Εκτός από την άμεση αναχαίτιση της επέλασης της παραλλαγής «Ο» και σε συνδυασμό με το άνοιγμα των σχολείων, ένας από τους πρώτιστους στόχους, μεταξύ των άλλων, που έχει θέσει για το 2022 η ισπανική κυβέρνηση είναι η αντιμετώπιση μίας άλλης επιδημίας: αυτής που αφορά την επιδείνωση της ψυχικής υγείας των κατοίκων κι ιδιαίτερα των νέων. Μία επιδημία, που ναι μεν μπορεί να μη γεννήθηκε μέσα στην πανδημία, αλλά που με βάση όλα τα στοιχεία επιδεινώθηκε και τα συμπτώματά της διογκώθηκαν, ώστε να καθίσταται επιτακτική η αντιμετώπισή της το 2022.
Στην επιδημία αυτή, δεν είναι μόνο το ειδικό ψυχολογικό βάρος που είχαν τα θύματα και τα κρούσματα της πανδημίας, αλλά και η επίπτωση στην εργασία και τον τρόπο παραγωγής, που και μέσα στο 2022 καθυστερεί την επιστροφή στα γραφεία και την κοινωνικότητα. Η ψυχική υγεία, μολονότι στο παγκόσμιο γίγνεσθαι φιγουράρει μέσα σε αναφορές και ρεπορτάζ, ακόμη κι εάν έχει επισημανθεί η σημασία της με έμφαση από ιατρικούς και διεθνείς φορείς, πλην όμως συνεχίζει να θεωρείται αφανής σε πρώτη ματιά. Η ψυχική υγεία του γενικότερου πληθυσμού -που προφανώς μετρά πολλαπλάσια κρούσματα κι άγνωστο πόσα θύματα- μπορεί να μην εμφανίζεται με «ψηλαφητά» χαρακτηριστικά όπως η νόσος Covid-19, όμως έχει αποδειχθεί πλέον ότι σαρώνει όλη την υφήλιο , με έναν τρόπο ύπουλο και υποβόσκοντα. Η, σε όποιο μικρό ή μεγαλύτερο βαθμό, βλάβη της ψυχικής υγείας του πληθυσμού εντυπώνεται σχεδόν σε όλες τις καθημερινές εκδηλώσεις και στην αντιμετώπιση και λειτουργία του κάθε προσώπου και του κόσμου γενικότερα, μέσα στις νέες συνθήκες που η πανδημία δημιούργησε.
Μία νοητική και συμπεριφορική διαταραχή, που συνήθως στη δημοσιότητα παρουσιάζεται «ξώφαλτσα» γιατί -υπό το βάρος της εντονότερης εντύπωσης που αφήνει ο εμπειρικότερα απτός και πολύ πιο διαθετικός (affective) απολογισμός των κρουσμάτων- ελάχιστα προτάσσονται οι ουσιαστικές και βαθύτερες επιπτώσεις που αφήνει στον ψυχισμό και τη γενικότερη υγεία του πληθυσμού. Συνηθέστερα κάθε αναφορά κι από τις κυβερνήσεις κι από τα δημοσιογραφικά γραφεία σ’ αυτήν είτε παρακάμπτεται, είτε συρρικνώνεται σε μία φαινομενολογική κι επιπόλαια, συχνά οικονομίστικη μόνο, όχι βαθιά επιστημονική και κοινωνική, επισήμανση. Η μόνιμη επωδός στις επιπτώσεις της ψυχικής υγείας εξαντλείται γι’ αυτούς στο πόσο επηρεάζει η ψυχολογία την καταναλωτική συμπεριφορά ή την εργασιακή παραγωγή του ατόμου και την «αναπτυξιακή» προσπάθεια του κοινωνικού συνόλου.
Μολαταύτα, σε κάποιες χώρες , όπως η Ισπανία, το αναφαινόμενο πρόβλημα της ψυχικής υγείας κι οι επιπτώσεις του συνιστούν μία πρωτεύουσα παράμετρο για τους απολογισμούς του 2021. Σοκάρουν οι απολογισμοί που αποκαλύπτουν πως 2,1 εκατ. Ισπανοί υποφέρουν από κάποιου είδους κατάθλιψη και το 5% έχει διαγνωσθεί θετικά με ψυχικά προβλήματα, με την ύπουλη αυτή «επιδημία» να κτυπά περισσότερο τις γυναίκες (71%) από τους άνδρες (3,5%). Το θέμα τούτο γεννά μεγάλο προβληματισμό γιατί η αύξησή του ακολούθησε μέσα στο 2021 αντίστροφη φορά με την υποχώρηση του κορονοϊού, λόγω του μεγάλου ποσοστού εμβολιασμών.
