Το Exploitation (2021) είναι μια μικρού μήκους ταινία της Μαρίνας Συμεού στην οποία έγραψα το σενάριο. Αγαπώ ιδιαίτερα αυτήν τη μικρή ταινιούλα, μου θύμισε ότι μου αρέσει να φτιάχνω εικόνες, κάτι που εύκολα το ξεχνά κανείς όταν αυτό που κάποτε αγαπούσε αρχίζει να κουβαλά όλο το στρες που κουβαλάει η «δουλειά». Για διάφορους λόγους, βρέθηκα πολύ μακριά από την ταινία τον καιρό της δημιουργίας της και ούτως ή άλλως όταν ένα σενάριο γίνεται εικόνες στο τέλος, πολλά πράγματα που υπήρχαν σε αυτό δεν γυρίζονται και άλλα που γυρίζονται δεν είναι μέσα στο σενάριο.
Μία από αυτές τις σκηνές, στην οποία δεν είχα βάλει καθόλου το χέρι μου εγώ ήταν η σκηνή αυνανισμού της πρωταγωνίστριας: την αυτοσχεδίασε η σκηνοθέτης με την πρωταγωνίστρια. Την επόμενη της προβολής στο Φεστιβάλ της Δράμας διαβάζω μια κριτική που θεωρούσε τη συγκεκριμένη σκηνή ενδεικτική μιας ιστορίας ιδωμένης «από το βλέμμα ενός άντρα». Δεν με χάλασε, εξάλλου δίνω μηδαμινή σημασία σε κριτικές που βασίζονται σε πολύ έτοιμα, μέινστριμ σχήματα ποπ σοφίας. Ας πούμε ότι εκτιμώ κάπως την πρωτοτυπία και περιφρονώ τα buzz words.
Έτσι όταν το επισήμανα στην κριτικό ότι η σκηνή είχε αυτοσχεδιαστεί από γυναίκες, ήταν σε φάση χαβαλέ. Προφανώς, τέτοια αμαρτήματα είναι πολύ βαριά για να κάνει κανείς χαβαλέ με αυτά και έτσι είχα την αγαθή τύχη να μου κάνουν -splaining ότι υπάρχουν και γυναίκες που έχουν ενσωματώσει την πατριαρχία.
Το θέμα με τέτοια σχήματα σκέψης, με ξεχειλωμένες ερμηνείες είναι ότι δεν εμπεριέχουν κανένα κριτήριο διαψευσιμότητας ή έστω μιας συμβατικής, ευρείας συναίνεσης. Ή μάλλον, υφίστανται ακριβώς επειδή αντλούν μια συναίνεση λόγω επίκλησης στην αυθεντία, στην πραγματικότητα η αναγωγή στην ορατότητα της άποψης, σε ένα κατά Έκο middle-brow, μικροδιανοουμενίστικο κοινωνικό περιβάλλον.
Κάπου εδώ, είναι προφανής η αναλογία με άλλα κανονιστικά πλαίσια, όπως αυτό που για αιώνες μονοπωλούσε ο χριστιανισμός. Αναλογία όχι μόνο ως προς την άντληση νομιμοποίησης από την εξουσία, αλλά και ως προς τον πουριτανισμό και την αποσεξουαλικοποίηση του σώματος, τον εξαγνισμό από τις σεξουαλικές συνδηλώσεις. Τον διαχωρισμό του βλέμματος σε ιερό ή μιαρό. Εξάλλου, δεν έχω καλύτερο παράδειγμα απουσίας male -ή female- gaze από την αποσωματικοποίηση στη βυζαντινή τέχνη. Μου ήρθε στο μυαλό και όταν στα σόσιαλ είδα τη διαμαρτυρία κάποιας φωτογράφου για τη σεξουαλικοποίηση από το αντρικό βλέμμα των γυμνών που τραβούσε. Με έναν τρόπο, η φωτογράφος αντιμετώπιζε τη σεξουαλική διάσταση του γυμνού σχεδόν ως μιαρή.
