Την τελευταία δεκαετία του 17ου αιώνα η Ρωσική Αυτοκρατορία καταλαμβάνει την Αζοφική θάλασσα, το βόρειο περίκλειστο σημείο της Μαύρης Θάλασσας με μοναδικό σημείο σύνδεσης τον πορθμό του Κέρτς. Το γεγονός θα αποδειχθεί τεράστιας σημασίας για το μέλλον της ευρύτερης περιοχής. Η Μαύρη Θάλασσα παύει να γίνεται αντιληπτή ως κλειστή Οθωμανική λίμνη, ο ανταγωνισμός της Ρωσίας με την Οθωμανική Αυτοκρατορία αποκτά την υλική υπόσταση του ρωσικού οράματος για έξοδο στις “ζεστές θάλασσες της Μεσογείου”, όραμα συνδεδεμένο με τον έλεγχο των Στενών της θάλασσας του Μαρμαρά και των Δαρδανελλίων. Σε ό,τι αφορά το γένος των Ρωμιών, η μακρά περίοδος ανταγωνισμού Ρωσίας και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας τον 18ο αιώνα, με σημαντικούς σταθμούς τα Ορλωφικά εν μέσω ρωσοτουρκικού πολέμου και την συνθήκη του Κιουτσούκ- Καϊναρτζή το 1774, θα αποτελέσει την καλύτερη καύσιμο ύλη στη πίστη ενός λαού για τη δυνατότητα της ελευθερίας του. Αν οι πνευματικές προτεραιότητες του αστικού λογιοτατισμού την ίδια περίοδο βρίσκουν στην μετακένωση του Κοραή το ιδεολογικό ένδυμα που θα επιτρέψει την είσοδο στον προοδευμένο δυτικό κόσμο, οι υπόδουλοι και αγράμματοι γκιαούρηδες, αυτοί που θα σαρκώσουν τα απελευθερωτικά ασκέρια σε στεριά και θάλασσα, ιστορικοποιούν την πίστη τους, βρίσκουν κουράγιο στον ίδιο τον εαυτό τους και το πολιτιστικό παράδειγμά τους και το μετατρέπουν σε χειραφετητικό αίτημα. Συγκροτώντας μια συλλογική ταυτότητα τόσο συνεκτική και αυτοτροφοδοτούμενη από εμπιστοσύνη που θα τολμήσει να υψώσει ανάστημα στην Ευρώπη της Ιεράς Συμμαχίας.
Η σημασία των Στενών, για να επιστρέψουμε στο κυρίως θέμα μας, ως διαρκής ανταγωνισμός στο σύνορο Ανατολής και Δύσης, θα αποτελέσει βασικό παράγοντα στη μακρά διαδικασία διάλυσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η ανακοίνωση των 104 απόστρατων Τούρκων ναυάρχων που διοχετεύτηκε μέσω διαδικτύου και οδήγησε το καθεστώς Ερντογάν να μιλάει για εσάνς πραξικοπήματος, λέει κάτι πολύ σημαντικό για το σήμερα. Το status quo των Στενών, όπως καθορίζεται από τη Σύμβαση του Μοντρέ, αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο για την ανεξαρτησία και τις προοπτικές επιβίωσης της Τουρκίας. Τυχόν μονομερής αναθεώρησή της, οδηγεί στην αμφισβήτηση της ύπαρξης της Τουρκίας. Αναθεώρηση που σχεδόν έχει εξαγγείλει ο Ερντογάν με την προοπτική της, φαραωνικής εμπνεύσεως, νέας διώρυγας που θα συνδέει την Προποντίδα Αιγαίο με τη Μαύρη Θάλασσα, παρακάμπτοντας τον Βόσπορο.
