Θυμάμαι πριν κάτι χρόνια, τότε που ήταν ακόμα επίσημος παγκόσμιος πρωταθλητής, μια συνέντευξη του Μάγκνους Κάρλσεν που εξομολογούταν πώς συνειδητοποίησε ξαφνικά μια μέρα ότι δεν έχει καμιά σκακιέρα σπίτι του. Θεωρώντας το κάπως περίεργο πήγε και αγόρασε μία. Προφανώς, ένας παίκτης της εποχής του ίντερνετ δεν έχει ανάγκη μια «αναλογική» σκακιέρα για να μελετά. Αλλά όπως τα ράσα δεν κάνουν τον παπά μεν, καλό είναι και να τα φορά δε.
Αυτό ήταν το διακύβευμα μάλλον για όσους ειρωνευόντουσαν τον Χαν Ντόνερ, τον πρώτο κατά δήλωσή του επαγγελματία σκακιστή της Ολλανδίας, λέγοντας πως δεν έχει καν σκακιέρα στο σπίτι. Δεν ξέρω αν αυτό ίσχυε -μάλλον όχι-, αλλά η κατηγορία είναι σαφής. Η αλήθεια είναι, όπως παρατηρεί και ο Γκενάδι Σόσονκο (The Essential Sosonko. Collected Portraits and Tales of a Bygone Chess Era, New in Chess, 2023), πως ο επαγγελματισμός του Ντόνερ υστερούσε κάπως σε τομείς όπως η προετοιμασία. Χαρακτηριστική είναι η ευχάριστη έκπληξη που δοκίμασε βλέποντας ένα τεύχος του Ινφορματόρ -μια εξαετία μετά την πρώτη κυκλοφορία του. Ο επαγγελματισμός του Ντόνερ σήμαινε περισσότερο ότι αντιμετώπιζε το παιχνίδι ως κύρια απασχόληση (σε μια χώρα που τα έπαθλα ήταν πολλές φορές σερβίτσια τσαγιού), παρά ότι το μελετούσε με επιστημονική προσήλωση, όπως οι Σοβιετικοί.
Τα θυμήθηκα όλα αυτά με αφορμή ένα βιβλίο που ήρθε στην κατοχή μου με κάπως κινηματογραφικό τρόπο. Την περασμένη εβδομάδα, πηγαίνοντας για ένα ποτό στο μπαρ που συχνάζω, η σερβιτόρα μαζί με την μπύρα άφησε στο τραπέζι και έναν φάκελο που έφερε το όνομά μου -τα καλά του να έχεις στέκι: σε βρίσκουν χωρίς να χρειάζεται η μεσολάβηση των ΕΛΤΑ ή ακόμα χειρότερα κάποιου κούριερ. Ο φάκελος, χωρίς κάποια ένδειξη αποστολέα, περιείχε ένα λεύκωμα. Ήταν το Σκάκι στον ισλαμικό κόσμο. Η συλλογή του Μουσείου Μπενάκη. Η έκδοση είναι του 2023 και υπογράφεται από την Deborah Freeman Fahid.
Όπως αναφέρει η επιμελήτρια, το Μουσείο Μπενάκη Ισλαμικής Τέχνης διαθέτει μία μικρή αλλά σημαντική συλλογή σκακιστικών πεσσών. Οι πεσσοί προέρχονται κυρίως από την Αίγυπτο και αποτελούν μια καλή ευκαιρία να σκεφτεί κανείς πάνω στην εξέλιξη του σκακιού στον πρώιμο ισλαμικό κόσμο. Έχοντας πρωτοεμφανιστεί στην Ινδία, το σκάκι γρήγορα πέρασε στο Ιράν, από όπου, μετά την αραβική κατάκτηση πέρασε σε όλη την αραβική επικράτεια, από όπου μετά τις Σταυροφορίες το γνώρισαν και οι ευρωπαίοι.
