Του MarkCurtis από τον ισότοπο DeclassifiedUK σε μετάφραση του Δημήτρη Πλειώνη
Πιθανώς το πιο γνωστό πραξικόπημα, που πραγματοποιήθηκε από τις βρετανικές μυστικές υπηρεσίες μετά το 1945, ήταν η ανατροπή της δημοκρατικά εκλεγμένης κυβέρνησης του Ιράν το 1953 – μια επιχείρηση που σχεδιάστηκε μαζί με τη CIA. Το Ηνωμένο Βασίλειο όμως έχει εμπλακεί σε τουλάχιστον 41 άλλες απόπειρες ανατροπής κυβερνήσεων από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Αυτές [οι απόπειρες ανατροπών ή ανατροπές] κυμαίνονται από καθοδηγούμενες από τις υπηρεσίες πληροφοριών έως στρατιωτικές επιχειρήσεις, τόσο φανερές όσο και κρυφές, με ορισμένες να έχουν επιτυχία από τη σκοπιά του Whitehall [έδρας των περισσότερων υπουργείων της βρετανικής κυβέρνησης], ενώ πολλές απέτυχαν να επιτύχουν τους στόχους τους. Πολλά παραμένουν ελάχιστα γνωστά, ενώ άλλα καλύπτονται από μυστικότητα, με λίγες μόνο λεπτομέρειες να έχουν αποκαλυφθεί.
Το 1953 ήταν στην πραγματικότητα ένα πολυάσχολο έτος για τους σχεδιαστές του Whitehall, καθώς, εκτός από την απομάκρυνση του Μοχάμεντ Μοσαντέκ στο Ιράν, έστειλαν μια κανονιοφόρο για να ανατρέψουν τη δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση στη Βρετανική Γουιάνα, με επικεφαλής τον δημοφιλή εθνικιστή Τσέντι Τζαγκάν.
Ταυτόχρονα προωθούσαν επιχειρήσεις αντικυβερνητικής προπαγάνδας σε ένα άλλο κράτος της Λατινικής Αμερικής, τη Γουατεμάλα. Αυτή η βρετανική εκστρατεία προετοίμασε το έδαφος για την ανατροπή μιας άλλης εθνικιστικής εκλεγμένης κυβέρνησης, υπό τον Χακόμπο Άρμπενθ, την οποία είχε σχεδιάσει η CIA, το 1954. Σαν να μην έφτανε αυτό, οι μυστικοί πράκτορες του Ηνωμένου Βασιλείου ήταν επίσης απασχολημένοι εκείνη την εποχή με τον σχεδιασμό της απομάκρυνσης και δολοφονίας του προέδρου της Αιγύπτου Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ, αφότου αυτός ανέλαβε την εξουσία σε μια εθνικιστική επανάσταση το 1952.
Η ανάληψη της εξουσίας του Νάσερ αμφισβήτησε τη θέση της Βρετανίας στη Μέση Ανατολή και τη σταθερότητα των καταπιεστικών, συντηρητικών μοναρχιών (πολλές από αυτές σχεδόν μεσαιωνικής φύσης) που το Whitehall, τότε και τώρα, υποστήριζε, ειδικά στην περιοχή του Κόλπου.
Πράγματι, αυτές οι εθνικιστικές [εθνικοαπελευθερωτικές] δυνάμεις ήταν οι κύριοι εχθροί του Ηνωμένου Βασιλείου στον λεγόμενο «Τρίτο Κόσμο» μετά το 1945, ακόμη και όταν οι mainstream δημοσιογράφοι και ακαδημαϊκοί έγραφαν ατελείωτα για τη σοβιετική απειλή και τον Ψυχρό Πόλεμο.
Ανελέητος προγραμματισμός
Στη δεκαετία του 1950, οι βρετανικοί σχεδιασμοί αλλαγής καθεστώτων ήταν αμείλικτοι, με περαιτέρω γνωστές επιχειρήσεις που σχεδιάστηκαν για την προώθηση εξεγέρσεων κατά των εθνικιστικών κυβερνήσεων στη Συρία το 1956 και το 1957, καμία από τις οποίες δεν εφαρμόστηκε πλήρως.
