H κυριαρχία, στα διεθνή και τα ντόπια πρωτοσέλιδα, της πολιτικο-διπλωματικής αντεπίθεσης της Ρωσίας, απέναντι σε όσα σημαίνει η ουκρανική κρίση, έχει αφήσει εκτός ένα πολύ σημαντικό κομμάτι, που τουλάχιστον εδώ, στο «Κοσμοδρόμιο» επιμένουμε να υπενθυμίζουμε: το εκκλησιαστικό. Για όποιον ασχολείται, είναι εμφανές ότι παράλληλα με την πολιτικο-διπλωματική εκδηλώνεται και η εκκλησιαστική ρωσική αντεπίθεση, αναμενόμενη και λογική, άλλωστε, από τη στιγμή που, με πρωτοβουλία και ευλογίες του Οικουμενικού Πατριαρχείου η Ορθοδοξία έγινε τμήμα κοσμικών σχεδιασμών made in USA.
Σήμερα αποδεικνύεται γιατί υπήρξε όντως καταστροφική η απόφαση του Φαναρίου να συγκροτήσει, υπό την άγρυπνη καθοδήγηση του Τζέφρι Πάιατ και σε συνεργασία με την τότε κυβέρνηση του ολιγάρχη Ποροσένκο, την περίφημη «Αυτοκέφαλη Εκκλησία Ουκρανίας», από δύο σχισματικές ομάδες, τις οποίες το ίδιο το Πατριαρχείο δεν αναγνώριζε επί δεκαετίες. Απόφαση που, επίσης έβγαλε σε ένα είδος «παρανομίας» την Εκκλησία που όντως υπήρχε και εξακολουθεί να υπάρχει στη χώρα, περιλαμβάνει εκατομμύρια πιστών και παραδοσιακά υπάγεται στο ωμοφόριο της Μόσχας.
Και εδώ να θυμίσουμε ότι οι περισσότερες αυτοκέφαλες Ορθόδοξες εκκλησίες απέφυγαν να αναγνωρίσουν το νέο μόρφωμα: κάποιες για καθαρά θεολογικούς λόγους, κάποιες από επιφύλαξη μπροστά στις κανονικές ακροβασίες και τα προφανή πολιτικά συμφραζόμενα της όλης υπόθεσης και κάποιες, όπως το Πατριαρχείο της Σερβίας, γιατί βλέπουν το επικίνδυνο προηγούμενο που δημιουργείται και για τις ίδιες, όπως λόγου χάριν η πιθανή εκκλησιαστική απόσχιση του Μαυροβουνίου..
Εκείνες που ακολούθησαν το Φανάρι, ή, καλύτερα, υπέκυψαν, και στο Ουκρανικό, σε όσα επιβάλλει η δεδομένη αλληλεγγύη στο πολύπαθο Οικουμενικό Πατριαρχείο ή επέβαλλαν οι πολύμορφες πιέσεις, ήταν οι ελληνόφωνες εκκλησίες. Φωνές όπως του Αρχιεπισκόπου Αλβανίας Αναστασίου, που παρενέβη αδελφικά, ώστε να επουλωθούν οι ενδορθόδοξες διαιρέσεις, έμειναν δυστυχώς χωρίς αποτέλεσμα.
Η στα καθ’ ημάς Εκκλησία, της Ελλάδος, προχώρησε στην αναγνώριση του ουκρανικού αυτοκεφάλου, παρότι αρχικά υπήρξαν πολλές διαφωνίες στην Ιεραρχία. Στην Κύπρο, τα πράγματα οξύνθηκαν, καθώς ο Αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος επέβαλλε πραξικοπηματικά την αναγνώριση του ουκρανικού αυτοκέφαλου, προκαλώντας οιονεί σχίσμα στην Σύνοδό του. Όσο για το Πατριαρχείο της Αλεξάνδρειας, η δική του αιφνιδιαστική μεταστροφή στο ζήτημα -μετά από πολλές περί του αντιθέτου δηλώσεις του Πατριάρχη Θεόδωρου – , φαίνεται πως το έβαλε και πρώτο στο μάτι του κυκλώνα.