Βλέποντας τα εκθέματα με την ασφάλεια του σταθερού πλέον σκακιστικού σετ Στώντον που χρησιμοποιείται ευρέως σήμερα εντυπωσιάζεται κανείς από την ομορφιά και την κομψότητα πεσσών που διανύουν την πορεία από το παραστατικό στο αφηρημένο. Ελέφαντες με καβαλάρηδες, ίπποι μαζί με τους ιππείς τους, ο πύργος ως ιππήλατο άρμα: η σχέση του σκακιού με τον πόλεμο εξεικονιζόταν αρχικά με απόλυτη σαφήνεια. Την εποχή των Αββασίδων το σκάκι περνά από τους παραστατικούς τύπους σε πιο αφηρημένες μορφές. Δεν χρειάζεται πλέον ο ιππότης, αρκεί για την κατάδειξή του η μορφή του αλόγου, οι πύργοι αυτονομούνται ως χτίσματα κ.λπ. Κατά την επόμενη περίοδο εξέλιξης οι πεσσοί γίνονται πιο αφηρημένοι: «οι μορφές του βασιλιά και της βασίλισσας έχουν πλέον περιοριστεί σε κύλινδρο με ανοικτό χείλος, ενώ τα πιόνια έχουν το ίδιο σχήμα, αλλά μικρότερες διαστάσεις· ο αξιωματικός διαμορφώνεται σε μορφή κίονα με επίπεδη κορυφή, χωρίς καμία αναφορά στην καταγωγή του από τον ελέφαντα· ο ίππος είναι παρόμοιος με τον αξιωματικό, αλλά έχει διατηρήσει μια μικρή προεξοχή στην μπροστινή όψη, η οποία υπαινίσσεται την κεφαλή του αλόγου που κοσμούσε τους πεσσούς του προγενέστερου σχήματος». (σ. 18).
Γυρνώντας τις σελίδες του λευκώματος ακόμα και ο λιγότερο φετιχιστής αναγνώστης εμφορείται από τη βαθιά επιθυμία να πιάσει αυτούς τους πεσσούς. Σκουρόχρωμο ξύλο, ελεφαντοστό, έβενος, γυαλί, οστό: η πληθώρα των υλικών ξυπνά τις αισθήσεις και προκαλεί την επιθυμία της απτικότητας, σε μια αταβιστική επιθυμία να αγγίξεις το θάμβος που βρίσκεται απέναντί σου. Κάθε σκακιστής ωστόσο γνωρίζει πως το άγγιγμα είναι εδώ επικίνδυνο: η υποχώρηση στην παρόρμηση της επαφής με τον πεσσό δημιουργεί αμέσως την υποχρέωση να τον κινήσεις. Μικρό το κακό, θα μου πείτε, σε μια εποχή που τα λάθη προέρχονται από τα άυλα ολισθήματα του κέρσορα του ποντικιού στην οθόνη.
Δεν πρέπει να ξεχνάμε βέβαια ότι ανάμεσα στους αφηρημένους αραβικούς πεσσούς και τους άυλους της εποχής του ίντερνετ υπήρξε μια εποχή που έλαμψαν οι αγώνες επίδειξης με «ζωντανά» κομμάτια. Μια από τις διασημότερες τέτοιες στιγμές υπήρξε η αναμέτρηση του Πιοτρ Ρομανόφσκι με τον Ίλια Ραμπίνοβιτς που έλαβε χώρα στο Λένινγκραντ το 1924. Μέρος ετήσιων παρόμοιων οργανώσεων, στο πλαίσιο του σοβιετικού σχεδίου για την εξάπλωση του παιχνιδιού, η παρτίδα παίχθηκε στην κεντρική πλατεία της πόλης που μεταμορφώθηκε σε τεράστια σκακιέρα. Το σοβιετικό ναυτικό ανέλαβε να παραστήσει τα λευκά κομμάτια, με τον Κόκκινο Στρατό να έχει αναλάβει τα μαύρα. Οι κινήσεις μεταδίδονταν τηλεφωνικά και εκτελούνταν αναλόγως.
Ο Σόσονκο ανακαλεί μια παρόμοια αναμέτρηση που είχε με τον Ντόνερ σε μια περιοδεία τους στην ολλανδική επαρχία. Αποφάσισαν η αναμέτρηση να λήξει ισόπαλη και έψαχναν μια παρτίδα του παρελθόντος όπου θεαματικοί συνδυασμοί θα οδηγούσαν στην ισοπαλία. Ο Σόσονκο βρήκε μια παρτίδα του Αλιέχιν εναντίον του Όσιπ Μπερνστάιν. Ο Ντόνερ συγκατένευσε ότι τη θυμάται ολόκληρη. Την επόμενη μέρα, στο πεδίο της μάχης, ο Σόσονκο θα βρισκόταν μπροστά σε μια έκπληξη. Μετά τις πρώτες κινήσεις και λίγο πριν αρχίσει το εντυπωσιακό κομμάτι της παρτίδας, είδε την απελπισία να κυριεύει το πρόσωπο του Ντόνερ. Είχε ξεχάσει τη συνέχεια. Ο Ντόνερ συνέχισε να παίζει αυτοσχεδιάζοντας. Ο Σόσονκο άρχισε να υποψιάζεται ότι ο φίλος του τον πρόδωσε και θέλει να παίξει για τη νίκη. Η εξέλιξη τελικώς δικαιώνει τη συμφωνία που είχαν οι δύο παίκτες την προηγούμενη ημέρα. Η παρτίδα έληξε με θεαματικό τρόπο ισόπαλη. Βέβαια, και οι δύο παίκτες αγνόησαν, κατά τη διήγηση του Σόσονκο, φορσέ δυνατότητες νίκης, κάτι που το κοινό φυσικά δεν πρόσεξε. Ο Ντόνερ με το γνωστό κυνικό χιούμορ παρατήρησε ότι έπαιξε καλύτερα από τον προκάτοχό του Μπέρνσταϊν και έτσι η ισοπαλία προέκυψε πιο αβίαστα.