Ένα σχέδιο που τέθηκε σε εφαρμογή, ωστόσο, ήταν ο μυστικός πόλεμος που υποκινήθηκε μαζί με τις ΗΠΑ στην Ινδονησία, με σκοπό να προκαλέσει μια εξέγερση κατά του προέδρου Σουκάρνο, ξεκινώντας από τα μυριάδες περιφερειακά νησιά της χώρας. Παραμένει μια από τις λιγότερο γνωστές μυστικές επιχειρήσεις του Ηνωμένου Βασιλείου και τελικά απέτυχε.
Ο Σουκάρνο ανατράπηκε μια δεκαετία αργότερα, ωστόσο, σε ένα από τα χειρότερα λουτρά αίματος του 20ου αιώνα, που υλοποιήθηκε από τον ινδονησιακό στρατό υπό τον στρατηγό Σουχάρτο. Τα αποχαρακτηρισμένα αρχεία δείχνουν ότι το Ηνωμένο Βασίλειο υποστήριξε τις σφαγές κομμουνιστών, αριστερών και απλών χωρικών το 1965/66, με εκατοντάδες χιλιάδες θύματα.
Το Ηνωμένο Βασίλειο διεξήγαγε επιχειρήσεις μέσων ενημέρωσης για την αντιμετώπιση του Σουκάρνο και παρέδωσε μυστικά μηνύματα στους [Ινδονήσιους] στρατηγούς διαβεβαιώνοντάς τους για τη συναίνεση του στο πραξικόπημά τους. Ο Σουχάρτο κυβέρνησε την Ινδονησία, συχνά καταφεύγοντας σε ωμή βαρβαρότητα, για τρεις δεκαετίες.
Κυβερνάς τον κόσμο;
Καθ’ όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1960, οι αξιωματούχοι του Whitehall πίστευαν κατ’ ελάχιστον ότι μπορούσαν να βάλουν στην εξουσία όποιον ήθελαν, τουλάχιστον σε ορισμένες χώρες.
Το 1961, τα στοιχεία δείχνουν ότι είχαν ρόλο στη δολοφονία του Πατρίς Λουμούμπα, πρώτου δημοκρατικά εκλεγμένου ηγέτη του Κονγκό, ο οποίος υπέστη μια μοχθηρή εκστρατεία της MI6 και της CIA για την ανατροπή του προτού συλληφθεί και βασανιστεί [και τελικά δολοφονηθεί].
Οι επιχειρήσεις μέσων ενημέρωσης από το διαβόητο Τμήμα Έρευνας Πληροφοριών του υπουργείου Εξωτερικών (μονάδα προπαγάνδας που ιδρύθηκε το 1948) βοήθησαν επίσης στην ανατροπή του Ζοάο Γκουλάρτ της Βραζιλίας το 1964. Το πρόγραμμά του για φιλόδοξη αγροτική μεταρρύθμιση και επέκταση της ψήφου στον αναλφάβητο πληθυσμό της Βραζιλίας εξόργισε τους πολιτικούς, τους στρατιωτικούς, την επιχειρηματική ελίτ της χώρας και την CIA, που τελικά βοήθησε στο να ανατραπεί.
Εντωμεταξύ, η Βρετανία φρόντιζε ώστε ο Τσέντι Τζάγκαν, ο οποίος είχε επιστρέψει μετά την απομάκρυνσή του δέκα χρόνια νωρίτερα, να μην μπορέσει να εδραιώσει την εξουσία του στη Βρετανική Γουιάνα, καθώς ορισμένοι αξιωματούχοι εξασφάλισαν με συνταγματικό πραξικόπημα ότι δεν θα μπορούσε να εκλεγεί ξανά.
Τα μέσα της δεκαετίας του 1960 ήταν επίσης μια εποχή παλατιανών πραξικοπημάτων στα κράτη-πελάτες του Ηνωμένου Βασιλείου στην περιοχή του Περσικού Κόλπου.
Το 1964, Βρετανοί στρατιωτικοί με έδρα τη Σαουδική Αραβία, οι οποίοι συμβούλευαν τη Σαουδική Εθνοφρουρά, βοήθησαν τον Πρίγκιπα Φαϊζάλ να απομακρύνει τον μεγαλύτερο αδελφό του, τον Βασιλιά Σαούντ. Το επόμενο έτος, οι Βρετανοί υποστήριξαν την αντικατάσταση του ηγεμόνα του Εμιράτου της Σάρτζα, Σακρ μπιν Σουλτάν αλ-Κασίμι από τον Χαλίντ μπιν Μοχάμεντ αλ-Κασίμι. [Η Σάρτζα συμπεριλαμβάνεται σήμερα στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα].
