Κάτι με ενοχλεί ώρες ώρες. Όχι πολύ, ίσως με κάνει να νιώθω μια κάποια -όχι μεγάλη- διανοητική ανασφάλεια. Και όχι για πολλή ώρα εν πάση περιπτώσει· την ξεπερνάω και απλά γράφω. Πρόκειται για το γεγονός ότι συχνά, εκεί που αυθόρμητα καταλήγει η όποια σκέψη μου, είναι σε έναν κάποιον αντιδιανοουμενισμό, κάπως καταχρηστικά το λέω αυτό. Ίσως μόνο επειδή συχνά βρίσκονται -οι σκέψεις μου- σε αντίθεση με τις γνώμες που μοιάζουν φυσιολογικές ανάμεσα σε φίλους ή αυτό που ευρύτερα θα έλεγα κύκλο μου. Θα μπορούσα να τις πω αντιδιαισθητικές, ότι από πλευράς σπουδών -δραστηριότητας- ενδιαφερόντων, νιώθω συχνά να είμαι εκτός του αναμενόμενου πλαισίου σκέψης, ή από αυτό που μοιάζει να είναι ένα φαινομενικά συμπτωματικό πλαίσιο θέσεων. Και το «συμπτωματικό» το λέω κάπως καταχρηστικά, δεν είναι συμπτωματικό ή τυχαίο ότι οι ιδέες, οι αντιλήψεις βγαίνουν σε πακέτα προσφοράς. Δεν είναι απαραίτητα κάποια λογική, κάποιες συγκεκριμένες ας πούμε διαδικασίες εξαγωγής συμπερασμάτων που βάζουν στο ίδιο καλάθι κάποιες αντιλήψεις, τείνω να πιστεύω ότι είναι περισσότερο κάποιος κομφορμισμός, η ανάγκη ένταξης και ομαδοποίησης. Ίσως ακόμα και κάποιες συντονισμένες πολιτικές καμπάνιες, όπως έδειξε και εκείνη η ιστορία με την Cambridge Analytica. Πολλά δεδομένα, όχι απαραίτητα και τόσο συνεκτικά, φαίνεται να οδηγούν σε συγκεκριμένες συσσωματώσεις. Όπως ας πούμε, όταν ακούει κανείς κάποιον τετριμμένο και βαρετό μέχρι χασμουρητού αναλυτή να μιλά για την ενίσχυση της ευρωπαϊκής ακροδεξιάς, θα βάλει μέσα στη συζήτηση δικαιώματα, κλιματική αλλαγή, εμβόλια. Σίγουρα υπάρχει κάποιος συνδετικός ιστός, αλλά ποτέ κανείς δεν θα μπει στον κόπο να μιλήσει για αυτόν. Ίσως επειδή πρόκειται για ένα σύνολο κανόνων συμπεριφοράς και ως τέτοιο δεν χρειάζεται καμία αιτιολόγηση.
Εντάξει, είπα ότι με ενοχλεί κάποτε, αλλά στην πραγματικότητα μου αρέσει και για αυτό το φλεξάρω. Ίσως απλά να θέλω να πω ότι αν κάποιος εντοπίσει στα παρακάτω αντιδιανοουμενισμό, αυτό συμβαίνει επειδή ψωνίζει από έτοιμα διανοητικά πανέρια.
Υπάρχει εκείνη η πολύ χρήσιμη έννοια του Bourdieu -χρειάστηκε να ρωτήσω για να μου θυμίσουν ποιανού είναι- του πολιτιστικού κεφαλαίου σαν κριτήριο ή σαν παράγοντα που καθορίζει την κοινωνική διαστρωμάτωση. Δεν χρειάζεται να θεωρήσει κανείς ότι έχει εφαρμογή μόνο σε πολύ συντηρητικό κοινωνικό πλαίσιο, όπως όταν η Μάνδρου σχολιάζει ως αναντιστοιχία με την κοινωνική της θέση το γεγονός ότι η Μάγδα Φύσσα είναι περιποιημένη. Η συμμόρφωση σε ένα σετ κανόνων κοινωνικής συμπεριφοράς δεν είναι ακριβώς μια προσωπική στάση, είναι κάτι που επιδεικνύεται, είναι σύμβολο μιας κατακτημένης κοινωνικής θέσης και ως τέτοιο έχει χρησιμότητα όταν διαμορφώνει ιεραρχίες. Δεν το έχει κανείς για πάρτη του, το έχει απέναντι στους άλλους και πρέπει να το επιδείξει, όπως ο Ιναρίτου, όταν η αντισυμβατικά ντυμένη (Τζένι Μπίβαν) Jenny Beavan πήγε να παραλάβει το Όσκαρ. Ως σύμβολο δεν χρειάζεται να υπόκειται σε κάποια αιτιολόγηση, δεν χρειάζεται να μας πει η Λινού τι λάθος έκανε ο Πολάκης και την έκανε να βάλει τα κλάματα, ούτε ο Μαρινάκης θα χρειαστεί να πει τι το φρικώδες έχει η φράση του Νίκου Παππά. Είναι απλά φρικώδης, και τέλος. Επειδή η εξουσία αρχίζει να ξηλώνεται αν αρχίσει να ψάχνει κανείς τη λογική και τη νομιμοποίηση της αυθεντίας της, όταν οι ίδιοι οι φορείς της δεν την αντιμετωπίζουν ως φυσική και αυτονόητη.