Σε ένα θέρετρο της λίμνης Λεμάν το καλοκαίρι του 1936
Η μικρή πόλη του Μοντρέ συστήνεται ως μια από τις πιο όμορφες της Ελβετίας. Αγκαλιασμένη από την ουδετερότητα της Ελβετίας, έγινε λίγο πριν από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, το μέρος όπου υπογράφτηκε η γνωστή ως Σύμβαση του Μοντρέ, η οποία καθορίζει τους όρους του ελεύθερου διάπλου από τα Στενά για τον εμπορικό και στρατιωτικό στόλο, για το σύνολο των σημαιών. Η σύμβαση αυτή, η οποία αντικαθιστά τις σχετικές διατάξεις της Συνθήκης της Λωζάννης του 1923, θεωρείται δικαίως διπλωματικός θρίαμβος για την Τουρκία. Μετατρέπει τα Στενά από γεωστρατηγικό πρόβλημα που συνέβαλε στην διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, σε γεωστρατηγικό πλεονέκτημα που εγγυάται για το μέλλον της Τουρκίας. Αίρει δύο πολύ συγκεκριμένους όρους που έθετε η ιδρυτικής αξίας για την Τουρκική Δημοκρατία συνθήκη του 1923. Πρώτον, αίρει την επιβεβλημένη αποστρατικοποίηση της Ανατολικής Θράκης, δεύτερον καταργεί την διεθνή επιτροπή επιτήρησης των Στενών. Το καθεστώς του 1923 ήταν αποτέλεσμα της επιτυχούς επιβολής των αγγλοσαξονικών συμφερόντων. Τα Στενά ως αποστρατικοποιημένη ζώνη και υπό τον συνεχή έλεγχο της Μεγάλης Βρετανίας (βλ. Διεθνή Επιτροπή Επιτήρησης), αφήναν λίγα περιθώρια αυτονομίας στην Τουρκία και έθεταν τις διελεύσεις των ναυτικών δυνάμεων της Σοβιετικής Ένωσης υπό την δυτική εποπτεία. Η νέα Σύμβαση, προϊόν των νέων συνθηκών, καταρχήν επανέφερε την Τουρκία σε κατάσταση κράτους με σαφή κυριαρχικά δικαιώματα επί των εδαφών της.
Η Σύμβαση του Μοντρέ υπογράφτηκε από δέκα κράτη: Ρουμανία, Βουλγαρία, Ε.Σ.Σ.Δ., Τουρκία (παρευξείνια κράτη) και Αυστραλία, Ελλάδα, Ιαπωνία, Γαλλία, Μεγάλη Βρετανία, Γιουγκοσλαβία. Αποτελείται από 29 άρθρα τα οποία και ρυθμίζουν την διέλευση των Στενών από εμπορικά πλοία, πολεμικά πλοία, καθώς και τις υπερπτήσεις αεροσκαφών. Η διέλευση για εμπορικά πλοία είναι ελεύθερη ανεξαρτήτως σημαίας και σε περίπτωση που η Τουρκία βρίσκεται σε εμπόλεμη κατάσταση, παραμένει ελεύθερη για όλες τις σημαίες των ουδέτερων κρατών. Για τα πολεμικά πλοία των παρευξείνιων κρατών η διέλευση είναι ατελής και ελεύθερη, με όρο την ενημέρωση των Τουρκικών αρχών οκτώ ημέρες πριν. Για τα πολεμικά πλοία των μη παρευξείνιων κρατών η διέλευση επιτρέπεται με όριο εκτοπίσματος 15000 τόνων, με ενημέρωση 15 ημέρες πριν και με τη σημείωση ότι υπό προϋποθέσεις μπορεί να αυξηθεί το εκτόπισμα αλλά ποτέ δεν μπορεί να ξεπερνά τα 2/3 αυτού των σταθμευμένων ή κινούμενων εντός του Ευξείνου Πόντου πολεμικών πλοίων των παρευξείνιων χωρών. Τα πολεμικά πλοία των μη παρευξείνιων κρατών έχουν δικαίωμα παραμονής στη Μαύρη Θάλασσα έως 21 μέρες. Η διέλευση πολεμικών υποβρυχίων επιτρέπεται μόνο για τα παρευξείνια κράτη και μόνο αν αυτά κινούνται στην επιφάνεια της θαλάσσης. Η πλέον κρίσιμη ρύθμιση βρίσκεται σε δύο άρθρα, τα οποία μεταφέρουμε από το αντίγραφο του κράτους της Αυστραλίας.
