Τον τελευταίο τουλάχιστον ενάμιση χρόνο έχει παρατηρηθεί ραγδαία ποσοτική αύξηση ρεπορτάζ με τίτλους όπως «εκτός ελέγχου η ανήλικη παραβατικότητα» , «μάστιγα η παραβατικότητα νέων» «εκτός ελέγχου η βία ανηλίκων»… Εξίσου έχουν αρχίσει να πληθαίνουν άρθρα, αναλύσεις, εκπομπές που προσεγγίζουν ένα φαινόμενο -υπό εξέλιξη καταπώς λένε- που αναζητά αίτια, ευθύνες, αντιμετώπιση, πρόληψη κτλ. Παράλληλα η κοινή γνώμη ενημερώνεται από το αστυνομικό δελτίο για τη συστηματική πλέον -με έμφαση στο «πλέον» για την αυτόματη σύγκριση με το παρελθόν- ποινική αντιμετώπιση γονέων των οποίων τα τέκνα παρανομούν, με την σύλληψη και παραπομπή τους με την αυτόφωρη διαδικασία στη δικαιοσύνη με την κατηγορία της παραμέλησης ανηλίκου, η τα ενεργά μέτρα καταγραφής εστιών ανήλικης παραβατικότητας. Τέλος έχουμε παρεμβάσεις σε κορυφαίο επίπεδο εκτελεστικής εξουσίας:
α) στη μία περίπτωση τον νόμο 5090/2024 που επιμελήθηκε ο υπουργός Δικαιοσύνης Γιώργος Φλωρίδης το τρέχον έτος και συγκεκριμένα η αλλαγή του άρθρου 127 του ποινικού κώδικα με την οποία πλέον μπορεί να προβλέπεται ποινή κράτησης για ανήλικα άτομα 15 ετών και άνω, για οποιοδήποτε αδίκημα ορίζεται ως αδίκημα,
β) στην άλλη περίπτωση την ΚΥΑ που αναμένεται να εκδοθεί από τον υπουργό Παιδείας, Θρησκευμάτων και Αθλητισμού Κυριάκο Πιερρακάκη σχετικά με τον νέο σχολικό κανονισμό όπου θα περιλαμβάνεται αυστηροποίηση του πλαισίου ποινών μεταξύ άλλων για ζημιές σε σχολικές μονάδες ή χρήση κινητών τηλεφώνων (δείτε εδώ και εδώ).
Και οι δύο παρεμβάσεις τοποθετούνται σε ένα πλαίσιο δημόσιου διαλόγου που έχει από τα πριν ναρκοθετηθεί από το βασικό framing που έχουν εισάγει τα μέσα ενημέρωσης στη συζήτηση και δεν είναι άλλο από την «ανεξέλεγκτη ανήλικη παραβατικότητα».
Όπως είπαμε και πριν και στο υπάρχον κλίμα «έξαρσης του φαινομένου» η ΕΛ.ΑΣ. φροντίζει να ενημερώνει με δελτία Τύπου την κοινή γνώμη κάθε φορά που διεξάγει μια «Ειδική επιχειρησιακή δράση της Υποδιεύθυνσης Προστασίας Ανηλίκων για την πρόληψη και αντιμετώπιση της παραβατικότητας των ανηλίκων». Χαρακτηριστικά οι πιο πρόσφατες τέτοιες ενημερώσεις (31/8 και 1/9 του 2024) μας γνωστοποιούν ότι στη διάρκεια αυτών των επιχειρησιακών δράσεων ελέγχθηκαν 293 άτομα σε μόλις δύο ημέρες (169 και 124 αντίστοιχα) σε διάφορες περιοχές της Θεσσαλονίκης ενώ στη περίπτωση υπήρξαν και 12 προσαγωγές ατόμων χωρίς ωστόσο να αναφέρεται αν προέκυψε κάτι αξιόποινο ή όχι. Με λίγα λόγια οι ειδικές αυτές επιχειρησιακές δράσεις της ΕΛ.ΑΣ. ουσιαστικά είναι η περικύκλωση ολόκληρων γειτονιών και η με απροσδιόριστα κριτήρια αθρόες εξακριβώσεις και προσαγωγές ατόμων που μπορεί να φαίνονται -ή και όχι ποιος ξέρει- νεαρής ηλικίας. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και το πώς κλείνουν αυτά τα ενημερωτικά δελτία, τα οποία στην ουσία μας λένε χύμα ότι βρίσκεται εν εξελίξει μια συντονισμένη προσπάθεια αστυνομικής χαρτογράφησης και φακελώματος της νεολαίας που έχει ως πεδίο συνάντησης γενικώς το δημόσιο χώρο:
Σκοπός ήταν η συλλογή στοιχείων και η χαρτογράφηση της κίνησης ανηλίκων που ενδεχομένως εμπλέκονται σε περιστατικά παραβατικότητας. Τα στοιχεία που συλλέγονται θα αποτελέσουν αντικείμενο αξιολόγησης, αξιοποίησης και διερεύνησης για το σχεδιασμό στοχευμένων δράσεων σε περιοχές όπου διαπιστώνεται συσσώρευση περιστατικών ανήλικης παραβατικότητας.Ανάλογες εξορμήσεις θα συνεχιστούν στο πεδίο της πρόληψης και αντιμετώπισης του φαινομένου της νεανικής εγκληματικότητας.
