Με το σύνθημα «Η Μοσχοβίτικη Εκκλησία Σκοτώνει» (Московська Церква Вбиває) το ουκρανικό κοινοβούλιο υπερψήφισε στις 20 Αυγούστου τον νόμο 8371, βάσει του οποίου η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία (ΟΟΕ) μέσα στο επόμενο εννεάμηνο θα κηρυχθεί παράνομη, σαν εξάρτημα, υποτίθεται, της Ρωσικής Εκκλησίας. Η ουκρανική ορθοδοξία «κάνει σήμερα ένα βήμα προς την απελευθέρωση από τους διαβόλους της Μόσχας», δήλωσε χαρακτηριστικά ο Ζελένσκι. Κι αυτό, παρόλο που η συγκεκριμένη Εκκλησία έχει από την πρώτη στιγμή καταγγείλει τη ρωσική εισβολή ως «αδελφοκτόνο πόλεμο» (τον παρομοίασε με το έγκλημα του Κάιν), και από τον Μάιο του 2022 έχει αποκοπεί πλήρως από το Πατριαρχείο Μόσχας (βλ. εδώ και εδώ) με το οποίο ήταν συνδεδεμένη επί αιώνες.
Πρόκειται για καταφανή παραβίαση κάθε έννοιας θρησκευτικής ελευθερίας. Το επισημαίνουν με διάφορους τρόπους διεθνείς οργανισμοί και προσωπικότητες, μεταξύ των οποίων ο Ύπατος Αρμοστής του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, το Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών και ο Πάπας. Το καταγγέλλουνεπίσης οι ανά τον κόσμο ορθόδοξες Εκκλησίες, που στην πλειονότητά τους αναγνωρίζουν την ΟΟΕ ως την «κανονική» Εκκλησία της Ουκρανίας. Σχετικές ανακοινώσεις έχουν γίνει από το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων, το Πατριαρχείο Αντιοχείας, το Πατριαρχείο Σερβίας, το Πατριαρχείο Βουλγαρίας, την Εκκλησία Αλβανίας, την Εκκλησία Αρμενίας, και βέβαια από το Πατριαρχείο Μόσχας, ενώ στις 26 Αυγούστου διοργανώθηκε στη Βουλγαρία διεθνής συνάντηση εκπροσώπων Ορθοδόξων Εκκλησιών με σκοπό την αποτροπή της εφαρμογής του συγκεκριμένου νόμου. Εκεί ήταν παρών και ο γνωστός από τη θαρραλέα στάση του στο παλαιστινιακό Αρχιεπίσκοπος Σεβαστείας Θεοδόσιος (Atallah Hanna).
Δεν θα επιμείνω στα γεγονότα, που τα συνοψίζει πολύ ωραία στο πρόσφατο άρθρο του ο Διονύσης Σκλήρης και μπορεί κανείς να βρει αναλυτικά στην τρέχουσα ειδησεογραφία (π.χ. στο Κοσμοδρόμιο και στον ιστοχώρο της Ένωσης Ορθοδόξων Δημοσιογράφων που πρόσκειται φιλικά προς τη διωκόμενη ουκρανική εκκλησία). Θα ήθελα να σταθούμε στις βαθύτερες αιτίες και στις βαθύτερες συνέπειες αυτού του διωγμού, που όπως θα προσπαθήσω να δείξω αποτελεί ένα ισχυρό αυτοκτονικό πλήγμα στην ίδια την υπόσταση της σύγχρονης Ουκρανίας, και απέναντι στον οποίο υπάρχουν ισχυρές αντιστάσεις ακόμα και μέσα στους κόλπους του ίδιου του καθεστώτος του Κιέβου.