Το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας αποτελεί, ούτως ή άλλως, ιδιαίτερη περίπτωση. Αποκαλείται «δευτερόθρονο», γιατί έρχεται, στην κατάταξη των Εκκλησιών, αμέσως μετά το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Η δικαιοδοσία του απλώνεται σε ολόκληρη την Αφρική και έχει χαρακτήρα κατεξοχήν ιεροποστολικό. Μετά την φυγή των περισσοτέρων Ελλήνων της Αιγύπτου και την μείωση της ελληνικής διασποράς σε χώρες όπως η Νότια Αφρική, το ποίμνιό του σήμερα αποτελούν κατά κύριο λόγο Αφρικανοί που προσέρχονται στην ορθόδοξη πίστη, και μάλιστα διαρκώς αυξάνονται. Παράλληλα, είναι το μόνο μέρος του κόσμου, με την εξαίρεση των παραδοσιακά ορθοδόξων χωρών, που δεν μαστίζεται από τις «παράλληλες δικαιοδοσίες», με βάση εθνοτικές διαιρέσεις, όπως ας πούμε, συμβαίνει στη Νέα Υόρκη όπου συνυπάρχουν στην ίδια πόλη επτά Ορθόδοξοι επίσκοποι από διαφορετικές αυτοκέφαλες εκκλησίες.
Έτσι ήταν μέχρι πρόσφατα τα πράγματα – τα οποία αλλάζουν άρδην μετά την απόφαση του Πατριαρχείου Μόσχας, τον περασμένο μήνα, να συγκροτήσει Εξαρχία Αφρικής, περιλαμβάνοντας στους κόλπους της 102 Αφρικανούς ιερείς που το ζήτησαν, μαζί με το ποίμνιο και τους ναούς τους. Επικεφαλής της Εξαρχίας αναλαμβάνει με τον τίτλο του Μητροπολίτη Κλιν, ο μέχρι πρότινος Αρχιεπίσκοπος Ερεβάν και υπ’ αριθμόν δύο του τμήματος Εξωτερικών Σχέσεων του Πατριαρχείου Μόσχας, Λεωνίδας (Γκορμπατσώφ), ο οποίος παλιότερα είχε θητεύσει ως αποκρισάριος (εκπρόσωπος) της ρωσικής εκκλησίας στο Πατριαρχείο Αλεξανδρείας. Οι πηγές μας λένε ότι το προφίλ που έχει είναι μάλλον μάνατζερ παρά μοναχού, με μεγάλη διεθνή πείρα, προσβάσεις στη ρωσική πολιτική εξουσία και αυτοτελή επιρροή στα εκκλησιαστικά πράγματα της Μόσχας.
Οι ιερείς που, πια, ανήκουν στη ρωσική δικαιοδοσία προέρχονται από οκτώ διαφορετικές χώρες και αποτελούν τη διεύρυνση ενός αρχικού πυρήνα 29 κληρικών που, με ανοικτή επιστολή τους, προ διετίας, είχαν καταγγείλει την αναγνώριση του ουκρανικού αυτοκεφάλου και, συνολικά, την αγνόηση της γνώμης του αφρικανικού στοιχείου του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας από την εν πολλοίς ελληνική ιεραρχία του. Οι ίδιοι είχαν τότε, μάλιστα, καταγγείλει ότι για τη συγκεκριμένη δημόσια τοποθέτησή τους είχαν υποστεί ποικίλες πιέσεις αλλά και κυρώσεις από τους κατά τόπους επισκόπους τους, εξαιρουμένου του Καμπάλας Ιωνά, ενός εκ των ελαχίστων Αφρικανών της αλεξανδρινής ιεραρχίας, ο οποίος πρόσφατα έφυγε από τη ζωή.
