας, γνωστοί και ως «στεγνά» προγράμματα, μαζί με ελάχιστους εργαζόμενους του Ο.ΚΑ.ΝΑ., του μόνου φορέα που χορηγεί φάρμακα στους ενεργούς χρήστες, γνωστά και ως «υποκατάστατα».

Για να καταλάβει κανείς όμως τις αντιδράσεις αυτές που επαναλήφθηκαν και λίγο πριν την ψήφιση τελικά του νομοσχεδίου, πρέπει να πάει ακόμα πιο πίσω στο παρελθόν για να εξετάσει την ιστορία όλων αυτών των οργανισμών, όπου θα διαπιστώσει συστηματική και χρόνια παραπληροφόρηση.

Είμαι κατ’αρχάς σε θέση να γνωρίζω τόσο από προσωπική εμπειρία στη χρήση, αλλά και την εργασία/street work που κάνουμε στον οργανισμό Steps που ίδρυσα το 2016, πως, όντως, οι πιάτσες της πρωτεύουσας έχουν γεμίσει από ανθρώπους που δεν χωράνε στο σύστημα βραχειών νοσηλειών των ψυχιατρείων της χώρας, άνθρωποι που χρειάζονται είτε παρατεταμένη νοσηλεία είτε εξειδικευμένη φροντίδα με φροντιστές στο σπίτι. Δεν είναι φυσικά όλοι οι άστεγοι ψυχικά πάσχοντες εξαρτημένοι από ουσίες, όσοι όμως είναι, βρίσκουν εδώ και δεκαετίες απέναντί τους ένα σύστημα που τους στιγματίζει και αρνείται να λάβει υπόψιν τις ανάγκες τους, εμμένοντας σε ημίμετρα και αντιεπιστημονικές ιδεοληψίες.

Ας ξεκινήσουμε με επιστημονικά δεδομένα.

Στα χρόνια που υπήρξα χρήστης ουσιών γνώρισα και τους τρεις προαναφερόμενους οργανισμούς, πριν τελικά αποφοιτήσω από τον Ο.ΚΑ.ΝΑ., τον μόνο φορέα που δίνει την δυνατότητα φαρμακευτικής υποβοήθησης, κυρίως με τα φάρμακα μεθαδόνη και βουπρενορφίνη. Τα φάρμακα αυτά δεν είναι όπως ακούγεται «υποκατάστατα» της ηρωίνης, καθώς, παρ’ότι κάποια και οπιούχα, δεν προσομοιάζουν ούτε στο ελάχιστο στην ηρωίνη. Αυτό που κάνουν είναι να μειώνουν όχι τόσο την επιθυμία για χρήση, αλλά την ανάγκη της χρήσης και να καταστέλλουν με μεγάλη επιτυχία το σύνδρομο της στέρησης από την χρήση ηρωίνης, δηλαδή τον έντονο πόνο που προκαλεί στον χρήστη η διακοπή της ουσίας – πόνο στις αρθρώσεις, στα κόκαλα, στους μύες, αλλά και αφόρητους πονοκεφάλους. Σε μεγαλύτερες δόσεις, τα φάρμακα αυτά μπορούν να προκαλέσουν υπνηλία, δεν έχουν όμως καμία ψυχοδραστική ενέργεια, γι’ αυτό εξάλλου δίνονται στους χρήστες και ψυχοδραστικά φάρμακα συμπληρωματικά, όπως π.χ. αντικαταθλιπτικά, αγχολυτικά για την αντιμετώπιση του άγχους, υπνωτικά. Η φαρμακευτική αυτή υποστήριξη ανήκει στην φιλοσοφία της μείωσης βλάβης, μιας και κρατά τον χρήστη μακριά από την επιθυμία της παράνομης ουσίας, ενώ καταστέλλει τον σωματικό πόνο.