Απλώς, πριν προχωρήσουμε να θυμίσω ότι στην Ουκρανία υπάρχουν δύο βασικές εκκλησιαστικές δομές που διεκδικούν την εκπροσώπηση των ορθοδόξων Ουκρανών. Η μία είναι η παραδοσιακή «Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία» (ΟΟΕ, αγγλιστί Ukrainian Orthodox Church, UOC), της οποίας επικεφαλής είναι ο Μητροπολίτης Κιέβου Ονούφριος (Μπερεζόφσκι). Είναι η συνέχεια της αρχαίας Μητροπόλεως Κιέβου και πασών των Ρωσιών, που συστάθηκε στα τέλη του 10ου αιώνα υπό την δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως και στα τέλη του 16ου αιώνα πέρασε στη δικαιοδοσία του Πατριαρχείου Μόσχας. Το 1991, μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ και τη σύσταση του σύγχρονου Ουκρανικού κράτους, απέκτησε καθεστώς «αυτοδιοίκησης», ενώ τον Μάιο του 2022 αποσπάστηκε ολοκληρωτικά από τη Ρωσική Εκκλησία ως «πλήρως αυτόνομη» -έννοια που από εκκλησιολογική άποψη είναι κάπως ασαφής, όμως πολιτικά και διοικητικά είναι απολύτως ξεκάθαρη. Από την άλλη μεριά υπάρχει η νεοσύστατη «Ορθόδοξη Εκκλησία εν Ουκρανία» (ΟΕΟ, Orthodox Church in Ukraine, OCU), της οποίας προΐσταται ο Μητροπολίτης Επιφάνιος (Ντουμένκο). Δημιουργήθηκε ως «αυτοκέφαλη» στα τέλη 2018 – αρχές 2019 με πρωτοβουλία του Οικουμενικού Πατριαρχείου και με την πολιτική στήριξη της ουκρανικής κυβέρνησης. Η αλήθεια είναι πως η εκκλησία αυτή είναι αυτοκέφαλη μόνο κατ’ όνομα, αφού υπάρχουν στον καταστατικό της χάρτη δικλείδες που εξασφαλίζουν στο Οικουμενικό Πατριαρχείο τον τελικό λόγο ακόμα και σε καθαρά διοικητικά θέματα. Αυτός άλλωστε είναι και ο λόγος που διαχώρισε τη θέση του και δεν εντάχθηκε σε αυτήν ο αρχιτέκτονας της ουκρανικής αυτοκεφαλίας, ο Φιλάρετος (Ντενισένκο), ο οποίος παραμένει επικεφαλής μιας τρίτης, ανεξάρτητης εκκλησιαστικής δομής, του αυτοαποκαλούμενου «Πατριαρχείου Κιέβου» (Ukrainian Orthodox Church-Kyiv Patriarchate, UOC-KP). Και θα μπορούσε κανείς να προσθέσει τους Ουνίτες της «Ουκρανικής Ελληνοκαθολικής Εκκλησίας» (ΟΕΚΕ, Ukrainian Greek Catholic Church, UGCC) που υπάγεται στο Βατικανό, καθώς και διάφορες άλλες μικρότερες ομάδες, όπως η Εκκλησία των Παλαιοπίστων ή Ρασκόλνικων κ.ά..
Προσωπική και συλλογική ευθύνη
Ποιος είναι ο πραγματικός στόχος του συγκεκριμένου νόμου; Είναι η πάταξη της φιλορωσικής δράσης των στελεχών της ΟΕΕ που υπονομεύουν, υποτίθεται, την ουκρανική άμυνα; Μα αν επρόκειτο περί αυτού θα αρκούσε η υπάρχουσα νομοθεσία, βάσει της οποίας ήδη διώκονται πολλά στελέχη, ιεράρχες και κληρικοί της ΟΟΕ για «αντιουκρανική» ή «φιλορωσική» δράση. Όλες αυτές οι διώξεις -όσες τουλάχιστον έχω υπ’ όψη μου- είναι αβάσιμες και οι κατηγορίες προσχηματικές, αλλά εν πάση περιπτώσει μπορεί κανείς να δεχθεί ότι ένα κράτος που βρίσκεται σε πόλεμο είναι λογικό να φυλάει τα νώτα του, και ότι σε τέτοιες ακραίες καταστάσεις δικαιολογούνται σε έναν βαθμό λάθη και υπερβολές. Είναι όμως άλλο αυτό και άλλο η δίωξη μιας συλλογικής οντότητας, που καταδικάζεται όχι για τη δράση της, αλλά για την ίδια την υπόστασή της, την ιστορία της, τη γλώσσα που μιλάει και την τέχνη με την οποία εκφράζεται.
