Οι «θεωρίες συνωμοσίας», ο όρος, είναι κάτι που νομίζω ότι δεν υπάρχει πολλά χρόνια στον δημόσιο λόγο. Ούτε οι θεωρίες συνωμοσίας όμως, ούτε οι συνωμοσίες οι ίδιες είναι κάτι καινούριο. Μια πρόχειρη ιδέα είναι ότι σχετίζονται με την επικράτηση της επιστήμης ως τρόπου ερμηνείας του κόσμου, αλλά υπάρχουν πιο ειδικοί από εμένα να μιλήσουν για αυτό. Κάποτε έχω ακούσει να αναφερόμαστε σε αυτές σαν «ανορθολογικό φαινόμενο».
Δεν ξέρω αν με καλύπτει, κυρίως δεν ξέρω αν δεν έχει σκουριάσει ο ίδιος ο «ορθολογισμός» σαν το μοναδικό πλαίσιο παραγωγής νέας γνώσης. Μπορώ να ανακαλέσω εύκολα και πρόχειρα αρκετό πολύ έγκυρο, πολύ χρήσιμο ανορθολογισμό. Πολύ έγκυρο ως ερμηνευτικό εργαλείο του κόσμου, όπως στο έργο του Ταρκόφσκι ή και στον μαγικό ρεαλισμό του Γκίντερ Γκρας. Δεν ξέρω ακόμα πόσο νόημα έχει να αποδομήσει κανείς τον ανορθολογισμό τον ίδιο, όταν πολιτικές εξελίξεις που κοστίζουν ζωές ή που απελευθερώνουν ζωές τον έχουν σαν κινητήρια δύναμη. Το Ισλάμ, ο ηθικίστικος πολιτικός λόγος των Αμερικάνων προέδρων, στα δικά μας η Μακεδονία, είναι παραδείγματα κάποιας μεταφυσικής ως παράγοντα πολιτικών εξελίξεων. Ακόμα και στην περίπτωση της γενοκτονίας, πώς θα αντιμετώπιζαν τον θάνατο οι Παλαιστίνιοι μέσα στα πλαίσια ενός συστήματος λογικής που δεν βλέπει πέρα από το άτομο;
Αναρωτιέμαι αν η βερσιόν του ορθολογισμού που έχουν κάνει σημαία οι φιλελέ, αλλά και αυτό που λέγεται αριστερά, αν δεν είναι παρά μια μηχανιστική, ψευδοεπιστημονική αναπαράσταση, με τον ίδιο τρόπο που κάθε κυρίαρχη αντίληψη ζητά να είναι η μοναδική έγκυρη ερμηνεία του κόσμου, μια σημαία ευκαιρίας της βιομηχανικής επανάστασης, της αστικής κυριαρχίας.
Ο ορθολογισμός πια φαίνεται να μην κάνει τη δουλειά, ούτε στα μέρη μας. Ο Ουελμπέκ μοιάζει να θεωρεί ότι η θεμελιωμένη στον διαφωτισμό πολιτική μας συγκρότηση πάει ήδη κουβά μετά από μόλις δύο αιώνες. Έχω την αίσθηση ότι όπως πολλές φορές κάνει η τέχνη, ο τύπος αυτός είναι λαγός πολιτικών και κοινωνικών εξελίξεων που θα δούμε μπροστά μας. Επίσης, αυτό που βαφτίζουμε ορθολογισμό μοιάζει να είναι μια υποταγή στην κυρίαρχη αντίληψη, στα αφηγήματα που διακινεί η εξουσία ακόμα και στην πιο βασική της μορφή, αυτή των κυβερνήσεων. Ελέγχουν τι ειδήσεις μπορούμε να βλέπουμε, ακόμα και ποια επιστημονική γνώση είναι έγκυρη και ποια άκυρη, όπως ζήσαμε στα χρόνια της πανδημίας. Περισσότερο μου μοιάζει για θρησκευτικό δόγμα παρά για την επιστήμη όπως την ξέραμε.
Εντάξει, κάποιος μπορεί να πει ότι δεν είναι και τόσο ορθολογισμός εκείνη η λατρεία της τεχνολογίας, η καρικατούρα καινοτομίας και έρευνας που οδηγεί κάποιους σοβαρά βλαμμένους να πάνε να πνιγούν κάνοντας τουρισμό σε τόπο μαζικής καταστροφής. Το μπραντ όμως είναι δικό τους, δεν έχω ούτε τα φράγκα ούτε την εξουσία για να πω εγώ τι είναι ορθολογισμός και τι όχι.