Μοιραία λοιπόν καλούμαστε να αναλογιστούμε σε μια σειρά από πράγματα σε μια απόπειρα να ψάξουμε το νήμα της ιστορίας από την αρχή. Για να είναι λειτουργικό κάτι τέτοιο πρέπει να φτιαχτεί ένας νοηματικός ναυτίλος για τη χάραξη της πορείας που θα ακολουθήσουμε. Αυτός θα μπορούσε να είναι τα παρακάτω ερωτήματα:
- Τι είναι η ανήλικη παραβατικότητα
- Ποια είναι η πραγματική διάσταση του «προβλήματος»
- Πώς η επέκταση ποινικών ευθυνών στους γονείς βοηθά στην αντιμετώπιση του προβλήματος
- Πώς η ποινική και αστυνομική καταστολή βοηθά στην αντιμετώπιση του προβλήματος
Ας τα δούμε ένα-ένα.
i) Ανηλικότητα και ανήλικη παραβατικότητα- Ιστορικό υπόβαθρο
Ο όρος «ανήλικη παραβατικότητα» είναι σχετικά πρόσφατος. Συνδέεται άρρηκτα με το διαχωρισμό της ανθρώπινης ηλικίας σε ενήλικη και ανήλικη, προϊόν της νεωτερικότητας και της εξέλιξης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η διάκριση δηλαδή των ανθρώπων βάση της ηλικίας τους σε λιγότερο και περισσότερα υπεύθυνα άτομα με ανάλογες υποχρεώσεις και δικαιώματα, δεν είναι μια αυτονόητη κατάσταση που υπήρχε από πάντα αλλά μια πολύ νέα κατάκτηση. Φυσικά η συζήτηση για την ανηλικότητα δεν άνοιξε ταυτόχρονα σε ολόκληρο τον κόσμο, και μέχρι σήμερα τα ηλιακά όρια και το τι υποχρεώσεις και δικαιώματα συνεπάγονται, δεν είναι ίδια παντού.
Η χρήση του όρου ανήλικη παραβατικότητα εντοπίζεται -όχι με απόλυτη ακρίβεια η αλήθεια είναι- στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα όπου έχουμε την πρώτη καταγεγραμμένη ιστορικά θεσμική διάκριση στην αντιμετώπιση της εγκληματικότητας νέων με την ίδρυση του πρώτου δικαστηρίου ανηλίκων στην ιστορία στην κομητεία Κουκ στην πόλη του Σικάγου στην πολιτεία Ιλινόις το 1899. (Δείτε εδώ και εδώ).
Η ίδρυση ενός δικαστηρίου που θα εξέταζε κατά αποκλειστικότητα ποινικές υποθέσεις ανηλίκων ήταν μια πρωτοποριακή -για τα δεδομένα της εποχής πάντα- καθώς μέχρι τότε τα δικαστήρια δεν έκαναν τέτοιου είδους διακρίσεις με συνέπεια την οριζόντια ποινική αντιμετώπιση νέων και ενηλίκων. Έμελε δε να αποτελέσει πρότυπο στη διαμόρφωση του ποινικού δικαίου και των δικαστικών σωφρονιστικών θεσμών διεθνώς. Από αυτήν την άποψη υπήρξε μια ριζοσπαστική τομή ενταγμένη σε ένα σύστημα ιδεών προερχόμενων από το πνεύμα του Διαφωτισμού, άρα de facto πιο φιλελεύθερες. Από την άλλη ήταν μια εξέλιξη που προέκυπτε ως μηχανιστική αναγκαιότητα της εποχής καθώς η βιομηχανοποίηση, η αστικοποίηση και τα μεγάλα μεταναστευτικά ρεύματα της εποχής στις ΗΠΑ μετέβαλλαν τις υφιστάμενες κοινωνικές δομές οδηγώντας σε πολλές διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις, ανάμεσα τους και η αναγνώριση της ανήλικης παραβατικότητας ως τέτοιας.
