Με αφορμή την επιστολή του εκπαιδευτικού που διεκτραγωδεί την κατάσταση των ΕΠΑΛ θυμήθηκα έναν φίλο που είχε την εξής πολύ εύστοχη απορία: «Πώς γίνεται από το σχολείο της Χούντας να βγουν οι κομμουνιστές και αναρχικοί της μεταπολίτευσης και από τα σχολεία της δημοκρατίας να βγαίνουν τώρα χρυσαυγίτες;» (Το μεταφέρω έτσι όπως το θυμάμαι).
Προσπάθησα πριν από μερικά χρόνια να απαντήσω σε αυτή την απορία, και το αποτέλεσμα ήταν δύο άρθρα μου για την κρίση του ελληνικού σχολείου (δημοσιευμένα τον Σεπτέμβριο 2018 στον Δρόμο της Αριστεράς). Ο τίτλος του πρώτου άρθρου ήταν «Το σχολείο καταρρέει» (ΔτΑ 420, 8/9/2018). Έλεγα πως το ελληνικό σχολείο «δεν έχει πλέον ρόλο. Για κανέναν. Ούτε για την αγορά, ούτε για την κοινωνία· ούτε για την κρατούσα ελίτ. Υπάρχει από αδράνεια, σαν εθνική συλλογική φαντασίωση· χωρίς πραγματικό αντίκρισμα. Πράγμα που οδήγησε στην έμπρακτη εδώ και δυο τουλάχιστον δεκαετίες απαξίωση της εκπαίδευσης».
Έως τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης «το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα ήταν ο σημαντικότερος μηχανισμός κοινωνικής ανέλιξης των κατώτερων και μεσαίων στρωμάτων. Στα χρόνια που ακολούθησαν, με δεδομένη την κοινωνικοοικομική ευμάρεια και ορθάνοιχτες τις πόρτες της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, η ελληνική κοινωνία θεωρούσε πως τα παιδιά της έχουν εξασφαλισμένο μέλλον. Αδιαφορώντας για το τι πραγματικά παίζεται στο εσωτερικό της εκπαίδευσης, τη θεωρούσε με τον έναν ή τον άλλο τρόπο ‘κεκτημένο δικαίωμα’. Τώρα, που το καμπανάκι της κρίσης την ξυπνά από τον μεταπολιτευτικό πανδημοκρατικό της λήθαργο, αρχίζει να βλέπει κατά μέτωπο αυτό που τόσα χρόνια αρνιόταν να συνειδητοποιήσει: πως το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα δεν εξασφαλίζει τίποτα στους αποφοίτους του».
Οι συνδικαλιστές καταγγέλλουν τη νεοφιλελεύθερη εκπαιδευτική πολιτική των μνημονίων. Και έχουν μεν ένα δίκιο, διότι ο νεοφιλελευθερισμός είναι πράγματι αυτός που δίνει στο σχολείο τη χαριστική βολή. Όμως «ας μην τα φορτώνουμε όλα στον νεοφιλελευθερισμό. Ειδικά εδώ στην Ελλάδα το μαγαζί ήταν άδειο από πιο πριν· απλώς τώρα ξηλώνουν και τα ράφια. Η βαθύτερη αιτία της σχολικής κατάρρευσης βρίσκεται πίσω, σε προηγούμενο χρόνο και σε βαθύτερο επίπεδο. Η τωρινή άνωθεν υποκινούμενη υποβάθμιση της γενικής εκπαίδευσης δεν είναι παρά ένας τρόπος αντιμετώπισης-διαχείρισης της εγγενούς κρίσης που ήδη μάστιζε το σχολικό σύστημα, τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς». Γι’ αυτό άλλωστε, από τη νεοφιλελεύθερη εκπαιδευτική πολιτική δεν ξέφυγε ούτε η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ. Βλ. για παράδειγμα δύο παλαιότερα άρθρα μου, που γράφτηκαν με αφορμή τα μέτρα Φίλη για τις εξετάσεις στο Γυμνάσιο (Σεπτέμβριος 2016): «Οδεύοντας προς το νεοφιλελεύθερο σχολείο. Μπροστά ο Φίλης, πίσω ο Λιάκος και στο βάθος η Διαμαντοπούλου» (ΔτΑ 324, 10/9/2016), και «Γιαγιά, γιατί φέτος θα με εξετάσεις σε λιγότερα μαθήματα; Για να σε κόψω καλύτερα παιδάκι μου!» (ΔτΑ 325, 17/9/2016).