Τη διαφορά αυτή την επισημαίνει με πολύ καθαρό τρόπο η ανακοίνωση του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών (εδώ ελληνικά): «Οι ουκρανικές αρχές -γράφει στην ανακοίνωσή του το ΠΣΕ- έχουν το δικαίωμα να προστατεύσουν την κυριαρχία και την ανεξαρτησία της Ουκρανίας και να ασκήσουν διώξεις εναντίον όλων όσοι είναι ένοχοι για εγκλήματα που αντίκεινται στα συμφέροντα της Ουκρανίας». Συμπληρώνει όμως: «Ούτε τα εγκλήματα ορισμένων ατόμων ούτε οι ιστορικές σχέσεις μιας συγκεκριμένης θρησκευτικής οντότητας μπορούν να αποτελέσουν επαρκή βάση για μέτρα που ισοδυναμούν με συλλογική τιμωρία μιας ζωντανής θρησκευτικής κοινότητας στην Ουκρανία». Γι’ αυτό και «το ΠΣΕ εκφράζει την έντονη ανησυχία του σχετικά με το ενδεχόμενο να επιβληθεί κάποια αδικαιολόγητη συλλογική τιμωρία σε μια ολόκληρη θρησκευτική κοινότητα, καθώς και να γίνει παραβίαση των αρχών της ελευθερίας θρησκεύματος ή πεποιθήσεων βάσει του νέου νόμου που εγκρίθηκε από το ουκρανικό κοινοβούλιο στις 20 Αυγούστου 2024». Και η ανακοίνωση του ΠΣΕ καταλήγει: «Καλούμε εκ νέου την ουκρανική κυβέρνηση να επιδείξει προσοχή σε σχέση με μέτρα που διατρέχουν τον κίνδυνο να παραβιάσουν το θεμελιώδες δικαίωμα στην ελευθερία θρησκεύματος ή πεποιθήσεων και να υπονομεύσουν την κοινωνική συνοχή σε αυτή την περίοδο εθνικής έκτακτης ανάγκης».
Την ίδια διάκριση είχε κάνει εδώ και αρκετούς μήνες ακόμα και ο πρώην εξ απορρήτων σύμβουλος του Ζελένσκι, ο Αλεξέι Αρεστόβιτς (Alexey Arestovych). Μιλώντας τον Νοέμβριο του 2022 γι’ αυτό ακριβώς το θέμα, δηλαδή για το ενδεχόμενο νομικής δίωξης της Ουκρανικής Εκκλησίας, και ενώ βρισκόταν ακόμα στη θέση του επικεφαλής του Γραφείου του προέδρου Ζελένσκι (πλέον έχει παραιτηθεί), ο Αρεστόβιτς είχε πει τα εξής: «Στην Ουκρανία δεν τιμωρούμε για τις απόψεις, τιμωρούμε για πράξεις, και μάλιστα για πράξεις που έχουν αποδειχθεί». Και συμπλήρωνε: «Από τη μια μεριά οφείλουμε να προστατευθούμε, από την άλλη όμως μεριά δεν είναι λύση το να στραφούμε εναντίον των αισθημάτων των πιστών». Δεν έχω καμία αμφιβολία, έλεγε στη δήλωσή του ο Αρεστόβιτς, ότι μέσα στην ΟΟΕ υπάρχουν πράγματι πράκτορες των Ρώσων, αλλά συμπλήρωνε: «Αυτό δεν σημαίνει ότι θα πρέπει να χαρακτηρίσουμε αδιακρίτως οποιοδήποτε μέλος της εκκλησίας αυτής σαν προδότη, μόνο και μόνο επειδή συνεχίζει την οικογενειακή του παράδοση και παραμένει σε αυτή την Εκκλησία. Πολύ περισσότερο που πολλά από τα μέλη της Εκκλησίας αυτής μάχονται για την πατρίδα μας με το όπλο στο χέρι». «Και σας υπενθυμίζω -προσέθετε με έμφαση ο Αρεστόβιτς- ότι ο Μητροπολίτης Ονούφριος καταδίκασε την εισβολή από την πρώτη κι όλας ημέρα, στις επτά το πρωί, όταν ακόμα δεν ήταν καθόλου καθαρό τι θα συνέβαινε σε λίγες ώρες και αν θα του ζητούσαν να απολογηθεί γι’ αυτή του τη στάση». «Γι’ αυτό, παρά τον πόλεμο, και παρά το βαθύ μίσος που έχει σωρευτεί ανά τους αιώνες, δεν υπάρχει λόγος να βιαστούμε», κατέληγε ο τότε σύμβουλος του Ζελένσκι. Θα πρέπει με πολλή προσοχή να διακρίνουμε «ποιος είναι προδότης και ποιος εργάζεται για τη Ρωσία», και «για όποιους υπάρχουν ξεκάθαρες αποδείξεις να τους τιμωρήσουμε σύμφωνα με τη νομοθεσία μας».