Η ίδια η Πολιτεία ορθοτομώντας το πρόβλημα στην ουσία του και θέλοντας να προκαταβάλει κάθε μη αναστρέψιμη επίδραση και κίνδυνο, που μπορεί να ριζώσει σε σχεδόν όλες τις πτυχές της κοινωνικής ζωής και σε δεύτερο επίπεδο και της οικονομικής δραστηριότητας -με ό,τι μπορεί αυτό να σημαίνει ιδίως για τα προηγμένα κράτη- προσλαμβάνεται ελαφρά τη καρδία. Τον περασμένο Οκτώβριο ο σοσιαλιστής πρωθυπουργός Πέδρο Σάντσεθ παρουσίασε ένα μακρόπνοο Σχέδιο Δράσης για την Ψυχική Υγεία εν σχέσει με την Covid -19 (2021-24). Και δεν έμεινε μόνο σε αυτό, αλλά παρότρυνε και επαίνεσε τις διάφορες πρωτοβουλίες που έχουν αναπτυχθεί (ακόμη και με podcast) ιδιωτικά με κοινωφελή στόχο να βοηθήσουν τους όλο και περισσότερους «πάσχοντες» κυριολεκτικά, να ανταπεξέλθουν στην κατάσταση που αντιμετωπίζουν και να ξεπεράσουν τα ορατά ή υποβόσκοντα προβλήματα ψυχικής υγείας. Μια πρωτόγνωρη κίνηση από έναν ηγέτη, που με αυτόν τον τρόπο αναγνώρισε ότι το πρόβλημα είναι υπαρκτό και ισότιμο σε σημασία με τις άλλες κοινωνικο-οικονομικο-ενταξιακές δυσκολίες που αντιμετωπίζει η κοινωνία λόγω της παρατεταμένης διάρκειας της πανδημίας.
Τα πολλαπλά πορίσματα για το 2021 ήλθαν να επιβεβαιώσουν πως η χρονιά αυτή ήταν εκείνη κατά την οποία η σκληρότητα κι ο θάνατος των πρώτων κυμάτων της πανδημίας έδωσε τη θέση της στο βασανιστήριο και τη «θολούρα» της διαταραγμένης ψυχικής υγείας, του άγχους και της κατάθλιψης. Διαταραχές και συμπτώματα που προϋπήρχαν σε κάποιο βαθμό, αλλά που με τους πολλούς παρακαμπτήριους περισπασμούς και τις «αναψυχές» της καταναλωτικής κοινωνίας, τη συνήθη φαρμακολογία και τη συμβουλευτική παρακολούθηση, μπορούσαν να παραμένουν σε λανθάνουσα ένταση -τουλάχιστον στο ανοικτό πεδίο των άμεσων κοινωνικών σχέσεων. Οι αλλεπάλληλοι εγκλεισμοί, όμως, η παρατεταμένη δυσλειτουργία ψυχαγωγικών δικλείδων, η πίεση της ενημέρωσης κι ο αφηρημένος ως έννοια, υπαρκτός όμως ως επικινδυνότητα, απρόσωπος τούτος φόβος, έχουν φέρει τον ψυχικό κλονισμό στο προσκήνιο. Εάν παλιά το πρόβλημα ήταν παραπληρωματικό στη βίωση της πραγματικότητας και του περιβάλλοντος, τώρα οι εγκλεισμοί, οι αλληλοαμφισβητήσεις, τα αντικρουόμενα επιχειρήματα, οι επιστημονικές παλινωδίες κι αβεβαιότητες, ο φόβος του ιού και του θανάτου -ιδίως της μοναχικότητας του στην απομόνωση-, η απώλεια εργασίας, η επισφάλεια, η έλλειψη προοπτικής στον ορίζοντα και η μοναξιά ανακαλύψαμε πως βαραίνουν πάρα πολύ την κοινωνία.
Μια κοινωνία που μέχρι πρόσφατα είχε γυρίσει την πλάτη στην ψυχική υγεία και τώρα την αγκαλιάζει , δειλά ακόμα, καθώς αρχίζει να κατακλύζεται από τους αριθμούς και από το γεγονός ότι ακόμη κι η λαϊκή (ποπ) κουλτούρα των πρωϊνάδικων/μεσημεριανάδικων, έχει καταλάβει το πρόβλημα και με τον γνωστό κινδυνολογικό ή επιδερμικά φαντασμαγορικό, αλλά συνάμα απόλυτα επιδραστικό τρόπο του το συντηρεί κι εκμεταλλεύεται δεόντως.