Στην προσπάθειά μου να ερμηνεύσω τη νεοφιλελεύθερη συμπόρευση εκσυγχρονιστικής δεξιάς και αριστεράς στα θέματα της εκπαίδευσης έγραψα ένα επόμενο άρθρο με τίτλο «Το σχολείο που καταρρέει είναι το προοδευτικό» (ΔτΑ 422, 22/9/2018). Έλεγα πως «το σχολείο που βρέθηκε σε κρίση, και το οποίο έρχεται τώρα να «μεταρρυθμίσει» (βλ. να κατεδαφίσει) ο νεοφιλελευθερισμός στη δεξιά ή την αριστερή παραλλαγή του, δεν είναι το απαρχαιωμένο ‘εθνικοπατριωτικό’ σχολείο με τις ουμανιστικές καταβολές και την αυστηρή έως αυταρχική παιδαγωγική, αλλά το σύγχρονο προοδευτικό σχολείο των ‘κοινωνικών και επαγγελματικών γνώσεων και δεξιοτήτων’, αυτό που προέκυψε σταδιακά μέσα από τις πάμπολλες εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις των πρώτων, μέσων και ύστερων μεταπολιτευτικών χρόνων».
Τα λέω αυτά διότι, αν εξαιρέσουμε το θέμα της αριστείας, το οποίο απαιτεί ιδιαίτερη συζήτηση (βλ. π.χ. το άρθρο μου «Αριστεία και Αριστερά», ΔτΑ 264, 23/5/2015), κατά τα άλλα τόσο η δεξιά νεοδημοκρατική, όσο και η αριστερή συριζαίικη εκδοχή της μνημονιακής εκπαιδευτικής πολιτικής –και κυρίως αυτή η δεύτερη– ενδύονται προπαγανδιστικά τα ίδια παιδαγωγικά ιδεολογήματα που παρήγαγαν το σημερινό σχολείο, αυτό ακριβώς που βρίσκεται τώρα υπό κατάρρευση. «Καμώνονται δηλαδή πως έρχονται να εκσυγχρονίσουν το παλιό, παρωχημένο, αντιπαιδαγωγικό σχολείο του ‘Πατρίς, Θρησκεία, Οικογένεια’, της υπερβολικής και αντιπαραγωγικής απασχόλησης του μαθητή, της καταπιεστικής παιδαγωγικής που βασιζόταν στην άκριτη αποστήθιση και στην αυθεντία του δασκάλου κλπ κλπ». Όλα αυτά, έγραφα στο άρθρο του Δρόμου «είναι ψευδώνυμα και υποκριτικά. Είναι όμως σε μεγάλο βαθμό πειστικά διότι έρχονται να πατήσουν σε κάποια βαθιά εμπεδωμένα ‘προοδευτικά’ στερεότυπα, που όλοι, λίγο ως πολύ, συμμεριζόμαστε. Υπάρχει λοιπόν εδώ μια παγίδα που πρέπει να αποφύγουμε όσοι αισθανόμαστε την ανάγκη να υπερασπιστούμε το καθολικό δικαίωμα σε μια ανοικτή, ελεύθερη και δωρεάν γενική εκπαίδευση. Δεν αρκεί να φωνάζουμε όλοι μαζί και με όσο γίνεται μεγαλύτερη δύναμη ότι θέλουμε ένα σχολείο ‘για όλους’, δημοκρατικό και σύγχρονο κλπ κλπ, αλλά οφείλουμε να εξετάσουμε πώς και γιατί αυτό ακριβώς το δημοκρατικό και εκσυγχρονιστικό εγχείρημα κατέληξε σε πλήρη αποτυχία – ώστε να νομιμοποιείται υπό μία έννοια η νεοφιλελεύθερη κατεδάφισή του».