ii) Ανήλικη παραβατικότητα και ηθικός πανικός
Ο Βρετανός κοινωνιολόγος και θεωρητικός των κοινωνικών επιστημών Στάνλει Κόεν (Stanley Cohen1942-2013) θα καθιερώσει τον όρο «ηθικό πανικό» μέσα από το έργο του ‘Folk Devils and Moral Panics: The Creation of the Mods and Rockers‘ (1972) για να περιγράψει ακριβώς αυτήν την κοινωνική διεργασία με την οποία ένα ζήτημα εμφανίζεται ως κοινωνική αρρώστια προκαλώντας έναν αρχέτυπο συλλογικό φόβο, επιτελώντας το ρόλο του «λαϊκού μπαμπούλα» για μια ολόκληρη κοινωνία. Για την κατανόηση της έννοιας του ηθικού πανικού ο Cohen δίνει έμφαση στην υπερβολή. Η υπερβολική πρόσληψη ενός κινδύνου και η υπερβολική αντίδραση κοινωνίας απέναντι σε αυτόν είναι δυνατόν να έρχονται σε οξεία δυσαναλογία ως προς το μέγεθος του πραγματικού προβλήματος, ενώ η διαρκής επίκληση του κινδύνου ως σημείου κοινωνικής εγρήγορσης λειτουργεί ως αυτο-εκπληρούμενη προφητεία κάθε φορά που μπορεί σημειωθεί ένα πραγματικό συμβάν, ειδικά αν είναι αποτρόπαιο.
Τις επόμενες δεκαετίες με έμφαση την ακριβώς επόμενη μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο δεκαετία, το frame «ανήλικη παραβατικότητα» θα εμφανίζεται συχνά πυκνά στον Τύπο, την τηλεόραση, σε ομιλίες πολιτικών ή θρησκευτικών παραγόντων, και διαφόρων δημοσιολογούντων και διαμορφωτών άποψης. Υπαρκτά περιστατικά παραβατικότητας ανηλίκων θα εργαλειοποιούνται προκειμένου να δημιουργηθεί το σχήμα ενός κοινωνικού φαινόμενου-χιονοστιβάδας που απειλεί ολόκληρη την κοινωνία ώστε να δικαιολογηθούν έκτακτες παρεμβάσεις της πολιτείας για την αντιμετώπιση αυτού. Η συμπεριφορά των νέων, η ηθική τους εκτροπή που οδηγεί στην νεανική παραβατικότητα συνιστά ένα ηθικό πανικό κατά τον ορισμό του Cohen μεγάλης έκτασης, έντασης και διάρκειας ο αντίκτυπος του οποίου περνά στη μαζική κουλτούρα και την έβδομη τέχνη. Μεγάλες κινηματογραφικές παραγωγές, κάποιες μάλιστα άφησαν εποχή (Επαναστάτης χωρίς αιτία 1955, Το Κουρδιστό Πορτοκάλι 1971, Over the Edge 1979 και πολλές άλλες) καταπιάνονται με το θέμα είτε καθαρά για θεαματικούς λόγους είτε με πρόσχημα το κοινωνικό προβληματισμό.