Βλέπουμε λοιπόν ότι το πρόβλημα (αν πρέπει να διώκονται συγκεκριμένα πρόσωπα για τις συγκεκριμένες ενέργειές τους ή συλλογικά η ΟΟΕ για αυτό που είναι) είχε ήδη τεθεί από τότε, αφού υπήρχαν στα υψηλότερα κλιμάκια της ουκρανικής κυβέρνησης φωνές σαν του Αρεστόβιτς που επεσήμαιναν τη διαφορά. Και δεν είναι προφανώς τυχαίο ότι ο συγκεκριμένος άνθρωπος υποχρεώθηκε να παραιτηθεί από τη θέση του μόλις δύο μήνες μετά από όσα είδαμε να δηλώνει παραπάνω με αφορμή κάποια άλλη, εξίσου περίεργη δήλωσή του, τον Ιανουάριο του 2023. Στη συνέχεια έχει πλέον στραφεί ολοκληρωτικά εναντίον του Ζελένσκι, τον οποίο κατηγορεί για πολλά πράγματα, μεταξύ αυτών και για την «ηλίθια», όπως τη χαρακτήρισε, πολιτική του έναντι της ΟΟΕ (βλ. εδώ).
Δεν φτάσαμε άλλωστε κατευθείαν στον νόμο 8371. Από τη στιγμή που δημιουργήθηκε η «Ορθόδοξη Εκκλησία εν Ουκρανία» το 2018 ξεκίνησαν μια σειρά κρατικές και παρακρατικές ενέργειες εναντίον της ΟΟΕ, άλλοτε με την προσπάθεια να της επιβάλουν με το ζόρι να αλλάξει την ονομασία της και από «Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία» να ονομαστεί «Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία – Πατριαρχείο Μόσχας» (ΟΟΕ-ΠΜ, βλ. εδώ), άλλοτε με περιστασιακές βιαιότητες (βλ. π.χ. εδώ), άλλοτε με την υφαρπαγή ναών (βλ. π.χ. εδώ και εδώ), με αποκορύφωμα την προσπάθεια εκδίωξης της ΟΟΕ από το ιστορικό μοναστικό συγκρότημα της Λαύρας του Κιέβου (βλ. π.χ. εδώ). Και όλα αυτά πολύ πριν τη ρωσική εισβολή. Δεν ήταν λοιπόν ο πόλεμος το πρόβλημα. Ο πόλεμος έδωσε απλώς στους διώκτες της ΟΟΕ ένα παραπάνω επιχείρημα προς τους τρίτους· οι ίδιοι δεν το χρειάζονταν.
Ο στόχος του διωγμού
Ποιο είναι λοιπόν το πρόβλημα; Τι ακριβώς ενοχλεί τις ουκρανικές αρχές και όσους κατηγορούν την ΟΟΕ για φιλορωσισμό; Τι τους οδηγεί στη συλλογική απαγόρευσή της αν δεν είναι η α΄ ή β΄ συγκεκριμένη δράση της; Μα το είπε ο ίδιος ο Ζελένσκι στη δήλωση που ήδη αναφέραμε παραπάνω: Είναι η προσπάθεια για «απελευθέρωση» της Ουκρανικής Ορθοδοξίας «από τους διαβόλους της Μόσχας».
Εδώ ο Ζελένσκι λέει την αλήθεια, αρκεί να αποκωδικοποιήσουμε τα λόγια του· να αντιληφθούμε ότι οι «διάβολοι της Μόσχας» δεν είναι οι οργανωτικές διασυνδέσεις της ΟΟΕ, αλλά το συμβολικό της φορτίο. Διότι πέρα από τον αμιγώς θρησκευτικό της χαρακτήρα -ή μάλλον, ακριβώς χάρη σε αυτόν- η ΟΟΕ είναι εκ των πραγμάτων φορέας μιας μακράς πολιτισμικής και πνευματικής παράδοσης, βάσει της οποίας η ουκρανική ταυτότητα είναι συνδεδεμένη και εν πάση περιπτώσει δεν μπορεί να είναι εχθρική προς τη ρωσική γλώσσα, τη ρωσική ιστορία, τον ρωσικό πολιτισμό, τη ρωσική πνευματικότητα. Αυτή η εγγενής στην ΟΟΕ «πολιτισμική ταυτότητα» ήταν στην πραγματικότητα ο βασικός άξονας εξισορρόπησης και εθνικής συνοχής της σύγχρονης Ουκρανίας, όπως προέκυψε μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, από το 1991 μέχρι τουλάχιστον τα γεγονότα του 2014.