Ο αμείλικτος απολογισμός κι από επίσημα χείλη, του 2021 στην Ισπανία είναι σαρωτικός: Ένας στους δέκα ανθρώπους στη χώρα καταναλώνει ηρεμιστικά, χαλαρωτικά ή υπνωτικά χάπια, ενώ περισσότερο από το 5% του πληθυσμού χρειάστηκε να πάρει αντικαταθλιπτικά ή διεγερτικά. Ένας στους τρεις Ισπανούς έχει αναλυθεί σε λυγμούς απελπισίας, έχει κλάψει εξαιτίας και για την πανδημία. Το πιο ανατριχιαστικό είναι πως μέσα στο 2021 για κάθε νέο άτομο κάτω των 30 ετών που έχει πεθάνει από Covid τέσσερα έχουν αυτοκτονήσει. Πρόκειται για μία στατιστική που αναδεικνύει την περασμένη χρονιά ως το έτος με τον μεγαλύτερο αριθμό αυτοκτονιών στην ιστορία της χώρας. Δηλαδή, στην εν λόγω ηλικιακή ομάδα, οι επιπτώσεις της ψυχικής υγείας σκότωσαν περισσότερους ανθρώπους και αποδεικνύεται μεγαλύτερη επιδημία και πρώτιστη προτεραιότητα κι από τον ίδιο τον κορονοϊό!
Είναι πλέον αναμφισβήτητο πως ο κορονοϊός αποτέλεσε το «έναυσμα» για να εξελιχθεί μία δεύτερη και πιο δύσκολη στην αντιμετώπισή της «επιδημία», η οποία δεν απαιτεί μόνο ένα εμβόλιο ή μία πρόσκαιρη φαρμακευτική φροντίδα για να περάσει. Σύμφωνα με τον Π.Ο.Υ. η ψυχική υγεία είναι αναπόσπαστο μέρος της γενικότερης υγείας του πληθυσμού και αφορά κάτι περισσότερο από απουσία ασθένειας . Η ψυχολογική κατάσταση του κάθε προσώπου συνδέεται πλέον στενά με τη σωματική υγεία και συμπεριφορά. Αυτός ο ορισμός και τα επίσημα δεδομένα στην Ισπανία έχουν οδηγήσει πολλούς, όπως τον πρόεδρο της ΜΚΟ «Ψυχολογία Χωρίς Σύνορα» και καθηγητή Κοινωνικής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Complutense της Μαδρίτης Γκιγιέρμο Φόουθε να επιβεβαιώνει πως το 2021 τα προβλήματα της ψυχικής υγείας, κι ότι «ελλείμματα» σε κοινωνικό, υγειονομικό και ατομικό επίπεδο κρύβονταν, αλλά τώρα η έκρηξη της Covid αποκάλυψε ότι πρόκειται για μία αδιάψευστη «πανδημία».
Σύμφωνα τον ΠΟΥ, η φτώχεια, η ανασφάλεια, η απελπισία, ο αποκλεισμός από τις εκπαιδευτικές διαδικασίες και την κοινωνικοποίηση, οι ραγδαίες κοινωνικές αλλαγές, οι κίνδυνοι βίας και τα προβλήματα σωματικής υγείας είναι παράγοντες που επηρεάζουν την έλλειψη ψυχικής υγείας. Επίσης, οι διακρίσεις φύλου στην διάρκεια της πανδημίας αναδείχθηκαν ιδιαίτερα και το να είσαι γυναίκα αποτελεί επίσης έναν ιδιαίτερο παράγοντα κινδύνου για την ψυχική και σωματική υγεία. Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία του υπουργείου Υγείας για την ψυχική υγεία και την κατάθλιψη για κάθε άνδρα με άγχος ή κατάθλιψη (επίσημο ποσοστό 4% στη χώρα), υπάρχουν δύο γυναίκες που υποφέρουν από τα ίδια συμπτώματα (πάνω από 9% ).Το πρόβλημα για τη δημόσια υγεία είναι υπαρκτό: Υπάρχουν περισσότεροι θάνατοι από αυτοκτονίες παρά από τροχαία, επισημαίνει η αμείλικτη κρατική στατιστική. Το 2020, οι αυτοκτονίες ήταν η κύρια αιτία θανάτου από εξωπαθογενή αίτια με 3.941 θανάτους, -7,4% περισσότερους από το 2019- ενώ 1.463 άνθρωποι πέθαναν από τροχαία ατυχήματα -20,6% λιγότερο από το προηγούμενο έτος, κυρίως λόγω των περιοριστικών μέτρων στο πρώτο κύμα του κορονοϊού.