Η καθηγήτρια Ιστορίας και Αρχαιολογίας και συγγραφέας Έφη Άβδελά στο έργο της «Φθοροποιοί και ανεξέλεγκτοι απασχολήσεις: Ο ηθικός πανικός για τη νεολαία στη μεταπολεμική Ελλάδα», (Σύγχρονα Θέματα 90, 30-43., 2005) περιγράφει πως ειδικά τη δεκαετία του 1950 η ανησυχία για τη νεανική παραβατικότητα είναι διεθνής και την παρομοιάζει ως «φάντασμα που πλανάται πάνω από την Ευρώπη». Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά το πρόβλημα που φαίνεται να ανακύπτει είναι τόσο οξύ και τόσο οικουμενικό που φτάνει να απασχολεί όχι μόνο τις δυτικές χώρες αλλά και την άλλη πλευρά του σιδηρούν παραπετάσματος καθώς και χώρες όπως η Ιαπωνία, η Αυστραλία και η Νότια Αφρική, ενώ συνδέεται άμεσα με το μεταπολεμικό status quo, την αλλαγή των παραγωγικών σχέσων και την εξασφάλιση περισσότερου ελεύθερου χρόνου και για τους νέους, τις νέες καταναλωτικές συνήθειες και τρόπους διασκέδασης και ψυχαγωγίας.
iii) Ηθικός πανικός για την ανήλικη παραβατικότητα στην Ελλάδα
Από αυτή τη διεθνή τάση δε λείπει και η Ελλάδα. Στο «Φθοροποιοί και ανεξέλεγκτοι απασχολήσεις» περιγράφεται γλαφυρά το πώς η ελληνική εκδοχή του ηθικού πανικού για τη νεολαία που βρίσκεται σε ηθικό κίνδυνο απασχολεί εξίσου την πτέρυγα της εθνικοφροσύνης όσο και της αριστεράς που και οι δυο τους μέσα από τους μηχανισμούς προπαγάνδας και επιρροής τους προσπαθούν να δαιμονοποιήσουν τα δυτικά πρότυπα κατανάλωσης, διασκέδασης και μόδας ως πηγή της ηθικής διαφθοράς των νέων.
Στο στόχαστρο μπαίνει ο,τιδήποτε θεωρείται ότι αλλοιώνει και μεταβάλλει την ηθική των νέων ανθρώπων, τα κέντρα διασκέδασης, η μουσική, ο κινηματογράφος ακόμα και τα μπλουν τζινς. Στο τέλος της δεκαετίας θα ψηφιστεί ο περιβόητος νόμος 4000 (γνωστός και ως νόμος περί τεντιμποϊσμού του υπουργού Δικαιοσύνης Κωνσταντίνου Καλλία (1958) από όλες τις πολιτικές παρατάξεις. Το κλίμα της εποχής θα αποτυπωθεί μέσω της δραματοποίησης του ηθικού πανικού για τη νεανική παραβατικότητα και στον ελληνικό κινηματογράφο με ποιο γνωστή την ταινία «Νόμος 4000» του 1962.
Ο ηθικός πανικός για τον κίνδυνο του τεντιμποϊσμού που οδήγησε στην ψήφιση του εν λόγω νόμου είχε εξελιχτεί σε πραγματική φρενίτιδα του Τύπου, ενώ το δικό της ανάθεμα φρόντιζε να εξαπολύει και η Εκκλησία. Χαραγμένες στη συλλογική μνήμη έχουν μείνει οι εικόνες από τη δημόσια διαπόμπευση νεαρών συλληφθέντων για τεντιμποϊσμό οι οποίοι περιφέρονταν αστυνομική συνοδεία κουρεμένοι με την ψιλή και με πινακίδες κρεμασμένες από το λαιμό τους να λένε «είμαι τεντιμποϊς».
Παρότι ο νόμος αυτός καταργήθηκε το 1983 από τη σοσιαλδημοκρατική κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ, ο ηθικός πανικός εναντίον της «άγριας νεολαίας» επιστρέφει δυναμικά στην ίδια δεκαετία. Αυτή τη φορά η νεολαία βρίσκεται υπό τον κίνδυνο των ντίσκο, των ναρκωτικών, του χουλιγκανισμού, των μπιλιάρδων, κάτι που βρίσκει ξανά την απεικόνιση του στη μαζική κουλτούρα της εποχής. Είναι πραγματικά δεκάδες οι ταινίες του σινεμά ή και του βίντεο (μιας και τότε υπήρχε ή έκρηξη των βιντεοταινιών) οι οποίες είτε με δραματικό στυλ («Τα Τσακάλια» 1981, «Φυλακές ανηλίκων» 1982, είτε με κωμικό «Ρόδα τσάντα και κοπάνα 1982» είχαν από κοινού το ίδιο ηθικοπλαστικό και διδαχτικό πνεύμα για τη φρόνιμη και συνετή συμπεριφορά των νέων ενώ έδειχναν ποιες συμπεριφορές οδηγούν σε παρεκτροπές συμπεριφοράς με τραγικά αποτελέσματα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η πλοκή της ταινίας «Τα Τσακάλια», η οποία δείχνει ότι οι επιπόλαιες επιλογές του βασικού γυναικείου χαρακτήρα είχαν ως αποτέλεσμα το βιασμό της με αποτέλεσμα ο φίλος της να πέσει στα βαριά ναρκωτικά. Μπορεί στο σήμερα η ταινία να θεωρείται επιτομή του κάλτ και να γελάμε με τις πιο γνωστές ατάκες της (‘Mε θυμάσαι ρε πούστη;‘) δεν παύει όμως να είναι ταυτόχρονα μια εξαιρετικά συντηρητική ταινία στα μηνύματα και τις διδαχές που προσπάθησε να περάσει.
