Ο 5ος γύρος του τουρνουά TataSteel στο Βάικ αν Ζέε της Ολλανδίας έγινε παγκοσμίως viralως μια μεγάλη στιγμή στην ιστορία του γυναικείου σκακιού. Στο ισχυρό Mastersτμήμα του τουρνουά η παγκόσμια πρωταθλήτρια γυναικών Γιου Βεντσούν κέρδισε το νο6 του κόσμου, νο1 στην κατηγορία των Νέων βάσει ΕΛΟ και έναν από τους συμμετέχοντες στο προσεχές Τουρνουά Διεκδικητών, Αλιρέζα Φιρούζα. Με ΕΛΟ 2.549 έναντι 2.759 του αντιπάλου της, η νίκη αυτή αποτελεί τη μεγαλύτερη επιτυχία στην καριέρα της ως τώρα. Στο τμήμα των Challengers, όπου κατά βάση λιγότερο ισχυροί από τους παίκτες της ελίτ έχουν την ευκαιρία να αγωνιστούν για μια θέση στο επόμενο Masters, η ολλανδή πρωταθλήτρια και ανερχόμενο ταλέντο Ελίν Ρέμπερς κέρδισε το νο1 του ταμπλό, τον διαβόητο για τα μπιφ του Χανς Μοκ Νίμαν. Μάλιστα, στον αμέσως επόμενο γύρο, η Ρέμπερς κέρδισε και το νο2 του τουρνουά, Μουσταφά Γιλμάζ.
Άλλη μία στιγμή του τουρνουά που σχολιάστηκε από έμφυλο πρίσμα ήταν το αποτέλεσμα του τελευταίου γύρου. Τη στιγμή που πέντε σκακιστές ισοβαθμούσαν στην πρώτη θέση, γεγονός που δείχνει και πόσο ανταγωνιστικό ήταν το τουρνουά, οι δύο παγκόσμιοι πρωταθλητές που συμμετείχαν (δηλαδή η παγκόσμια πρωταθλήτρια γυναικών και ο παγκόσμιος πρωταθλητής της ΦΙΝΤΕ, Ντινγκ Λίρεν), Κινέζοι και οι δύο, βαθμολογικά αδιάφοροι, αναμετρήθηκαν σε μια παρτίδα που τελείωσε νωρίς με ισοπαλία. Σηματοδότησε ωστόσο ένα στατιστικό ορόσημο: είναι η πρώτη φορά που πρωταθλήτρια γυναικών αποσπά θετικό αποτέλεσμα από εν ενεργεία παγκόσμιο πρωταθλητή.
Βλέποντάς τες μεμονωμένα αυτές οι στιγμές έχουν σημασία. Εντάσσοντάς τες ωστόσο σε μια συνολική εικόνα εμφανίζονται κατά τη γνώμη μου προβληματικές. Η νίκη της Γιου επί του Φιρούζα ήταν η μόνη της στο τουρνουά. Τερμάτισε με 4,5 βαθμούς σε 13 παρτίδες στη 10η θέση (ανάμεσα σε 14 συμμετέχοντες). Προφανώς και για την παίκτρια με το χαμηλότερο ΕΛΟ είναι μια πολύ καλή εξέλιξη, που απέφερε και βελτίωση στην αξιολόγησή της. Δυσκολεύομαι ωστόσο να δω αυτήν την επίδοση ως κάτι που συνδέεται με το γυναίκειο σκάκι εν γένει. Παρόμοια και οι δύο νίκες της Ρέμπερς ήταν οι μόνες της στο τουρνουά. Η διεθνής μετρ τερμάτισε τελευταία, καθώς έχασε όλες τις υπόλοιπες παρτίδες της. Και πάλι ήταν η συμμετέχουσα με το κατώτερο ΕΛΟ, σημαντικά μάλιστα χαμηλότερο από τον μέσο όρο.