Πέρα από πεσσούς η συλλογή του Μουσείου Μπενάκη διαθέτει ευάριθμα αλλά επίσης σημαντικά εκθέματα που αφορούν «πίνακες και κουτιά για σκάκι», σκακιέρες κοινώς. Αν η καλλιτεχνία των πεσσών είναι δεδομένη τι να πει κανείς για τους ένθετους διακόσμους αυτών των κομψοτεχνημάτων. Αυτό ωστόσο που εντυπωσιάζει περισσότερο είναι η συνειδητοποίηση ότι η σκακιέρα που έχουμε συνηθίσει σήμερα, αυτή δηλαδή που περιλαμβάνει 32 λευκά και 32 μαύρα τετράγωνα δεν είναι αυτή που χρησιμοποιείται στον ισλαμικό κόσμο κατά τη Μεσαιωνική και την πρώιμη Νεότερη περίοδο. Αντίθετα, αυτές οι σκακιέρες αποτελούνται απλώς από ένα πλέγμα 8 επί 8 τετραγώνων με όμοιο χρωματισμό. Η ιδέα μιας ομοιόχρωμης σκακιέρας τρελαίνει το νου του σύγχρονου σκακιστή που μαθαίνει εξ απαλών ονύχων να διεκδικεί τον έλεγχο λευκών ή μαύρων τετραγώνων. Η διάκριση είναι τόσο ριζική που πραγματικά αυτό το άλλο σκάκι μοιάζει εξωγήινο. Όπως εξωγήινο μοιάζει και το «κυκλικό» βυζαντινό σκάκι (το Μπενάκη διατηρεί μια τέτοια σκακιέρα).
Ορίζοντας το πεδίο της μάχης, η σκακιέρα ανοίγει επίσης και το παράδοξο ενός ορισμένου χώρου που παρέχει απεριόριστες δυνατότητες προς δράση, ένα παράδοξο που μπορεί να οδηγήσει σε οριακές καταστάσεις. Ο Χαν Ντόνερ, λέει ο Σόσονκο, συνήθιζε να αφηγείται ιστορίες σκακιστών που έφταναν σε τέτοιες καταστάσεις. Περιέγραφε, επί παραδείγματι, το πώς ο Αρτούρο Πομάρ, ο πρώτος Ισπανός γκραν μετρ, εγκατέλειψε το σκάκι. Σε ένα τουρνουά στην Ιρλανδία ο Πομάρ παίζοντας μια παρτίδα μαγεύτηκε από το τετράγωνο α6, οδηγώντας μεθοδικά εκεί τα κομμάτια του. Έχοντας όμως τον έλεγχο, ο αντίπαλος τα εξουδετέρωσε όλα. Ο Πομάρ, σε νευρική κατάρρευση, οδηγήθηκε με ασθενοφόρο στο νοσοκομείο, εγκαταλείποντας το τουρνουά. Οι ιστορίες του Ντόνερ είναι εντυπωσιακές γιατί σπάνια είναι ακριβείς. Στην εν λόγω παρτίδα, π.χ., ο Πομάρ δεν παθιάστηκε με α6 αλλά με το β5, «στήνοντας» εκεί ένα κομμάτι. Το τουρνουά όντως το εγκατέλειψε, αλλά όχι και το σκάκι, στο οποίο επέστρεψε, παίζοντας αρκετές δεκαετίες έπειτα. Το ζητούμενο δεν είναι φυσικά η ιστορική ακρίβεια, αλλά το να αληθεύει η ιστορία στην έννοια της, όπως θα έλεγε ο Χέγκελ. Το επιμύθιο είναι εδώ ο λόγος της αφήγησης: το σκάκι μπορεί να γίνει επικίνδυνο. Ποιος ξέρει, ίσως τελικά να είναι πιο ασφαλές να μην έχει κανείς σκακιέρες στο σπίτι και να μην ανοίγει άγνωστους φακέλους που φτάνουν στο μπαρ που είναι θαμώνας.