Ταυτόχρονα βέβαια όπως και σε όλες τις άλλες περιπτώσεις που αναφέρθηκαν στο παρελθόν είναι φανερή η πολιτική σκοπιμότητα. Αν τη δεκαετία του 1950, τη πρώτη δεκαετία του μετεμφυλιακού καθεστώτος και της παντοδυναμίας της ΕΡΕ, είχαμε από τη μία την αγωνία της εθνικοφροσύνης και από την άλλη την αγωνία της ΕΔΑ για την πλειοδοσία στην επιρροή της νεολαίας, στη δεκαετία του 1980 έχουμε την αγωνία της πασοκικής εξουσίας απέναντι σε μια πλήρως ριζοσπαστικοποιήμενη νεολαία που έχει βιώσει την επταετία της δικτατορίας και είναι εμφανής η προθυμία της να καταστείλει άγρια τις κινητοποιήσεις και τα νεανικά κινήματα αμφισβήτησης της εποχής. Μην ξεχνάμε ότι είναι η εποχή της έναρξης των επιχειρήσεων «Αρετή» στα Εξάρχεια, της δολοφονίας του 15χρονου αναρχικού μαθητή Μιχάλη Καλτεζά, των εκκενώσεων καταλήψεων όπως αυτή του Χημείου και της σοσιαλδημοκρατικής εκδοχής των βασανιστηρίων σε κλούβες, τμήματα, αστυνομικές διευθύνσεις και φυλακές.
iv) Ηθικός πανικός για την ανήλικη παραβατικότητα στο σήμερα
Στο σήμερα λοιπόν ο ηθικός πανικός έχει επιστρέψει για τα καλά. Περιγράψαμε στην αρχή το μιντιακό κλίμα, τις αστυνομικές επιχειρήσεις, τις νομοθετικές παρεμβάσεις και τις έκτακτες υπουργικές αποφάσεις. Αν όμως στο παρελθόν η πολιτική σκοπιμότητα πίσω από την πρόκληση του εκάστοτε ηθικού πανικού είναι πλέον εμφανής -αν δεν ήταν και τότε- δημιουργείται ένα μεγάλο ερώτημα: γιατί σήμερα, ή μάλλον ποια η πολιτική σκοπιμότητα σήμερα;
Δεν είναι καμιά δύσκολη επιστήμη. Για αρχή φυσικά και δεν αρνούμαστε ότι πάρχουν κρούσματα βίαιων περιστατικών στα οποία μπορεί να εμπλέκονται ανήλικα άτομα, μερικά από τα οποία μπορεί να είναι και αποκρουστικά (περιπτώσεις ακραίου μπούλινγκ και βιασμών ή περιπτώσεις νεανικών συμμοριών). Ο τρόπος με τον οποίο διεξάγεται όμως η δημόσια συζήτηση δεν δείχνει να παραπέμπει σε ένα γόνιμο και ψύχραιμο προβληματισμό γύρω από τα περισταατικά αυτά. Από την άλλη, η κυβέρνηση Μητσοτάκη φιλοδοξεί να αποτελέσει, και το έχει διακηρύξει σε όλους τους τόνους, το σφράγισμα του περίφημου τέλους της μεταπολίτευσης και μαζί με αυτό τον εκμηδενισμό της ιδεολογικής ηγεμονίας της αριστεράς όπως κι αν τον εννοούν.