Οι διοργανωτές του TataSteel είναι εξαιρετικοί ακριβώς σ’ αυτό: να δημιουργούν τουρνουά που η σύνθεσή τους συνδυάζει τόσο ατομικές ιδιαιτερότητες (διαφορετικά στυλ παιξίματος, αγωνιστική διάθεση, ανταγωνιστικότητα) όσο και συστημικές προκλήσεις (είναι από τα λίγα ισχυρά τουρνουά που προσπαθεί να είναι ανοικτό σε γυναικείες συμμετοχές, ποντάρει στους ανερχόμενους νέους, συνδυάζει ελίτ και επίδοξους ελίτ). Ακριβώς σ’ αυτή την ένταση της ατομικής και της συστημικής ιδιαιτερότητας θα έχει ένα νόημα να εντάξουμε την ανάγνωση των γυναικείων επιτυχιών.
Ας πάρουμε για παράδειγμα το επίτευγμα της ισοπαλίας. Γνωρίζουμε φυσικά πως η Γιου δεν είναι η πρώτη γυναίκα που πέτυχε κάτι παρόμοιο. Η Γιούντιτ Πόλγκαρ, για παράδειγμα, το 1998 κέρδισε τον τότε παγκόσμιο πρωταθλητή της ΦΙΝΤΕ Ανατόλι Κάρποβ όχι απλώς σε παρτίδα, αλλά σε ματς. Και οκ, το ματς δεν ήταν κλασικού χρόνου σκέψης και ο Κάρποβ δεν ήταν αδιαμφισβήτητος πρωταθλητής, αλλά και η Πόλγκαρ δεν ήταν απλώς γυναίκα, ήταν μια παίκτρια της ελίτ με πάμπολλες αγωνιστικές επιτυχίες. Για τους λάτρεις της στατιστικής, το 2002 θα γίνει η πρώτη γυναίκα που κερδίζει το εν ενεργεία νο1 της παγκόσμιας κατάστασης: τον πολύ τότε Γκάρι Κασπάροβ -επίσης σε ράπιντ. Η στατιστική επιτυχία της Γιου, την οποία φυσικά κανείς δεν μπορεί να υποτιμήσει, εδράζεται ωστόσο στην ιδιαιτερότητα της κατηγορίας «παγκόσμια πρωταθλήτρια γυναικών». H παγκόσμια πρωταθλήτρια γυναικών δεν είναι η καλύτερη γυναίκα αλλά η καλύτερη γυναίκα που συμμετέχει στο πρωτάθλημα. Η έμφυλη κατηγορία είναι εδώ και μια ειδική ταξινομητική επιλογή της ΦΙΝΤΕ. Και πάνω σ’ αυτή τη διπλή λειτουργία προκύπτουν και οι παρεξηγήσεις στη δημοσιότητα. Κάπου είδα να αναγράφεται ότι το TataSteel είναι από τα λίγα μεικτά τουρνουά. Φευ, δεν υπάρχουν μεικτά και μη μεικτά τουρνουά, θεωρητικά είναι όλα μεικτά και πλάι τους υπάρχουν ξεχωριστά τα γυναικεία. Το πρόβλημα προκύπτει όταν στα κλειστά τουρνουά δεν καλούνται γυναίκες. Κλασική περίπτωση φαύλου κύκλου: οι γυναίκες δεν καλούνται σε τουρνουά της ελίτ γιατί δεν έχουν μεγάλο ΕΛΟ. Οι γυναίκες δεν έχουν μεγάλο ΕΛΟ γιατί δεν καλούνται σε τουρνουά της ελίτ και αναγκάζονται να παίζουν σε γυναικεία τουρνουά, όπου, μαντέψτε, οι συμμετέχουσες δεν έχουν μεγάλο ΕΛΟ.