Άρθρο 20: Η Τουρκία σε καιρό πολέμου
“Σε περίοδο πολέμου στον οποίο η Τουρκία εμπλέκεται, οι διατάξεις των άρθρων 10 έως 18 παύουν να ισχύουν. Η διέλευση των πολεμικών πλοίων αφήνεται καθ’ ολοκληρίαν στη διακριτική ευχέρεια της τουρκικής κυβέρνησης”.
Άρθρο 21: Η Τουρκία υπό απειλή πολέμου
“Εάν η Τουρκία θεωρήσει εαυτήν ότι βρίσκεται υπό την απειλή επικείμενου πολέμου έχει το δικαίωμα να εφαρμόσει τις διατάξεις του άρθρου 20 της παρούσας σύμβασης”.
Τα υπόλοιπα άρθρα καθορίζουν το δικαίωμα υπερπτήσεων, όπου ακολουθούνται οι διεθνείς κανονισμοί.
Τα αποτελέσματα
Από την παρουσίαση των κύριων σημείων αξίζει η υπογράμμιση ορισμένων σημείων:
- Ο συμβιβασμός στον οποίο υποχρεώνεται η Μεγάλη Βρετανία λίγο πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο αποτελεί υποχώρηση επί των συμφερόντων του αγγλοσαξονικού κόσμου. Στερείται την υψηλή εποπτεία των Στενών και υποχρεώνεται, λόγο των αρκετά πολύπλοκων ορών που τίθενται για τις διελεύσεις των μη παρευξείνιων κρατών και σε αντίθεση με αυτές των παρευξείνιων, να έρθει αντιμέτωπη με την μετατροπή της Μαύρης Θάλασσας σε ασφαλές ορμητήριο του ναυτικού της Ε.Σ.Σ.Δ. αρχικά. Με το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου το ισοζύγιο ανατρέπεται αρνητικά για τον αγγλοσαξονικό ιμπεριαλισμό λόγω της προσθήκης στο σοσιαλιστικό στρατόπεδο της Βουλγαρίας και της Ρουμανίας .
- Η Ε.Σ.Σ.Δ. για τους παραπάνω λόγους είναι εμφανώς ικανοποιημένη.
- Η αδιαμφισβήτητα μεγάλη κερδισμένη είναι η Τουρκία, η οποία αναβαθμίζεται γεωστρατηγικά.
Η Τουρκία καθ’ όλη την διάρκεια του Ψυχρού πολέμου αξιοποιεί το πλεονέκτημα της Σύμβασης του Μοντρέ στην ισορροπία μεταξύ των δύο στρατοπέδων. Καταφέρνει να εμπεδώσει την μακροημέρευση της Συμφωνίας με τέτοιο τρόπο που καθόλου τυχαία για την Τουρκία η Συνθήκη της Λωζάννης και η Σύμβαση του Μοντρέ αποτελούν τις πιο σημαντικές εγγυήσεις γεωστρατηγικής σημασίας. Όχι μόνο η στρατηγική θέση των Στενών, αλλά κυρίως τα άρθρα 20 και 21 καθιστούν την Τουρκία σημαντικότατο εταίρο στο ΝΑΤΟ, αλλά και προνομιακό συνομιλητή με την Ε.Σ.Σ.Δ.