Όλα τα σημαντικά διαρθρωτικά νομοσχέδια που αφορούν στα εργασιακά, στον περιορισμό των διαδηλώσεων, στα ιδιωτικά πανεπιστήμια και στην πανεπιστημιακή αστυνομία στα δημόσια, το ένα μετά το άλλο ξηλώνουν το κοινωνικό συμβόλαιο της μεταπολίτευσης και δίνουν πίσω στην εξουσία ένα μέρος του ελέγχου της κοινωνικής και δημόσιας ζωής που είχε χάσει από το 1974 και μετά.
Στην ίδια κατεύθυνση είναι και η προσπάθεια ποδηγέτησης της μαθητικής και ανήλικης νεολαίας που στα πενήντα χρόνια της μεταπολίτευσης με αποκορύφωμα την εξέγερση του Δεκέμβρη του 2008, έχει δώσει το μαχητικό «παρών» στους μεγάλους κοινωνικούς αγώνες κάθε δεκαετίας. Πώς αλλιώς μπορεί να εξηγηθεί η εμμονή στη διεύρυνση του ποινικού καταλογισμού από τα 12 χρόνια στα δέκα κατά τη διαβούλευση για τον νέο ποινικό κώδικα (ευτυχώς τελικά δεν πέρασε) ή με οριζόντια κριτήρια φυλάκιση νέων από 15 ετών και άνω για οποιοδήποτε κακούργημα (δυστυχώς πέρασε) ή τέλος η εμμονή στην επαναφορά σκληρών ποινών στα σχολεία και στο να πληρώνουν οι γονείς τις ζημιές που θα προκαλούνται εντός σχολικών μονάδων; Όπου κάνει νιάου νιάου ότι αυτό θα φιλοδοξήσει να έχει γενικευμένη εφαρμογή σε περιπτώσεις μαθητικών καταλήψεων; Κάτι που μας φέρνει στο επόμενο θέμα μας.
v) Ανήλικη παραβατικότητα και ποινικός λαϊκισμός
Μαζί με τον ηθικό πανικό παρατηρείται και η ανάπτυξη ενός λαϊκισμού, γενικά για θέματα παραβατικότητας και ειδικά σε ό,τι αφορά στη νεανική της εκδοχή, τόσο από το δεξιό πολιτικό φάσμα όσο και από το αριστερό. Οι φωνές από τα δεξιά σπέρνουν τον πανικό για τις χαμηλές ποινές, τη χαλαρή σωφρονιστική πολιτική, την ανοχή της πολιτείας στα παραβατικά φαινόμενα ενώ οι φωνές από τα αριστερά αποδίδουν την έκρηξη της παραβατικότητας στο γεγονός ότι ο προσανατολισμός που δίδεται από τα πάνω στην αστυνομία είναι η καταστολή των νεανικών και εργατικών αγώνων αντί της σύλληψης πραγματικών εγκληματιών.
Με την παραμικρή αφορμή, με το κάθε επόμενο αποτρόπαιο εγκληματικό συμβάν στο οποίο μπορεί να εμπλέκονται ανήλικοι και θα λάβει μεγάλη δημοσιότητα, μια χιονοστιβάδα σχολίων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και στα φόρουμ ειδησεογραφικών σελίδων, σχόλια που μπορεί να προέρχονται εξίσου από προοδευτικούς ή συντηρητικούς λογαριασμούς, ζητούν άμεση κρατική παρέμβαση, παραδειγματική τιμωρία τέκνων, γονέων, θείων, παππούδων, γιαγιάδων και κηδεμόνων πάσης φύσεως. Αυτό το τελευταίο, χαρακτηριστικό δείγμα αυτού του ποινικού λαϊκισμού, είναι άκρως ανησυχητικό.