Η θέση λοιπόν των φορέων απεξάρτησης ότι με αυτά τα νόμιμα φάρμακα «συντηρείται η χρήση» συνιστά πολύ απλά παραπληροφόρηση, που όμως χρεώνεται εμμέσως και στον Ο.ΚΑ.ΝΑ. μιας και ήδη από το 1996, την χρονιά ίδρυσής του, χρησιμοποίησε τον όρο «υποκατάστατα», ίσως σε μια προσπάθεια επικοινωνιακής διαχείρισης των αντιδράσεων στις υπηρεσίες του. Από τότε τα «στεγνά» προγράμματα συνεχίζουν να μιλούν για δήθεν «συντήρηση» της χρήσης από αυτά τα φάρμακα, δηλητηριάζοντας την κοινή γνώμη και με δηλώσεις περί «καθαρότητας» των χρηστών ή όπως έχω συχνά ακούσει στο περιθώριο των δημόσιων συζητήσεων, κάνοντας λόγο για «κρατικά πρεζάκια». Γιατί είναι οι χρήστες κρατικά πρεζάκια; Επειδή ζητούν ένα νόμιμο φάρμακο, για να μην πονάνε, όταν δεν χρησιμοποιούν μια παράνομη ουσία;

Σε αυτό το σημείο πρέπει να δούμε και ένα άλλο στοιχείο που τα προγράμματα απεξάρτησης αποσιωπούν συστηματικά. Η χρήση ηρωίνης έχει περιοριστεί αρκετά πλέον στην Ελλάδα, σε βαθμό που έχει πάψει να είναι η κυρίαρχη ουσία στις πιάτσες. Οι λόγοι είναι πολλοί και διαφορετικοί, μεταξύ τους και η συνεχής τροφοδοσία της παράνομης αγοράς με νέες ουσίες, όπως η συνθετική αμφεταμίνη «σίσα». Στην πλειοψηφία τους αυτές οι ουσίες παρασκευάζονται σε αυτοσχέδια εργαστήρια εντός Ελλάδας μειώνοντας τόσο το κόστος παραγωγής, όσο και την πιθανότητα να χαθούν φορτία στην παράνομη μετακίνησή τους. Σε αυτό λοιπόν το νέο, επικίνδυνο περιβάλλον έχουμε τρεις οργανισμούς που ασχολούνται αποκλειστικά με την ηρωίνη και το αλκοόλ, παραβλέποντας το γεγονός πως όσο περισσότερες ουσίες μπαίνουν στην αγορά τόσο και πιο σύνθετη θα γίνεται η αντιμετώπιση της εξάρτησης. Όταν λοιπόν το υπουργείο επικαλείται «μεταρρυθμίσεις», πατάει και στο γεγονός πως οι υπάρχοντες φορείς έχουν αφήσει να τους προσπεράσει η πραγματικότητα.

Σε αυτήν την αποτυχία είναι που συναντά η ιατρική την πολιτική στάση των διαμαρτυρόμενων. Είναι υπεκφυγή εκ μέρους όσων πρωτοστάτησαν στις αντιδράσεις κατά του νομοσχεδίου να λένε ότι η κυβέρνηση το έφερε για να σπρώχνει τους χρήστες σε ιδιώτες. Η κυβέρνηση είναι όντως πιστή στις νεοφιλελεύθερες αρχές της, θέλοντας να μειώσει το κόστος λειτουργίας με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που έκανε και για το Εθνικό Σύστημα Υγείας συνολικά. Η εξώθηση όμως των χρηστών στον ιδιωτικό τομέα συμβαίνει εδώ και δεκαετίες, με ευθύνη και των φορέων απεξάρτησης.

Θυμάμαι να συζητάμε για ιδιωτικές κλινικές απεξάρτησης από τη δεκαετία του ‘90 όταν τα προγράμματα απεξάρτησης δεν προέβλεπαν αντιμετώπιση του στερητικού συνδρόμου με υπηρεσίες σωματικής αποτοξίνωσης (detox), κατά τις οποίες δίνονται στους χρήστες και ήπια, νόμιμα φάρμακα. Στα χρόνια που έχουν μεσολαβήσει, το ΚΕ.ΘΕ.Α. δεν άνοιξε ποτέ μονάδα detox, παραπέμποντας ουσιαστικά τους χρήστες σε ιδιώτες, ενώ το 18 Άνω, που είναι τμήμα του ΨΝΑ είχε κλείσει την δική του στην Αθήνα στα τέλη της δεκαετίας του ‘90 και την επαναλειτούργησε μόλις πέρυσι, το 2023. Γιατί αυτοί λοιπόν, οι αυτοδιοικούμενοι δημόσιοι οργανισμοί, άφησαν να δημιουργηθεί αυτό το κενό; Και είναι άραγε «συντήρηση της χρήσης» και η μονάδα detox του 18 Άνω που επιτρέπει την φαρμακευτική υποστήριξη; Ή μήπως οι φορείς αυτοί αποσιωπούν τις πραγματικές ανάγκες των χρηστών, για να κάνουν πολιτική πάνω σε μια ιδεοληψία της απεξάρτησης και της καθαρότητας;