Μια μικρή παρένθεση εδώ επιβάλλεται, για να θυμίσουμε πως η Ορθόδοξη ιεραποστολή στην Μαύρη Ήπειρο είναι ιστορικά συνδεδεμένη με τον αντιαποικιακό αγώνα: την αρχική μεγάλη ώθησή της την έλαβε όταν πιστοί της Ανατολικής Αφρικής ανακάλυψαν το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας στην προσπάθειά τους να συνδεθούν με ένα δόγμα άσχετο με τις αποικιακές δυνάμεις. Η καταστολή των Μάο- Μάο από τους Βρετανούς συμπεριέλαβε και το κλείσιμο των ορθόδοξων σχολείων, ενώ το σφραγίδα του έβαλε και ο εθνάρχης Μακάριος, ο οποίος επιστρέφοντας, μέσω Κένυας, από την εξορία του στις Σεϋχέλλες βάπτισε χιλιάδες πιστούς και ίδρυσε (με τη βοήθεια του πρώτου Κενυάτη προέδρου και φίλου του) ορθόδοξη θεολογική σχολή στο Ναϊρόμπι, η οποία φέρει το όνομά του. Αλλά και σε άλλες περιοχές της Αφρικής, όπως η Γκάνα, ήταν οι Αφρικανοί που οδηγήθηκαν με τις αναζητήσεις τους στην Ορθόδοξη Εκκλησία και όχι το αντίθετο. Όπως πάντως συνηθίζεται στην ιεραποστολή, η δεύτερη γενιά πιστών δεν δείχνει τον ίδιο ζήλο και συχνά δελεάζεται από σέκτες, παλαιοημερολογιτικές ή άλλες, ή συγκρούεται με την εκκλησιαστική της αρχή στο όνομα της ιθαγενικότητας. Το γεγονός πως από των ημερών του Πατριάρχη Πέτρου Ζ’ μένει εκκρεμές το ζήτημα της μισθολογικής ενίσχυσης των Αφρικανών ιερέων από ελληνικές πηγές περιπλέκει ακόμη περισσότερο την κατάσταση.
Στα της νεοσύστατης Εξαρχίας, όμως. Αυτή θα περιλαμβάνει δύο επισκοπές: μία με έδρα το Γιοχάνεσμπουργκ, όπου ήδη λειτουργούσε ρωσικό σταυροπήγιο, για το νότιο τμήμα της Μαύρης Ηπείρου, και μία για το βόρειο τμήμα με έδρα το Κάιρο, όπου μάλιστα επιχώριος επίσκοπος είναι ο ίδιος ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας. Με άλλα λόγια, ο κατά κόσμον Θεόδωρος Χορευτάκης, ο οποίος για χρόνια έζησε στη Οδησσό ως έξαρχος, και έχει ποικιλοτρόπως ευεργετηθεί από την ρωσική πλευρά, αντιμετωπίζεται πλέον ως ανύπαρκτος.
Το πλήγμα είναι βαρύτατο και ας κάνουν λόγο οι προσκείμενοι στο Φανάρι για «λίγες δεκάδες Αφρικανούς ιερείς», προσπαθώντας να καθησυχάσουν. Η κατάσταση που διαμορφώνεται ξεπερνά ό,τι στο εκκλησιαστικό δίκαιο ονομάζεται απλώς εισπήδηση, και θυμίζει ημέρες του βουλγαρικού σχίσματος του 1872, όταν Βούλγαρος Έξαρχος εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Και, από ό,τι φαίνεται, η ιστορία δεν θα τελειώσει εδώ: ήδη ακούγεται ότι κάτι παρόμοιο μπορεί να συμβεί και με τους Ρώσους πιστούς που ζουν, σε ολοένα και μεγαλύτερους αριθμούς, στην Τουρκία.
Με άλλα λόγια, οι πιθανότητες επανόδου στην διορθόδοξη ενότητα μικραίνουν συνεχώς, το διαμορφωμένο μέσα στους αιώνες σύστημα των ορθόδοξων εκκλησιών ανατρέπεται, στο έλεος σύγχρονων πολιτικών ανταγωνισμών, η διεθνής φωνή της Ορθοδοξίας υποβαθμίζεται και οι οικουμενικές σχέσεις κατακερματίζονται*.
Ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας Θεόδωρος «τιμωρείται», λοιπόν, ως ο «πιο αδύναμος κρίκος», και παράλληλα υποχρεώνεται να συνειδητοποιήσει ότι αυτοί που τον παρέσυραν, και από τις δύο πλευρές του Ατλαντικού, δεν μπορούν τώρα να τον βοηθήσουν ουσιαστικά. Το πιθανότερο είναι πως δεν θα το προσπαθήσουν καν. Στο ηγεμονικό παιγνίδι που παίζουν έχουν αποδειχθεί ξανά και ξανά αδιάφοροι για τις «παράπλευρες απώλειες», στις οποίες, άλλωστε, έχουν συμπεριληφθεί κράτη και ολόκληροι λαοί, όπως στην ίδια την Ουκρανία.
Οι σημερινές εξελίξεις όχι μόνον αποτελούν αποτέλεσμα του ουκρανικού αυτοκέφαλου, αλλά, μάλιστα, είναι ξεκάθαρο πως η ρωσική πλευρά αντιγράφει στην Αφρική τη μεθοδολογία αλλά και την επιχειρηματολογία που ακολούθησε το Φανάρι στην Ουκρανία. Όπως ανέφερε ο μητροπολίτης Βολοκολάμσκ Ιλαρίων, επικεφαλής του Τμήματος Εκκλησιαστικών Υποθέσεων του Πατριαρχείου Μόσχας, η εξάπλωση της δικαιοδοσίας του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας σε όλη την αφρικανική ήπειρο, πραγματοποιήθηκε μονομερώς τη δεκαετία του ’20 από τον Πατριάρχη Μελέτιο Μεταξάκη. Καθόλου τυχαία, άλλωστε, και τα Ημερολόγια του Οικουμενικού Πατριαρχείου παραλείπουν το «και πάσης Αφρικής» από τον τίτλο του Πατριάρχη Αλεξανδρείας, μένοντας στο «και πάσης γης Αιγύπτου». Και όμως: οι υπό το Πατριαρχείο γραφίδες έχουν το θράσος να στρέφονται και πάλι κατά εκκλησιαστικών ηγετών όπως ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων και ο Αρχιεπίσκοπος Αλβανίας επειδή ακριβώς προειδοποίησαν ότι έρχονται τα χειρότερα και προσφέρθηκαν να μεσολαβήσουν, αντί να σκύψουν το κεφάλι μπροστά στον νεόκοπο «πάπα του Βοσπόρου».
Όπως και αν έχει, το ερώτημα πια δεν είναι τι κάνουν ευάλωτοι και κατά βάσιν ανεξέλεγκτοι ιεράρχες, αλλά πώς στέκεται απέναντι σε όλα αυτά το ελληνικό κράτος, με αιχμή το υπουργείο Εξωτερικών. Πώς λειτούργησε όλο αυτό το διάστημα: ως φωνή της λογικής, ως φορέας πιέσεων ή ως απλός θεατής; Και τι προτίθεται να κάνει τώρα που θεσμοί ελληνικού ενδιαφέροντος εκτός συνόρων πληρώνουν το τίμημα των νέων ψυχροπολεμικών σχεδιασμών; Η αφρικανική ιεραποστολή και συνολικά τα πρεσβυγενή Πατριαρχεία αποτελούσαν ένα μεγάλο πολιτισμικό κεφάλαιο μαλακής ισχύος για τον ελληνισμό. Φαίνεται πως σε πολλαπλώς χρεωκοπημένα και εθελούδουλα κράτη, όμως, δεν αντιστοιχεί πλέον να διαχειρίζονται τέτοια κεφάλαια…
*Ήδη ανακοινώθηκε ότι ο Πάπας Ρώμης πρόκειται να έχει σύντομα τη δεύτερη στα χρονικά συνάντησή του με τον Πατριάρχη Μόσχας, καθώς η απόκτηση σταθερού διαύλου με τη Ρωσική Εκκλησία αποτελεί το μεγάλο ανεκπλήρωτο διαχριστιανικό όνειρο του Βατικανού.