Είχα αναφερθεί σε αυτό σε ένα προηγούμενο άρθρο μου (Μάιος 2022), όπου έγραφα ότι εκτός από τη γεωπολιτική σύγκρουση των υπερδυνάμεων (ΗΠΑ-Ρωσία), και πέρα από τον εκκλησιαστικό ανταγωνισμό Μόσχας και Φαναρίου…
…στη ρίζα του ουκρανικού δράματος βρίσκεται το υπαρξιακό πρόβλημα αυτού καθαυτού του Ουκρανικού έθνους· ο βαθύς διχασμός των ίδιων των Ουκρανών, που αιώνες τώρα αλληθωρίζουν μία προς την Ορθόδοξη Ρωσία και μία προς την Καθολική Πολωνία. Η πνευματική αυτή πόλωση έχει πάρει κατά καιρούς πολλές και διαφορετικές μορφές και έχει διαπεράσει και την ίδια την ουκρανική Ορθοδοξία […] Στην πραγματικότητα, το ίδιο πρόβλημα το έχουν ζήσει με τον έναν ή τον άλλο τρόπο και εξακολουθούν να το ζουν όλες οι ορθόδοξες εκκλησίες. Η διαφορά στην περίπτωση της Ουκρανίας είναι ότι πέρα από την αμιγώς πνευματική διάσταση, που αφορά την πίστη και το δόγμα, ο πολιτισμικός αλληθωρισμός έχει διαπεράσει τον εθνικό ψυχισμό των ανθρώπων και έχει οδηγήσει σε μια εύθραυστη και ρευστή εθνική ταυτότητα.
Μέσα σε αυτή την ιστορική περιπέτεια, ένας από τους πόλους ψυχικής ενότητας των Ουκρανών, ίσως ο πιο σημαντικός, ήταν η παραδοσιακή Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία τους. Με το ιδιότυπο εθνοπολιτικό στάτους της, παρακολουθώντας τις ιστορικές μεταλλάξεις, αντανακλούσε την ασταθή αυτή ισορροπία μεταξύ ρωσικής Ανατολής και πολωνικής Δύσης, και γι’ αυτό ακριβώς αποτελούσε έναν καίριο συνεκτικό πυλώνα της εύθραυστης εθνικής ενότητας. Όλοι αυτοί που καταγγέλλουν τώρα τον Πούτιν ότι διαιρεί εδαφικά την Ουκρανία, ίσως δεν καταλαβαίνουν ότι η αποδυνάμωση ή η κατάργηση της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας θα σημάνει το τέλος της ίδιας της Ουκρανίας ως ενιαίου έθνους.
Ούτε σε εκείνο το άρθρο είχα προσπαθήσει να υπεισέλθω σε λεπτομέρειες, ούτε και τώρα θα το κάνω. Διότι μια σοβαρή ανάλυση του σύγχρονου ουκρανικού εθνικισμού θα έπρεπε να εξετάσει και άλλες σημαντικές διαστάσεις, και άλλες πολώσεις πέρα από την αντίθεση Ρωσίας-Πολωνίας ή Ορθοδοξίας-Καθολικισμού. Είναι γνωστό, για παράδειγμα, ότι στη Δυτική Ουκρανία, που είναι το προπύργιο του εθνικιστικού ουκρανικού αντιρωσισμού είχε αναπτυχθεί και μια εξίσου ισχυρή αντιπολωνική συνείδηση, που αυτή τη στιγμή φαίνεται να μην παίζει ιδιαίτερο ρόλο -αν και ποτέ δεν ξέρει κανείς τι θα προκύψει στην πρώτη στροφή της ιστορίας.