Φαίνεται ότι το κόνσεπτ «Βλέμμα» μπαίνει στη θεωρία από τον Σαρτρ. Σχετίζεται με τις δυναμικές εξουσίας ανάμεσα σε αυτόν που βλέπει και σε αυτόν που βλέπεται, και ίσως κεντρική έννοια σε αυτό είναι εκείνη της «αντικειμενοποίησης». Παρεμπιπτόντως όμως, φαίνεται ότι το κόνσεπτ δεν είναι άσχετο με πουριτανικές, χριστιανικές ενώσεις γυναικών στην ύστερη βικτωριανή Αγγλία. Αυτό που καταδικαζόταν τότε στο πυρ της κόλασης ήταν ένα δημοφιλές λαϊκό θέαμα, κάποιου είδους αρχαιοελληνικό μπουρλέσκ. Από μια πανουργία της ιστορίας, βλέπουμε και εδώ ένα δίπολο κλασσικής σεξουαλικότητας -χριστιανικού πουριτανισμού. Εδώ που τα λέμε δεν χρειάζεται να ξύσεις πολύ το κόνσεπτ «αντρικό βλέμμα» για να ανακαλύψεις από κάτω παχυλό πουριτανισμό.
Πολλά, ίσως πάρα πολλά, ανόητα πολλά έχουν γραφτεί σχετικά με το βλέμμα, αλλά δεν μπορώ να παραγνωρίσω ότι τη λέξη «αντικειμενοποίηση» την έχω συναντήσει μόνο με αρνητική χροιά. Ωστόσο, γιατί το να είναι κανείς άνθρωπος έχει μόνο την όψη του δρώντος, αυτού που ενεργά βλέπει; Υπάρχουν πολλοί, ερευνημένοι, τεκμηριωμένοι λόγοι όπου επιθυμούμε να είμαστε αντικείμενο βλέμματος. Ακόμα περισσότερο, δεν τεκμαίρεται πουθενά ότι το να είσαι αντικείμενο βλέμματος σε καθιστά λιγότερο δρώντα, άσχετα με ό,τι και αν κάποτε έκρινε ο Σαρτρ ότι έπρεπε να πει. Κάποιος κακός εδώ θα έλεγε ότι ο Σαρτρ δεν είχε πολλές ελπίδες να αποτελέσει αντικείμενο βλέμματος αλλά εγώ δεν είμαι κακός. Ο έλεγχος της εικόνας μας, του εαυτού μας ως αντικείμενο, είναι κάτι το οποίο κάποτε ίσως αφορούσε μόνο σταρ και πολιτικούς. Τώρα πια είμαστε όλοι λίγο πολύ εξοικειωμένοι. Νομίζω, κάπου εδώ αναδύεται μια διαλεκτική ανάμεσα στη γύμνια, το σεξ και την εξουσία. Ο Κούντερα έγραφε για την απέκδυση από την εξουσία του, αν φανταστείς έναν δημόσιο άντρα με σώβρακο. Έχω την εντύπωση -δεν τα έχω μελετήσει αυτά- ότι η απόκρυψη του σώματος ως δείγμα εξουσίας είναι κάτι που ήρθε με τον χριστιανισμό, οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες απεικονίζονταν γυμνοί χωρίς να τρωθεί η εξουσία τους. Και πάλι όμως, η μέριμνα του Τραμπ για την ξανθιά φράντζα του, είναι λιγότερο «αντικειμενοποιητική» ή τον καθιστά λιγότερο «δρων υποκείμενο»;
Νομίζω ότι πίσω από τη φιλολογία για το male gaze δεν υπάρχει κάτι πολύ περισσότερο από εκείνη την παλιά, πατριαρχική αντίληψη για το «μιαρό» σώμα. Πατριαρχία από τα πιο βαθιά σκοτάδια, με την ίδια αξίωση επιβολής και άσκηση εξουσίας.
Σκαλίζοντας κουτιά από μετακόμιση, βρήκα ένα σκίτσο που μου είχε κάνει η τότε αγαπημένη μου, από τα πολύ παλιά χρόνια. Δεν θα χάσω την ευκαιρία να φλεξάρω ότι το βλέμμα της με αντικειμενοποίησε. Για έναν άνθρωπο που γράφει και που είναι πίσω από την κάμερα, δεν υπάρχουν πολλές ευκαιρίες για τη δόξα ενός μιαρού, αντικειμενοποιητικού φίμεϊλ γκέιζ πάνω του, και δεν υπάρχουν πολλές δόξες που να έχω επιθυμήσει τόσο. Σίγουρα πολύ περισσότερο από εκείνη του Σαρτρ.