Στη συνέχεια, το επόμενο έτος, διεξήγαγαν μια παρόμοια επιχείρηση σε ένα άλλο εμιράτο, το Άμπου Ντάμπι, αντικαθιστώντας ξανά τον κυβερνήτη του με τον αδελφό του, τον Ζαγέντ μπιν Σουλτάν Αλ Ναχαγιάν, πατέρα του σημερινού προέδρου των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων.
Το 1970 έγινε πραξικόπημα, οργανωμένο από Βρετανούς αξιωματικούς, σε ένα άλλο στενά ελεγχόμενο βρετανικό κράτος-μαριονέτα, το Ομάν. Έφερε στην εξουσία τον Σουλτάνο Qaboos, ο οποίος κυβέρνησε με σιδερένια πυγμή για πενήντα χρόνια μέχρι το θάνατό του το 2020.
Δολοφονώντας τον Καντάφι – και μερικούς άλλους
Σχεδόν μόλις ο Μουαμάρ Καντάφι κατέλαβε την εξουσία με στρατιωτικό πραξικόπημα στη Λιβύη το 1969, εθνικοποιώντας τις βρετανικές επιχειρήσεις πετρελαίου, η Βρετανία προσπάθησε να τον ανατρέψει. Πρώτα δοκιμάστηκε μια προγραμματισμένη εξέγερση και πραξικόπημα το 1970-71, το οποίο όμως τελικά δεν πραγματοποιήθηκε.
Πάνω από μια δεκαετία αργότερα, το Ηνωμένο Βασίλειο πρόσφερε τις αεροπορικές του βάσεις σε πολεμικά αεροσκάφη των ΗΠΑ που πραγματοποιούσαν αεροπορικές επιδρομές στην Τρίπολη, την πρωτεύουσα της Λιβύης, με στόχο το συγκρότημα του Καντάφι, σκοτώνοντας μερικές δεκάδες άτομα, αλλά όχι εκείνον.
Η Βρετανία προσπάθησε ξανά δέκα χρόνια αργότερα, το 1996, όταν η MI6 χρηματοδότησε κρυφά ισλαμιστές μαχητές για να δολοφονήσουν τον Καντάφι στην πόλη της Σύρτης, μια επιχείρηση που σκότωσε ξανά τυχαία παρευρισκόμενους, αλλά όχι τον Λίβυο ηγέτη.
Το 2011, τελικά το πέτυχε, ξεκινώντας μια μεγάλη αεροπορική εκστρατεία μαζί με μυστική υποστήριξη στους ισλαμιστές μαχητές στο έδαφος, για να ανατρέψουν οριστικά το καθεστώς, με τον Καντάφι να δολοφονείται τον Οκτώβριο του ίδιου έτους.
Ωστόσο, δεν ήταν μόνο ο Καντάφι, ο Νάσερ και ο Λουμούμπα που πιστεύεται ότι έγιναν στόχοι δολοφονίας, σύμφωνα με στοιχεία που προέκυψαν. Ο πρώην αξιωματικός της MI6 Ρίτσαρντ Τόμλινσον ισχυρίστηκε ότι η MI6 σχεδίαζε να σκοτώσει τον Γιουγκοσλάβο ηγέτη Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς το 1992.
Μετά είναι η Ουγκάντα. Το 1969, υποστηρίχθηκε ότι το Ηνωμένο Βασίλειο σχεδίαζε τη δολοφονία του προέδρου Μίλτον Ομπότε, με τον οποίο η Βρετανία συγκρούστηκε λόγω των εθνικιστικών οικονομικών πολιτικών του και της αντίθεσής του στο απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής.
Στα μέσα της δεκαετίας του 1970, ο πρωθυπουργός Χάρολντ Γουίλσον πρότεινε τη δολοφονία του εγκληματικού Ίντι Αμίν, διαδόχου του Ομπότε. Στα τέλη της δεκαετίας του 1970, ο υπουργός Εξωτερικών Ντέιβιντ Όουεν ανέφερε ότι πρότεινε επίσης τη δολοφονία του Αμίν, ο οποίος όμως τελικά έζησε τις μέρες της εξορίας του στη Σαουδική Αραβία.