Αυτό είναι που αναγνώρισε και η ίδια η ΦΙΝΤΕ. Το 1986 πήρε την απόφαση να δώσει 100 μονάδες ΕΛΟ μπόνους σε όλες τις γυναίκες σκακίστριες. Το σκεπτικό της απόφασης τόνιζε ότι τα γυναικεία και τα αντρικά ΕΛΟ δεν είναι συγκρίσιμα επειδή οι γυναίκες τείνουν να παίζουν κυρίως γυναικεία και όχι όπεν τουρνουά. Έτσι αυτό που φαντάζει αντικειμενικός αριθμός είναι υποτιμημένος σε σχέση με τις αντικειμενικές δυνατότητες λόγω της μη εξάσκησής τους. Εξαίρεση από το μπόνους αποτέλεσε η Σούζαν Πόλγκαρ, η μεγάλη αδερφή της Γιούντιτ, η οποία, όπως μετέπειτα και η αδερφή της, έπαιζε κυρίως σε όπεν τουρνουά, άρα το ΕΛΟ της ήταν πιο αντικειμενικό. Παρόλα αυτή η συνέπεια ήταν να χάσει την πρώτη θέση στη λίστα των γυναικών λόγω του μπόνους. Αυτό αντικειμενικά δείχνει πως η απόφαση ήταν μάλλον προς τη σωστή κατεύθυνση, ατομικά ωστόσο αποτέλεσε μια αδικία για αυτήν που έκανε ήδη αυτό που προσπαθούσε να επιτύχει το μπόνους: βρήκε το ΕΛΟ της παίζοντας σε «κανονικά» τουρνουά. Τι νόημα έχει όμως αυτή η ένεση ΕΛΟ όσο δεν αλλάζει η βασική συνθήκη του προβλήματος; Το θέμα είναι να προσδιοριστεί τεχνικά το ζήτημα ή να αρθούν οι πραγματικές συνθήκες που το δημιουργούν;
Αυτή η διερώτηση θα πρέπει φυσικά να απευθύνεται πρωτίστως άμεσα ενδιαφερόμενες. Την ίδια στιγμή ωστόσο δημιουργεί γενικότερα ερωτήματα για το πώς φανταζόμαστε όντως τις γυναίκες στο σκάκι. Ας δούμε άλλο παράδειγμα από την πρόσφατη επικαιρότητα. Το Norway Chess, ένα από τα ισχυρότερα τουρνουά της ελίτ παγκοσμίως, ανακοίνωσε στα τέλη Ιανουαρίου τους συμμετέχοντες και τις συμμετέχουσες της φετινής διοργάνωσης που θα γίνει στα τέλη Μαΐου. Εφέτος, η καινοτομία σε σχέση με το παρελθόν θα είναι η παράλληλη προς το βασικό τουρνουά διεξαγωγή ενός τουρνουά γυναικών. Η επιπλέον καινοτομία σε σχέση με αντίστοιχα παράλληλα τουρνουά θα είναι η απόλυτα ίση αντιμετώπιση των δύο τουρνουά: θα διεξαχθούν στην ίδια αίθουσα, θα έχουν την ίδια τηλεοπτική κάλυψη και, το σημαντικότερο, θα έχουν ίδια χρηματικά έπαθλα. Ήδη από το καλοκαίρι η ΦΙΝΤΕ μέσω της αρμόδιας επιτροπής ισότητας είχε χαιρετίσει την πρωτοβουλία:
«Αυξάνοντας την προβολή και την αναγνώριση των γυναικών στο σκάκι, το Norway Chess σηματοδοτεί ένα νέο πρότυπο για το άθλημα συνολικά. Είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι το ταλέντο και οι δυνατότητες στο σκάκι υπερβαίνουν το φύλο και ότι οι ίσες ευκαιρίες για τις παίκτριες θα πρέπει να καλλιεργούνται σε κάθε επίπεδο».