Τώρα αυτό είναι κάπως τραβηγμένο, αλλά θεωρώ ότι η αδυναμία έκφρασης της κοινωνικής δυσαρέσκειας, αυτό που εκλαμβάνουμε ως έλλειψη αντιπολίτευσης, αυτό που καρπώνεται η λαϊκή σχεδόν αντισυστημική δεξιά, έχει να κάνει με την ενσωμάτωση της αριστεράς σε ένα πλαίσιο πολιτισμού που δεν είναι ηγεμονικά δικό της. Με την αποδοχή των κριτηρίων της δεξιάς κυριαρχίας, την ώρα που η κοινωνία βρίσκεται ήδη πέρα από αυτά. Δεν χρειάζεται να δώσω παράδειγμα για να πω ότι τα μικροαστικά μορφωμένα στρώματα που συγκροτούν τους κομματικούς μηχανισμούς στην αριστερά αδυνατούν να ερμηνεύσουν τα φαινόμενα που δεν έχουν αποκρυσταλλωθεί στη θεωρία. Δεν έχουν τη διανοητική ευελιξία της δεξιάς που δεν δίστασε να αγκαλιάσει από τους μακεδονομάχους μέχρι την αντίδραση στον υγειονομικό εγκλεισμό. Μοιάζουν προσκολλημένα στην υπόσχεση ένταξης και κοινωνικής ανόδου που τους έδινε η συμμετοχή σε κάποιο αφηρημένο πολιτιστικό κεφάλαιο.
Υπάρχει όμως κάτι ενοχλητικό πίσω από το κόνσεπτ του πολιτιστικού κεφαλαίου, κάτι που με κάνει καχύποπτο, όπως και προς κάθε επινόημα που φαίνεται να καλύπτει την ανάγκη της αυτοκολακείας. Γενικά, είναι πολύ κατανοητή, καθολική ίσως, η τάση των ανθρώπων να μην θέλουν να ομαδοποιούνται στο κάτω μέρος της τροφικής αλυσίδας. Είναι κατανοητό ότι ένας πετυχημένος διανοούμενος θέλει να εξάρει την κοινωνική του θέση μέσα σε ένα πλέγμα ιεραρχίας, και ένα τέτοιο κόνσεπτ, ειδικά από τη στιγμή που είναι και ευρέως αποδεκτό, είναι η αυτοεκπληρούμενη απόδειξη ότι όντως έχει έναν ρόλο με σημαντική κοινωνική επιρροή και ορατότητα. Ή ότι απλά διατύπωσε μια κοινή πεποίθηση ή κάλυψε μια κοινή ψυχολογική ανάγκη.
Πόσο τραβηγμένη θα ήταν αντίστοιχα η σκέψη ενός γκάνγκστα ότι υπάρχει το γκανγκσταϊκό κεφάλαιο και η άποψη μιας στρίπερ ότι υπάρχει το καυλωτικό κεφάλαιο; κατά τη γνώμη μου όχι και τόσο. Ισχύει σε έναν βαθμό ότι οι τρόποι επιβολής μιας ύπαρξης στο φιλελέδικο οικοσύστημα δεν είναι μονοσήμαντα τα φράγκα. Υπάρχουν τρόποι ανέλιξης, το σύστημα είναι περισσότερο δυναμικό παρά στατικό, οι άνθρωποι έχουμε αδυναμίες και δυνάμεις. Όπως πχ η αδυναμία κάποιου τακτοποιημένου οικονομικά μεσήλικα ή και νέου που νιώθει βαρετός και θέλει να αγοράσει λάμψη από πλάσματα πιο λαμπερά από αυτόν, όπως η αδυναμία κάποιου πραγματικά πλούσιου που θέλει να κωλοτρίβεται με αλητεία και όπλα και επίδειξη.
Κάποιες παράμετροι πάντως, καθιστούν την ιδέα της μόρφωσης ως μετατρέψιμο κεφάλαιο, μια υπόθεση πιο πιστευτή: διατυπώνεται από ανθρώπους που ξέρουν να το διατυπώσουν, από ανθρώπους που διαμορφώνουν αφηγήματα και ιδεολογίες. Ο λόγος του Max Weber ή του Bourdieu φαινομενικά και ίσως πραγματικά μπορεί να φτάσει μακρύτερα από εκείνον μιας χορεύτριας σε καμπαρέ της εποχής. Και πάλι όμως, αυτό έχει αλλάξει πια με το Instagram ή τα reels του Facebook και σίγουρα και με άλλους τρόπους που διαφεύγουν στην Gen-X αντίληψή μου. Θέλω να πω ότι εξίσου ορατή καθίσταται πια και εκείνη η κοινωνική επιρροή που μεταφράζεται σε κοινωνική θέση και χρήμα, ανθρώπων που γεννήθηκαν φτωχοί και που δεν θα είχαν ποτέ θέση καθηγητή σε πανεπιστήμιο. Αρκεί μια ματιά στο TikTok και στο OnlyFans. Θα έλεγα ότι η ξινίλα για αυτή την νεοπαποκτηθείσα επιρροή έχει να κάνει και με μια διαφαινόμενη αμφισβήτηση μιας δεδομένης τάξης, με την υποβάθμιση του βάρους της καλλιέργειας, της μόρφωσης, ως έναν παράγοντα -πραγματικό ή φανταστικό- ταξικής κατηγοριοποίησης. Μια μοστραριζόμενη Lamborghini, όπλα, γκόμενες, ίσως είναι πιο πειστικά ως τεκμήρια μιας θέσης στην κοινωνική ιεραρχία. Κατανοώ ότι τα παραπάνω μπορεί να τα δει κανείς και ως σύμπτωμα της νεοφιλελεύθερης κυριαρχίας, αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Είναι κάτι εγγενώς απελευθερωτικό, η αμφισβήτηση μιας δεδομένης ιεραρχικής τάξης, ή έστω, εμπεριέχει μια τέτοια δυναμική. Και όποιος δεν το δει τώρα, ας περιμένει λίγες δεκαετίες μέχρι γίνει θεωρία και να το πιστέψει.