Όσοι έχουμε υπηρετήσει σε ΕΠΑΛ ξέρουμε πολύ καλά ότι αυτά που καταγγέλλει ο εκπαιδευτικός στην επιστολή του είναι έτσι όπως τα λέει και χειρότερα. Και ότι αυτά που περιγράφει δεν αποτελούν την εξαίρεση, αλλά την «κανονικότητα» – αν όχι στο σύνολο της εκπαίδευσης, σε ένα μεγάλο οπωσδήποτε τμήμα της. Όχι μόνο στα ΕΠΑΛ, αλλά και στα υπόλοιπα γυμνάσια και λύκεια. Μπορώ να το βεβαιώσω εξ ιδίας πείρας για πολλά από τα σχολεία της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στο κέντρο της Αθήνας όπου υπηρετώ τις δύο τελευταίες δεκαετίες. Θα ευχόταν κανείς η καταγγελία να γίνει αφορμή για μια ειλικρινή και ουσιαστική αντιμετώπιση της κατάστασης. Φοβάμαι όμως πως δεν πρόκειται να συμβεί κάτι τέτοιο.
Η υπουργός είπε πως θα διεξαγάγει έρευνα (εδώ γελάμε ή κλαίμε). Από την άλλη μεριά η αριστερά και οι συνδικαλιστές έπεσαν από τα σύννεφα και σχίζουν τα ιμάτιά τους λες και δεν γνώριζαν μέχρι τώρα τίποτα για το έγκλημα. Άλλοι στάθηκαν στις προτάσεις του εκπαιδευτικού, που τις θεώρησαν αντιδημοκρατικές και αντιπαιδαγωγικές, έως και φασιστικές (βλ. π.χ. το άρθρο του Στ. Κούλογλου «Η Μελόνι στα ΕΠΑΛ»). Και αυτό το τελευταίο είναι ίσως που περισσότερο απ’ οτιδήποτε άλλο δείχνει την αδυναμία όχι μόνο των αρμόδιων θεσμικών φορέων, αλλά και της ίδιας της κοινωνίας, πολύ περισσότερο της αριστεράς, στο να κατανοήσουν και να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα. Διότι η παιδαγωγική αποτυχία του μεταπολιτευτικού ελληνικού σχολείου θα μπορούσε να συνοψιστεί στην εξής αντίφαση-απορία: Πώς από τις διακηρύξεις για μια δημοκρατική εκπαίδευση που θα καλλιεργούσε υποτίθεται την κριτική μάθηση, καταλήξαμε σε ένα σχολείο που έχει απαξιώσει απολύτως και τη μάθηση και τη δημοκρατία· που κατά κοινή ομολογία αναπαράγει την παπαγαλία πολύ περισσότερο απ’ ό,τι το παλιό προχουντικό σχολείο, και που τα πρότυπα των μαθητών είναι ο καταναλωτισμός, ένας εκφυλισμένος δικαιωματισμός και μια μαφιόζικου τύπου εξουσιολαγνεία.
Με δυο λόγια… Εκτός από την κριτική του νεοφιλελευθερισμού, μια ουσιαστική απάντηση στην κρίση και την κατάρρευση του ελληνικού σχολείου θα απαιτούσε την αμφισβήτηση των «δημοκρατικών» και «προοδευτικών» παιδαγωγικών στερεοτύπων. Θα απαιτούσε από όλη την ελληνική κοινωνία, και ειδικά από την αριστερά, να απαντήσουν στην απορία με την οποία ξεκίνησα τούτο το άρθρο.