Η Τουρκία ως ναυτική δύναμη μετά την δεκαετία του ’90
Η Τουρκία δύο φορές, το 1994 και το 1998 θα καταρτίσει εθνικούς κανονισμούς διέλευσης οι οποίοι επιδιώκουν να συμπληρώσουν τη Σύμβαση του Μοντρέ. Και στις δύο φορές ακολουθεί ρωσική αντίδραση.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον αποκτά ο χαρακτήρας των στρατηγικών ωριμάνσεων εντός του τουρκικού στρατού στη διάρκεια του χρόνου. Αντιμετωπίζοντας τον στρατό ως εκείνο το θεσμό της Τουρκίας με την εμπεδωμένη δομή και λειτουργία εντός του κράτους και της τουρκικής κοινωνίας που εξασφαλίζουν μια αξιομνημόνευτη συνέχεια όσο κανένας άλλος, άξια υπογράμμισης είναι οι προτεραιότητες που θέτει με τη νέα χιλιετία. Ο πολύς Τζεμ Γκιούρντενιζ, δέκα χρόνια μετά τα γεγονότα των Ιμίων και από τη θέση του επικεφαλής ναυάρχου του Τμήματος Σχεδιασμού και Πολιτικής του τουρκικού Πολεμικού Ναυτικού δημιουργεί το δόγμα της “Mavi Vatan”, ήτοι της “Γαλάζιας Πατρίδας”. Σύμφωνα με αυτό, η Οθωμανική Αυτοκρατορία γνώρισε την μεγάλη της ακμή τις περιόδους που το ενδιαφέρον της στρεφόταν στη θάλασσα. Η θάλασσα αποτελεί την αφετηρία της νέας ακμής, το της θαλάσσης κράτος οριοθετεί το νέο ζωτικό χώρο, αρχής γενομένης από το Αιγαίο. Το νέο δόγμα, σαφώς αναβαθμισμένο σε σχέση με τις επιδιώξεις της δεκαετίας του 1980, με αξιοζήλευτο τρόπο προσπαθεί επιχειρησιακά να διδαχθεί από τις αδυναμίες των Ιμίων, ακριβώς όπως μετά το 1974, ο τουρκικός στρατός πάλι με αξιοζήλευτη προσήλωση προσπάθησε να διορθώσει τα πολλά κακώς κείμενα της εισβολής στην Κύπρο. Ο Γκιούρντενιζ επιτυγχάνει να δεσμεύσει μεγάλα ποσά υπέρ των εξοπλιστικών προγραμμάτων του Ναυτικού. Η απόκτηση ενός αεροπλανοφόρου είναι το επιχειρησιακό μεγάλο όραμα. Για πρώτη φορά το πλεόνασμα των προϋπολογισμών του τουρκικού στρατού οδεύει προς το Ναυτικό και το εξοπλιστικό του πρόγραμμα. Ενώ η τουρκική κοινωνία προετοιμαζόταν να γιορτάσει το 2013 με τη μεγαλύτερη δυνατή προβολή και λαμπρότητα τα 500 χρόνια από τους χάρτες του Πίρι Ρέις, ένα νέο εθνικό αφήγημα επιχειρούσε να ανανεώσει την μιλιταριστική κυρίαρχη εκδοχή της τουρκικής επιθετικότητας και του αναθεωρητισμού.
“Γαλάζια Πατρίδα” και νέο-Οθωμανισμός
Το δόγμα των εθνικιστών κεμαλικών γίνεται αποδεκτό από τον Ερντογάν, βρίσκει τη θέση του δίπλα στο δόγμα των τριών ομόκεντρων κύκλων του Αχμέτ Νταβούτογλου που περιγράφει την Τουρκία ως τον κληρονόμο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και του ζωτικού χώρου που αυτή κατείχε. Η ναυτική κυριαρχία στην Ανατολική Μεσόγειο κρίνεται αναγκαία για την προάσπιση των συμφερόντων της Τουρκίας. Δεν είναι τυχαίο ότι καθ’ όλη τη διάρκεια των χρόνων μέχρι και σήμερα η κριτική των εθνικιστών της κεμαλικής αντιπολίτευσης θα στηλιτεύει την υποχωρητικότητα