Ο στιγματισμός των γονέων για την όποια συμπεριφορά των τέκνων τους μέσω της σύλληψης, της απόδοσης κατηγορίας, και της ενδεχόμενης καταδίκης και αμαύρωσης του ποινικού τους μητρώου πέρα από αυθαίρετη συλλογική ευθύνη, συνιστά μια πολιτική ατζέντα, εμφανώς συντηρητική, η οποία φτάνει στο σημείο να τιμωρεί τους ίδιους τους γονείς για τις πράξεις των παιδιών τους σε μια λογική συλλογικής ευθύνης με βάση τη γραμμή αίματος. Προφανώς είναι απότοκο της επικράτησης της δομιστικής/δομολειτουργιστικής τάσης της κοινωνιολογίας στην εγκληματολογία, η οποία τοποθετεί την οικογένεια ως βασική μονάδα κοινωνικοποίησης και επιβολής ηθικών κανόνων. Είναι όμως έτσι;
Πόσο οικεία, από τα σχολικά μας χρόνια δεν είναι η φράση, προερχόμενη συνήθως από στόμα γονέα προς το τέκνο του, «μα καλά ποιος σου έχει μάθει να φέρεσαι έτσι, εμείς στο σπίτι δεν στα έχουμε μάθει αυτά;» Μέσα σε αυτή τη φράση συμπυκνώνονται -μαζί με την απελπισία του εκάστοτε ατυχή γονέα- τόσες πολλές αλήθειες, δυσάρεστες ενδεχομένως σχετικά με τη συμπεριφορά των παιδιών και τον χαρακτήρα που αναπτύσσουν εκτός σπιτιού, που πράγματι μπορεί να μην έχει καμία σχέση με την οποιαδήποτε ανατροφή μπορεί να προσπάθησαν να του προσφέρουν οι γονείς τους.
Η κοινωνιολογία έχει φυσικά εξελιχτεί και περιλαμβάνει αρκετές άλλες σχολές πιο προοδευτικές από τον δομολειτουργισμό όπως η θεωρία της Κοινωνικής Σύγκρουσης ή η θεωρία της Συμβολικής Αλληλεπίδρασης (Symbolic Interactionism) που δεν προσδίδουν στην οικογένεια τον ίδιο απόλυτο ρόλο για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς των παιδιών. Δεν θα αναλύσουμε τι ακριβώς γιατί δεν έχει σημασία. Σημασία έχει ότι έχει υπάρξει εξέλιξη και απομάκρυνση από αυτές τις παρωχημένες αντιλήψεις και παρόλα αυτά γυρνάμε πίσω.
Ακόμα όμως κι αν κανείς δεν είναι μυημένος στην κοινωνιολογία ή την εγκληματολογία -δεν προκύπτει εξάλλου καμία αντικειμενική αναγκαιότητα να είναι σώνει και ντε- μπορεί εύλογα να διερωτηθεί αν το κοινωνικό περιβάλλον παίζει τον απόλυτο ρόλο στη διαμόρφωση του χαρακτήρα ενός ανθρώπου τι γίνεται με τη βουλησιαρχία; Πού είναι οι δικές μας επιλογές, τα δικά μας θέλω και επιθυμίες, η συνείδηση μας στο κάτω κάτω της γραφής; Υπάρχει ελεύθερη βούληση ή είμαστε κατά αποκλειστικότητα μαριονέτες των κοινωνικών επιδράσεων του περιβάλλοντός μας;
Εκεί λοιπόν που είχαν μπει στη συζήτηση -εδώ και δεκαετίες μάλιστα- μέτρα όπως η μείωση του ποινικού καταλογισμού των ανηλίκων, της δημιουργίας κατάλληλων δομών μέριμνας και ψυχολογικής υποστήριξης νέων ακόμα και ύπαρξης προσωπικού κοινωνικών λειτουργών και ειδικών ψυχολογικής βοήθειας και υποστήριξης στις σχολικές μονάδες, το δόγμα αλλάζει άρδην.
Ανεξάρτητα από το όποιον μερικό χαρακτήρα τέτοιων μέτρων και την οποιαδήποτε δραστική τους απόδοση, το γεγονός ότι η συζήτηση στο δημόσιο πεδίο πήγαινε προς τα εκεί ήταν μια αποτύπωση του κοινωνικού ανταγωνισμού γενικότερα αλλά και της συμμετοχής των νέων στα κινήματα αμφισβήτησης ειδικότερα. Η αλλαγή πλεύσης σε δόγμα μηδενικής ανοχής που ξεκινά από τη σκληρότερη αντιμετώπιση των νέων παραβατών και τη διεύρυνση του όρου «νεανική παραβατικότητα» μέχρι και τη σκληρότερη ποινική αντιμετώπιση των γονέων, θα προκαλέσει σίγουρα αλυσιδωτές κοινωνικές παρενέργειες που τίποτα το καλό δεν προοιωνίζονται.