Οι διοργανωτές πιστεύουν επιπλέον ότι η σημασία της ίσης κάλυψης θα φέρει περισσότερες γυναίκες στο σκάκι, καθώς θα βλέπουν ότι μπορούν να τύχουν ίσης μεταχείρισης με τους άντρες. Όταν έχεις τις ίδιες συνθήκες με τον Μάγκνους Κάρλσεν γιατί να μην μπεις;
Προσωπικά, θεωρώ ότι είναι λίγο πιο περίπλοκο. Φυσικά και είναι πρόοδος η ισότιμη αντιμετώπιση των τοπ γυναικών σε σχέση με τους τοπ άντρες, αλλά εδώ δεν μιλάμε για τένις, όπου η μάχη για την ισότιμη αναγνώριση των φύλων εδράζεται στο ότι έχουμε δύο διαφορετικά, παράλληλα τουρ ίσης αξίας -τόσο αθλητικά όσο και εμπορικά. Εδώ, στο σκάκι, το παράλληλο γυναικείο τουρ υπάρχει με σκοπό την εξαφάνισή του: αποτελεί μια αναγκαιότητα στο να δημιουργηθεί ένα περιβάλλον εισόδου των γυναικών, αλλά, φαντάζομαι, ο τελικός στόχος είναι να έχουμε ισχυρά όπεν τουρνουά όπου άντρες και γυναίκες θα συναγωνίζονται ισότιμα ο ένας εναντίον της άλλης. Έτσι, η ίση αντιμετώπιση άνισων καταστάσεων αντί να κινείται στο πλαίσιο της ενδυνάμωσης των γυναικών κινδυνεύει να θωρακίσει την ανισότητα, γκετοποιώντας το γυναικείο σκάκι. Τα ίσα έπαθλα μακροπρόθεσμα θα φυλακίσουν ακόμα περισσότερο τις καλές αθλήτριες: όταν θα μπορείς ως πρώτος στο χωριό να αμείβεσαι σαν να είσαι στην πόλη γιατί να το εγκαταλείψεις;
Το άλλο που παραβλέπεται θεωρώ σ’ αυτή τη συζήτηση είναι η υπερβολική έμφυλη έμφαση στις ανισότητες στις χρηματικές απολαβές. Όταν για παράδειγμα επισημαίνεται ότι η νο1 γυναίκα το 2022, η Ταν Γονγκί, ήταν η μόνη γυναίκα που έβγαλε παραπάνω από 100.000 δολάρια, ο λόγος δεν είναι ότι είναι γυναίκα, αλλά ότι σκακιστές με παρόμοιο με το δικό της ΕΛΟ, γκραν μετρ επαγγελματίες, δεν βγάζουν ούτως ή άλλως καλά λεφτά. Ο ελιτίστικος τρόπος που δομούνται τα τουρνουά είναι το βασικό πρόβλημα, που δικαιολογεί και το γιατί όταν αυτός ο ελιτισμός χαλαρώσει, όπως στο TataSteel, τα αποτελέσματα φέρνουν εκπλήξεις. Αν δεν θεραπευτούν αυτές οι διακρίσεις το πρόβλημα δεν θα λυθεί, απλώς θα απαλυνθούν οι συνέπειές του.
Θα γίνω κουραστικός αλλά και πάλι η απάντηση είναι η Πόλγκαρ. Το γεγονός ότι η καλύτερη σκακίστρια της ιστορίας αντιμετωπίζεται πρωτίστως ως σκακίστρια και δευτερευόντως ως γυναίκα οφείλεται στο ότι δεν έλαβε σοβαρά υπόψη της τη διάκριση. Φυσικά, για να το καταφέρει αυτό ανέβηκε έναν Γολγοθά καθημερινού μικροσεξισμού που ελλοχεύει στο σκάκι, έναν κατεξοχήν ανδροκρατούμενο. Αυτό είναι που πρέπει πρωτίστως να αντιμετωπίσουν οι διοργανωτές. Να δημιουργήσουν ένα περιβάλλον ασφάλειας, αντιμετωπίζοντας πλήρως και με διαφάνεια τις περιπτώσεις σεξουαλικής παρενόχλησης. Και φυσικά, στα τουρνουά, είτε της ελίτ είτε όχι, να καλούν υποχρεωτικά γυναίκες. Αντί για δύο παράλληλα τουρνουά ίσης κάλυψης γιατί όχι ένα, όπου οι γυναίκες γκραν μετρ θα δοκιμάσουν τις δυνάμεις τους ισότιμα; Σε μια προοπτική δεκαετίας αυτό θα μείωνε τις πραγματικές ανισότητες, δημιουργώντας νέες Πόλγκαρ. Μέχρι τότε θα πρέπει να αρκούμαστε στον εορτασμό μικρών επιτυχιών που διατηρούν ωστόσο τη βασική ανισότητα παρούσα. Και αυτή -ίσως- θα επιλυθεί πιο εύκολα με απλή, από τη βάση, σκληρή ποσόστωση.