Εν πάση περιπτώσει, όσοι ενδιαφέρονται για περισσότερα μπορούν να ανατρέξουν στο πρόσφατο βιβλίο του Nicolai Petro, «The Tragedy of Ukraine: What Classical Greek Tragedy Can Teach Us About Conflict Resolution» (De Gruyter, 2023). Ο συγγραφέας είναι καθηγητής πολιτικών επιστημών στο Πανεπιστήμιο του Rhode Island (URI), υπήρξε σύμβουλος των ΗΠΑ σε θέματα σχέσεων με τη Σοβιετική Ένωση επί της προεδρίας του πατέρα Τζ. Μπους, και τώρα είναι ένας από τους βασικούς εταίρους του αμερικανο-καναδικού Institute for Peace & Diplomacy. Για μια γενική ιδέα της προσέγγισής του μπορεί κανείς να δει τα περιεχόμενα και την εισαγωγή του βιβλίου, ενώ υπάρχουν στο διαδίκτυο σχετικά άρθρα του (π.χ. εδώ και εδώ) και αρκετές συνεντεύξεις του (π.χ. εδώ, εδώ και εδώ).
Αυτό που κρατάμε από τα παραπάνω είναι ότι ο διωγμός κατά της ΟΟΕ δεν έχει να κάνει με την απαλλαγή της χώρας από έναν οργανισμό που συνεργάζεται δήθεν με το κράτος-εισβολέα, αλλά αφορά κάτι πιο θεμελιώδες. Πρόκειται για την κλιμάκωση ενός ιδιότυπου εμφυλίου πολέμουμεταξύ δύο διαφορετικών ουκρανικών «εθνικών ταυτοτήτων», που η μία από τις δύο αντιλαμβάνεται την άλλη ως απολύτως εχθρική. Από τη μια μεριά είναι η συμπεριληπτική ταυτότητα που στήριξε, όπως είπαμε παραπάνω, από το 1991 μέχρι τα γεγονότα του 2014, την ευάλωτη συνοχή και ενότητα όλων των πληθυσμών της ενιαίας Ουκρανίας. Και από την άλλη μεριά είναι ένας σκληρός αντιρωσισμός, που απαιτεί την κάθαρση της «ουκρανικότητας» όχι μόνο από κάθε τι το ρωσικό, αλλά και από κάθε ιδέα ανοχής και συνύπαρξης με αυτό.
Αυτός ο επιθετικός αντιρωσικός ουκρανικός εθνικισμός, που έχει ως ιστορικό κέντρο την περιοχή της Δυτικής Ουκρανίας, θα παρέμενε στη σύγχρονη Ουκρανία μια περιθωριακή ακραία εθνικιστική ιδεολογία, αν δεν υποστηριζόταν με δόλιο και συστηματικό τρόπο από την αμερικανική διπλωματία και την ουκρανική διασπορά στις ΗΠΑ και στον Καναδά, ώστε να φτάσει σήμερα να καταλάβει σαν ασθένεια όλη την κρατική δομή.
Στο πλαίσιο αυτής της νέας κρατικής ιδεολογίας δεν μπορεί να γίνει ανεκτή η ΟΟΕ όχι γιατί είναι ρωσική, όπως ψευδώς ισχυρίζεται το καθεστώς, αλλά επειδή εκπροσωπεί τη συμπεριληπτική και ανεκτική ουρανική ταυτότητα της προ του 2014 Ουκρανίας. Το τραγικό είναι ότι με τον τρόπο αυτό το καθεστώς του Κιέβου αντί να πετύχει την ομογενοποίηση της Ουκρανίας, σπρώχνει τα πράγματα προς τη διάλυσή της ως ενιαίου έθνους. Γι’ αυτό και έχει απόλυτο δίκιο ο Αρεστόβιτς που, όπως είδαμε, χαρακτηρίζει «ηλίθια» την πολιτική αυτή. Εκτός αν στην πραγματικότητα δεν είναι παρά μια σιωπηλή παραδοχή της ήττας και της ντε φάκτο απώλειας ενός μεγάλου τμήματος της χώρας. … Αυτό το λίγο που θα μείνει, ας είναι τουλάχιστον «καθαρό»!
Είναι ένα «μάθημα» που εμείς οι Έλληνες το έχουμε διδαχθεί πάνω από μία φορές στη νεώτερη ιστορία μας, με τελευταία την τραγωδία της Κύπρου: κάθε μεγαλοϊδεατική μανία καταλήγει συνήθως σε εθνικό ακρωτηριασμό.