Περισσότερα πραξικοπήματα
Κατά τη διάρκεια των δεκαετιών των προσπαθειών εκκαθάρισης του Καντάφι και άλλων, η Βρετανία υποκίνησε και άλλες επιχειρήσεις για ανατροπή κυβερνήσεων, για τις περισσότερες από τις οποίες έχουν προκύψει λίγες πληροφορίες, που παραμένουν ασαφείς.
Ενώ η Αφρική, η Ασία και η Λατινική Αμερική ήταν η κύρια σκακιέρα για τους Βρετανούς σχεδιαστές, η Ευρώπη δεν βρισκόταν εκτός ημερήσιας διάταξης. Το 1976, τα στοιχεία δείχνουν τη βρετανική εμπλοκή σε ένα σχέδιο πραξικοπήματος για ανατροπή της κυβέρνησης της Ιταλίας, όταν φαινόταν ότι το Ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα (PCI) θα μπορούσε να κερδίσει ή να επηρεάσει την επόμενη κυβέρνηση.
Υπάρχουν επίσης αναφορές που θεωρούν ότι η MI6 συμμετείχε σε δύο πραξικοπήματα στο Αζερμπαϊτζάν, το 1992 και το 1993, για να προωθήσει τα πετρελαϊκά συμφέροντα της Βρετανίας, συγκεκριμένα της BP, στη χώρα. Λίγες λεπτομέρειες είναι γνωστές για αυτά τα επεισόδια. Μία από τις μεταγενέστερες αναφορές των μέσων ενημέρωσης που περιγράφει λεπτομερώς τις επιχειρήσεις αποσύρθηκε, πιθανώς κατόπιν κυβερνητικής ανακοίνωσης τύπου D, ενώ ελάχιστα έχουν προκύψει από τότε. [Στο Ηνωμένο Βασίλειο, μια D-Notice (Συμβουλευτική Ειδοποίηση Μέσων Άμυνας και Ασφάλειας ) είναι ένα επίσημο αίτημα προς τους συντάκτες ειδήσεων να μην δημοσιεύουν ή μεταδίδουν στοιχεία για συγκεκριμένα θέματα για λόγους εθνικής ασφάλειας].
Την τελευταία δεκαετία, μυστικοί πράκτορες του Ηνωμένου Βασιλείου παρέμειναν ενεργοί στην προσπάθειά τους να απομακρύνουν κυβερνήσεις. Ο Μπασάρ Άσαντ της Συρίας ήταν στόχος μιας μακρόχρονης βρετανικής επιχείρησης με εκπαίδευση και υποστήριξη της ένοπλης αντιπολίτευσης, όπως και την προώθηση με επιχειρήσεις στα μέσα ενημέρωσης και βοήθεια για την αλλαγή καθεστώτος.
Στη Λατινική Αμερική, το Declassified αποκάλυψε ότι ο Βρετανός πρεσβευτής υποστήριξε το πραξικόπημα της δεξιάς κατά του προέδρου Έβο Μοράλες το 2019 και ότι τα συμφέροντα του Ηνωμένου Βασιλείου για εξασφάλιση πρόσβασης στο λίθιο έπαιξαν βασικό ρόλο σε αυτό.
Στη Βενεζουέλα, το Ηνωμένο Βασίλειο, μαζί με πολλές άλλες δυτικές χώρες, αναγνώρισε το 2019 μια εναλλακτική στον Νικολάς Μαδούρο κυβέρνηση, υποστηρίζοντας τον Χουάν Γουαϊδό ως «προσωρινό πρόεδρο». Η Βρετανία προώθησε επίσης πρόσφατα εγχειρήματα στα μέσα ενημέρωσης και σε μη κυβερνητικές οργανώσεις για να στηρίξει την αντιπολίτευση της Βενεζουέλας.
Αυτή η επιχείρηση έχει ενταχθεί στις τάξεις των αποτυχημένων επιχειρήσεων αλλαγής καθεστώτος του Ηνωμένου Βασιλείου, αφού στις αρχές του 2023, ο Γουαϊδό αναγκάστηκε να παραιτηθεί όταν το Κογκρέσο της Βενεζουέλας διέλυσε την «κυβέρνησή» του.
Καλοδεχούμενες ανατροπές
Αυτή η λίστα με πραξικοπήματα και ανατροπές είναι διαρκώς επεκτεινόμενη, ενώ περαιτέρω παραδείγματα και λεπτομέρειες αναμφίβολα θα αναδυθούν στο μέλλον. Αυτό που δεν περιλαμβάνει η λίστα είναι εκείνα τα πραξικοπήματα που το Ηνωμένο Βασίλειο καλωσόρισε, αλλά στα οποία δεν έπαιξε άμεσο ρόλο, από όσο είναι γνωστό.