Η αντίληψη που ψάχνει με το ζόρι να κατασκευάσει μια φιγούρα πρωτοπόρου στο πρόσωπο του Μασκ, ή οι διάφοροι γηραιοί δισεκατομμυριούχοι που στέλνουμε στο διάστημα. Αυτό είναι μια κάπως εκφυλισμένη αντίληψη του ορθολογισμού, και αυτός είναι ένας κόσμος τον οποίο όπως και οι περισσότεροι δεν τον γνωρίζω, δεν έχω πρόσβαση.
Τον γνωρίζει όμως ο McKay. Θυμήθηκα ξανά τελευταία το «Don’t Look Up». Το είχα δει όχι όπως θα έβλεπα μια ταινία από αυτές που αποτελούν κινηματογραφικό γεγονός -γιατί άραγε; αλλά όπως θα παρακολουθούσα κάτι που συνιστά ένα κοινωνικό ή πολιτικό γεγονός. Όπως πχ θα έμπαινα στο CNN και στο RT για να δω τι παίζει κάπου στον κόσμο, ως ένα γεγονός της δημόσιας ατζέντας. Την απόλαυσα με τον τρόπο που απολαμβάνουμε κάτι το οποίο δεν το θεωρούμε ως έργο αντάξιο του χώρου τέχνης, ας πούμε, της αίθουσας στην προκείμενη. Η αλήθεια είναι ότι την είδα χωρίς να σημειώσω καν το όνομα του σκηνοθέτη, και μόνο όταν κάποιος μου είπε ότι έχει κάνει το «The Big Short» και όταν μετά τυχαία πέτυχα στην τηλεόραση το «Vice» χωρίς να ξέρω περί τίνος πρόκειται και απλά με τράβηξε να το παρακολουθήσω, τότε ένωσα τις τελείες. Ο Adam McKay μοιράζει γνώση που δεν είναι εύκολα προσβάσιμη, ακόμα και σήμερα.
Στην ταινία υπάρχει μια καινούρια και θεωρώ ρεαλιστική αναπαράσταση αυτού που είναι οι άνθρωποι σε τοπ θέσεις ευθύνης και αποφάσεων. Αν αυτό δεν γίνεται αντιληπτό ως ρεαλισμός, πρέπει να ψαχτούμε αλλού: στο ότι ο συμβατικός ρεαλισμός, ο κατά συνθήκη ρεαλισμός του σινεμά μοιάζει να έχει υπερισχύσει της σημειολογίας της πραγματικότητας στην κοινή αντίληψη. Έτσι, περιμένουμε ένας πρόεδρος των ΗΠ να είναι σαν τον 70-χρόνια-δούλο Φρίμαν, και όχι σαν την Ορλίν της ταινίας. Κατά κάποιον τρόπο, οι άνθρωποι που γνωρίζω θα σάστιζαν όπως και η νεαρή αστρονόμος, όταν ο στρατηγός τους παίρνει τα δεκαδόλαρα για το δωρεάν σνακ του Λευκού Οίκου.
Το πραγματικά ενδιαφέρον εδώ είναι το insight σε διαδρόμους εξουσίας και λήψης αποφάσεων που αν και πιο προσβάσιμοι από παλιότερα, εξακολουθούν να παρουσιάζονται στο κοινό προστατευμένοι από πέπλα πληρωμένης δημοσιότητας και ιματζ μέικινγκ. Όπως είπε κάποιος στη βουλή απευθυνόμενος στην κυβέρνηση, «αλλά αυτοί είστε». Και στην πραγματικότητα, αυτοί είναι. Εδώ συμφωνεί και ένας άλλος άνθρωπος που ήξερε πολλά. Ο Graham Greene φοίτησε στην Οξφόρδη, έγινε για ένα διάστημα μέλος του κομμουνιστικού κόμματος, υπήρξε δημοσιογράφος και συγγραφέας, κατάσκοπος της MI6 υφιστάμενος του Κιμ Φίλμπι. Οπότε, ναι, ήξερε γιατί μιλούσε, όταν ανάμεσα σε άλλα βάζει έναν χαρακτήρα στο «ο ήσυχος Αμερικανός», να λέει: «Ποτέ μην υποτιμάς την άγνοια της άρχουσας τάξης». Και εγώ συμπληρώνω με την ατάκα της αστρονόμου στο ‘Don’t Look Up: They are not even smart enough to be as evil as you’re giving them credit for’.