Νομίζω το δεύτερο. Είναι πράγματι στενάχωρο να βλέπεις ανθρώπους που κάποτε ήταν πρωτοπόροι στον τομέα της απεξάρτησης, όπως η κυρία Κατερίνα Μάτσα, να διαχωρίζουν ανάμεσα σε «καθαρούς» χρήστες και όσους χρειάζονται φαρμακευτική υποστήριξη, λίγο πολύ κάποια στιγμή δηλαδή, σε όλους όσοι απευθύνονται σε έναν φορέα. Σε πρόσφατη συνέντευξή της στο The Press Project η κυρία Μάτσα ανέφερε πως «τα παιδιά» που αποφοιτούν από τα στεγνά πιστεύουν τα ίδια πως η κυβέρνηση έφερε το νομοσχέδιο για να «μην υπάρχουν απεξαρτημένοι άνθρωποι, καθαροί άνθρωποι, που θα βγαίνουν στην κοινωνία για να αγωνιστούν για τη ζωή τους, αλλά θέλουν λειτουργικούς χρήστες [που] θα παίρνουν τη δόση τους, θα έχουν το κεφάλι σκυμμένο δεν θα διαμαρτύρονται, δεν θα διεκδικούν”. Σε μια κοινωνία που όντως παράγει πόνο και δυστυχία, που οι ίδιοι οι υποστηρικτές των «παιδιών» δεν φροντίζουν να υπάρχει χώρος για κάθε άνθρωπο που θα ζητήσει βοήθεια, με όλα τα ιατρικά μέσα που αυτή μπορεί να δοθεί, πώς ακριβώς ορίζεται το «σκυμμένο κεφάλι» και «διεκδίκηση»;

Η αντίδραση όσων υποτίθεται ενδιαφέρονται για τα θεραπευτικά προγράμματα και τους ανθρώπους που κάνουν την προσπάθειά τους μέσα από αυτά είναι μάλλον στην κατεύθυνση να μείνουν τα πράγματα ως έχουν. Η απεξάρτηση στην Ελλάδα τα τελευταία είκοσι χρόνια παραπαίει και την ύστατη στιγμή αρνείται να κάνει μία πρόταση επαναστατική που να στέλνει αυτή της κυβέρνησης στα σκουπίδια, μια πρόταση που να αναφέρεται σε όλα όσα δεν δούλεψαν, όλα όσα μπορούσαν να γίνουν και δεν έγιναν, κάνοντας μια γενναία αυτοκριτική, και συμπεριλαμβάνοντας επιτέλους όλους τους χρήστες ως ισότιμα μέλη της κοινωνίας με βάση τις ανάγκες τους, αντί για πελάτες που πρέπει με τα σώματά τους, με τον πόνο τους, να τιμούν τις ιδεοληψίες των άλλων.

Στις 30 Ιουλίου 2024 λοιπόν, όταν ψηφίστηκε το νομοσχέδιο της Νέας Δημοκρατίας, λέω πως την δημόσια, δωρεάν απεξάρτηση στην Ελλάδα την είχατε ήδη τελειώσει εσείς κυρίες και κύριοι του 18 Άνω, του ΚΕ.ΘΕ.Α. και του Ο.ΚΑ.ΝΑ. με όλα όσα δεν κάνατε τόσα χρόνια τώρα. Οι δικές σας παραλείψεις και η δική σας σιωπή δημιούργησαν το κενό που σήμερα η κυβέρνηση μπαζώνει, όπως ξέρει πάντα να κάνει, πολύ καλά.

Ο Τάσος Σμετόπουλος είναι εκπρόσωπος, συντονιστής των δράσεων δρόμου και ιδρυτής του Οργανισμού STEPS (steps.org.gr).