Για παράδειγμα, τα αποχαρακτηρισμένα αρχεία δείχνουν ότι η βρετανική κυβέρνηση καλωσόρισε έντονα το αιματηρό πραξικόπημα του στρατηγού Αουγκούστο Πινοσέτ που ανέτρεψε τον δημοκρατικά εκλεγμένο πρόεδρο Σαλβαδόρ Αλιέντε της Χιλής το 1973.
Οι Βρετανοί αξιωματούχοι υποστήριξαν επίσης σθεναρά τον Ίντι Αμίν όταν κατέλαβε την εξουσία στην Ουγκάντα το 1971 και μπορεί να συνέβαλαν στο πραξικόπημα του, θέλοντας επί πολύ καιρό να εκδιώξουν τον προκάτοχό του, Ομπότε.
Την επόμενη δεκαετία, η κυβέρνηση της Μάργκαρετ Θάτσερ υποστήριξε σθεναρά την εισβολή των ΗΠΑ στον Παναμά το 1989, με σκοπό την ανατροπή του Μανουέλ Νοριέγκα. Επίσης (απρόθυμα στην αρχή) υποστήριξε δημόσια την επέμβαση της Ουάσιγκτον στη Γρενάδα το 1983, που απομάκρυνε την κυβέρνηση του Μορίς Μπίσοπ, ο οποίος στη συνέχεια εκτελέστηκε.
Κακοήθης, καλοήθης
Μερικές από τις βρετανικές επεμβάσεις ήταν εναντίον καταπιεστικών, κακόβουλων δυνάμεων. Στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, οι μυστικές επιχειρήσεις στην Ουκρανία και τα κράτη της Βαλτικής είχαν σκοπό να προωθήσουν εξεγέρσεις ενάντια στη βάναυση εξουσία του Στάλιν.
Ο Σαντάμ Χουσεΐν του Ιράκ, ένας άλλος σταθερός βρετανικός στόχος από τη δεκαετία του 1990, ήταν ένα τέρας. Αλλά άρχισε να είναι τέρας από τη δεκαετία του 1980, όταν το Ηνωμένο Βασίλειο τον εξόπλισε και συναλλάχθηκε μαζί του για να πολεμήσει το Ιράν του Αγιατολάχ Χομεϊνί στον πόλεμο Ιράν-Ιράκ.
Ο Καντάφι της Λιβύης δεν ήταν καθόλου καλοήθης, αλλά η τυραννία του, που έφερε την ανάπτυξη σε πολλούς στη Λιβύη, μπορεί να φαίνεται θετική σε σύγκριση με την τρομοκρατία, την αναρχία και τον συνεχιζόμενο πόλεμο μετά τη βρετανική επέμβαση το 2011.
Όμως πολλά βρετανικά πραξικοπήματα έχουν στοχεύσει ειδικά προοδευτικές, λαϊκές δυνάμεις, με σκοπιμότητα να τις εκδιώξουν σε όφελος κυβερνήσεων που προωθούν τα βρετανικά και δυτικά οικονομικά συμφέροντα.
Η εκκολαπτόμενη δημοκρατία του Μοσαντέκ ανατράπηκε προς όφελος της Αγγλο-Ιρανικής Εταιρείας Πετρελαίου, προδρόμου της BP. Η κυβέρνηση του Τσέντι Τζάγκαν απομακρύνθηκε επειδή οι οικονομικές του πολιτικές, που ωφελούσαν τους φτωχούς της Γουιάνας, απειλούσαν τα βρετανικά συμφέροντα στη ζάχαρη και τον βωξίτη.
Οι Λουμούμπα, Άρμπενθ και Γκουλάρτ ήταν οι άλλοι που παρουσίασαν ένα αριστερό μοντέλο ανάπτυξης, ως εναλλακτική λύση στις φιλο-επιχειρηματικές πολιτικές που προωθούσαν το Λονδίνο και η Ουάσιγκτον, που πρόσφερε θετικές προοπτικές για τα εκατομμύρια των φτωχών στον αναπτυσσόμενο κόσμο.
Ήταν γι’ αυτό το λόγο, σε μεγάλο βαθμό, που έγιναν θύματα της βρετανικής και αμερικανικής εξουσίας.