του κυβερνώντος Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης προς την Ελλάδα σε περιόδους όξυνσης της κρίσης, άρα την ακύρωση στη πράξη της Γαλάζιας Πατρίδας. Η στρατηγική συμπόρευση μοιάζει να περνάει σήμερα από τον κλυδωνισμό στην οριστική ρήξη. Οι κεμαλιστές στρατιωτικοί γίνονται αντιληπτοί ως το δύσκαμπτο και προσκολλημένο κομμάτι στην αναχρονιστική ανάγνωση παλαιότερων εποχών. Ο Ερντογάν πολλές φορές έχει αφήσει υπόνοιες ακόμα και εναντίον του ίδιου του Κεμάλ Ατατούρκ για τις αρνητικές συνέπειες των ιδρυτικών συμφωνιών του τουρκικού κράτους. Από την άλλη οι 104 ναύαρχοι θεωρούν ότι η σχεδιαζόμενη διώρυγα και η αναθεώρηση της Σύμβασης του Μοντρέ ανοίγει τον ασκό του Αιόλου για την Τουρκία, ειδικά μέσα στη δύσκολη εξίσωση που επιβάλουν το ουκρανικό ζήτημα σήμερα, η προσάρτηση της Κριμαίας, ο αναβαθμισμένος ρόλος της Ρωσίας στη Συρία και συνολικά στη Μεσόγειο και φυσικά η σκληρή γραμμή του Μπάιντεν απέναντι στη Μόσχα. Το επιχείρημα είναι απλό. Η όποια αναθεώρηση της κατάστασης των Στενών, στερεί από την Τουρκία το βασικό της γεωστρατηγικό πλεονέκτημα καταρχήν, οριστικοποιεί την μετατροπή της σε προβληματικό παράγοντα στον πυρήνα της νέας σύγκρουσης Ανατολής και Δύσης. Το ερντογανικό εκκρεμές δεν μπορεί να συνεχίσει άλλο.
Όπως ακριβώς έγινε με το “Στρατηγικό Βάθος” του Νταβούτογλου έτσι και η “Γαλάζια Πατρίδα” υιοθετείται από τον Ερντογάν, απορρίπτοντας τον εμπνευστή. Ο Γκιούρντενιζ ήδη βρίσκεται στη φυλακή. Η σύλληψή του προηγήθηκε των αναμενόμενων συλλήψεων των βουλευτών και στελεχών του φιλοκουρδικού κόμματος HDP. Η πολιτική απομόνωση του Ερντογάν συνεχώς αυξάνει. Η τουρκική κοινωνία γνωρίζει εν μέσω οικονομικής κρίσης δομικές αλλαγές. Οι οποίες αντανακλώνται στην συγκρότηση του πιο ετερόκλητου και μεγάλου αντιπολιτευτικού μπλοκ που μπορούσε να φανταστεί ποτέ ο Ερντογάν, ο οποίος φαίνεται να μην κατανοεί τι πραγματικά συμβαίνει. Πώς αλλιώς θα ερμηνεύσουμε το ότι στο τελευταίο διάγγελμά μου, αναφερόμενος στη Συνθήκη του Μοντρέ, όλο έπαρση και θυμό κουνάει το δάκτυλο προς το εσωτερικό και το εξωτερικό της χώρας αναφέροντας επί της ουσίας ότι “η Σύμβαση θα εφαρμοστεί μέχρι να αλλάξω γνώμη”;
Αυτό που απομένει, κατά τη γνώμη του γράφοντος, είναι το άκουσμα εντός σύντομου χρονικού διαστήματος του μεγάλου γδούπου της πτώσης του Ερντογάν. Το κρίσιμο ερώτημα είναι η Τουρκία μετά Ερντογάν. Ο πρέσβης των Η.Π.Α. στην Ελλάδα Τζέφρι Πάιατ λίγο μετά την επικύρωση της εκλογής Μπάιντεν είχε κάνει την εξής δήλωση (περιφραστικά): Με κανένα άλλο κράτος δεν ταυτίζονται οι ΗΠΑ σε ένα θέμα, όσο ταυτίζονται με την Ελλάδα στο ζήτημα της παραμονής της Τουρκίας στη Δύση. Από κάπου εδώ ξεκινά το πιο ενδιαφέρον κομμάτι της συζήτησης, έτσι δεν είναι;