Από τη μία θα αυξηθεί κατακόρυφα η ενδοοικογενειακή βία, είτε αυτή θα καταγράφεται είτε όχι, προκειμένου οι γονείς να πειθαρχούν τα τέκνα τους, και από την άλλη θα γιγαντωθεί μια βιομηχανία διώξεων και εγκλεισμού ανηλίκων σε φυλακές και ιδρύματα, καθώς μπροστά στον κίνδυνο σύλληψής τους ενδέχεται αρκετοί γονείς να καταδίδουν τα ίδια τους τα παιδιά στις αρχές προκειμένου να επιληφθούν αυτές. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η περίπτωση 17χρονου νεαρού από το Ηράκλειο Κρήτης όπου μετά από παρέμβαση των γονέων του στις αρχές για ενδο-οικογενειακή βία εναντίον της αδερφής του, οδηγήθηκε σε φυλακές ανηλίκων για να πέσει θύμα βασανισμού και ομαδικών βιασμών μέσα στο 2023.
Μπορούμε μόνο να φανταστούμε τι έχει να συμβεί αν αυξηθεί δραματικά ο αριθμός νέων έγκλειστων που η ηλικία τους μπορεί να κυμαίνεται και μέχρι 10-12 χρόνων. Μοιραία κάποια στιγμή, στο όχι πολύ μακρινό μέλλον θα έρθει και συζήτηση για ιδιωτικές δομές κράτησης νέων, για ιδιωτικά αναμορφωτήρια, για ιδιωτικές εταιρίες επιτήρησης αναστολών και εναλλακτικών μορφών έκτισης ποινής των νέων.
Δεν προσφέρεται λοιπόν κανένας εφησυχασμός. Η ενδοτικότητα στον ηθικό πανικό και η υιοθέτηση ενός ποινικού λαϊκισμού αριστερής κοπής δεν βγήκε σε καλό στο παρελθόν. Ο νόμος 4000 περί τεντιμποϊσμού ψηφίστηκε ομόφωνα από όλο το πολιτικό φάσμα παρά το γεγονός ότι εσώκλειε στον πυρήνα του μια λογική εξαίρεσης και αφηρημένης διακινδύνευσης. Όπως αναφέρει η Αβδελά πράξεις που τιμωρούνταν ήδη στον ποινικό κώδικα- μερικές μάλιστα πλημελληματικά θα έχουν επιβαρυντική ποινική μεταχείριση όταν «εκ του τόπου, του χρόνου και των εν γένει περιστάσεων, η συγκεκριμένη πράξη μαρτυρή ιδιάζουσαν θρασύτητα του υπαίτιου και προκλητικότητα έναντι της κοινωνίας».
Το αφηρημένο και αόριστο της νομικής διατύπωσης σήκωσε κάποιες διαμαρτυρίες από βουλευτές της ΕΔΑ που έσπευσε να καθησυχάσει ο υπουργός με τη δικαιολογία ότι δε μπορούσε να συμπεριλάβει σε επίσημο νομοθετικό κείμενο του κράτους την «κακόηχον αυτήν λέξη» περί τεντιμποϊσμού. Όπως όμως αναφέρει ο συγγραφέας και ιστορικός Κώστα Κατσάπης στο βιβλίο του Κώστας Κατσάπης, Ήχοι και απόηχοι. Κοινωνική ιστορία του ροκ εν ρολ φαινομένου στην Ελλάδα, 1956-1967, Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας Γενικής Γραμματείας Νέας Γενιάς. Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών Ε.Ι.Ε., Αθήνα 2007, η εφαρμογή του νόμου 4000 τελικώς επεκτάθηκε και σε πολιτικές διώξεις εναντίον μελών της ΕΔΑ και της νεολαίας Λαμπράκη τη διετία ανάμεσα στα Ιουλιανά και το πραξικόπημα του 1967, αρχής γενομένης της σύλληψης τεσσάρων φοιτητών για δημόσια αποδοκιμασία του βουλευτή Χανίων Κωνσταντίνου Μητσοτάκη και ρίψη αυγών στην αυτοκινητοπομπή του το Φθινόπωρο του 1965. Αυτή ήταν και η πρώτη φορά που εφαρμόστηκε ο νόμος 4000 σε δίκη με πολιτικό περιεχόμενο με την δικαιολόγηση, ότι οι πράξεις των συλληφθέντων συνιστούσαν «εκτροπήν ενέχουσαν επίμονον προκλητικότητα έναντι της κοινωνίας της πόλεως των Χανίων και θρασύτητα των δραστών αντεικειμένην εις το ήθος της ελληνικής νεολαία».