Η πανδημία της Covid αποκάλυψε με τον πιο σκληρό τρόπο τις αδήριτες ανάγκες ψυχικής στήριξης, την κατάρρευση της υγείας και τα όρια του συστήματος για την αντιμετώπιση προβλημάτων που έχουν θεωρηθεί λιγότερο «επείγοντα», όπως αυτό της ψυχικής υγείας. Ταυτόχρονα, οι αδυναμίες του συστήματος κι η αποτυχία του να συμπεριλάβει την ψυχική υγεία στις άμεσες ιατρικές προτεραιότητες, έχει εξακοντίσει τα προβλήματα πανικού και άγχους σε άτομα που δεν τα είχαν νοιώσει ποτέ πριν ή τα παραγνώριζαν και οι παράπλευρες επιπτώσεις της Covid είτε έφεραν στην επιφάνεια, είτε τα ανάγκασε να κοιτάξουν κατάματα πολλές απόψεις του εαυτού ή της κοινωνίας και της πραγματικότητας.
Ακόμη και πριν από την πανδημία, το 2020, η Ισπανία συγκαταλεγόταν ανάμεσα στις χώρες με τη μεγαλύτερη κατανάλωση αγχολυτικών κι αντικαταθλιπτικών φαρμάκων και η πρώτη χώρα στον κόσμο στη νόμιμη χρήση βενζοδιαζεπινών, συνταγογραφούμενων φαρμάκων για το άγχος, την αϋπνία ή τις συναισθηματικές διαταραχές. Όσον αφορά την κατανάλωση αντικαταθλιπτικών, στην Ευρωπαϊκή Ένωση μόνο η Πορτογαλία και η Σουηδία ξεπερνούν την Ισπανία, με περισσότερες από 80 ημερήσιες δόσεις ανά 1.000 κατοίκους, σύμφωνα με τα στοιχεία του ΟΟΣΑ που παραθέτει η οργάνωση Civio. Τα στοιχεία αυτά, από το 2018, είναι 20 μονάδες υψηλότερα από αυτά του 2010.
Σύμφωνα με τους ειδικούς στα θέματα ψυχικής υγείας,, είμαστε υποχρεωμένοι να ζούμε και να λειτουργούμε σε ένα βιοϊατρικό μοντέλο που αδιάκοπα «ιατρικοποιεί» ό,τι συμβαίνει στη ζωή μας και για τον λόγο αυτό βρισκόμαστε υποχρεωμένοι να αντιμετωπίζουμε με χάπια προβλήματα μοναξιάς κλπ, όταν πρέπει να δημιουργούμε δίκτυα υποστήριξης και βελτίωσης της διαβίωσης, καθώς «το πρόβλημα της ψυχικής υγείας λύνεται και με θεραπευτική αγωγή, αλλά κυρίως με κοινωνική παρέμβαση κι όχι μόνον με φάρμακα». Πρόληψη και ενθάρρυνση, σε επαρκές πρωτοβάθμιο υγειονομικό επίπεδο, όπως τονίζει η Ισπανική Αμνηστία στην έρευνα-μανιφέστο για νέα πρωτόκολλα ψυχικής υγείας, όχι τόσο χάπια. Όσον αφορά τον συνήθη αστικό μύθο που πάντα επικαλούνται οι κυβερνήσεις κι οι υπηρεσίες υγείας πως δεν υπάρχουν πολλοί ψυχολόγοι και ψυχίατροι στην Ισπανία, οι ειδικοί αντιτείνουν πως συνήθως «το πρόβλημα είναι η κοινωνία και το σύστημα που ζούμε».
Η εργασιακή, ενταξιακή, οικογενειακή επισφάλεια, οι φυλετικές, ταυτοτικές και έμφυλες διακρίσεις και προκαταλήψεις, το μίσος, η μοναξιά, ο ατομικισμός, η απομόνωση είναι κοινωνικά εμπεδωμένες παθογένειες, οι οποίες και προ Covid δημιουργούσαν άγχος και ψυχική μειονεξία στους ανθρώπους και που ξέχωρα από την πανδημία πρέπει να εκριζωθούν. Ιδίως τώρα που η πανδημία τις διόγκωσε και η θεραπεία τους και η εγγύηση ότι δεν θα διαιωνίζονται γίνεται πέρα για πέρα αναγκαία. ιδίως για τις νεώτερες γενιές που υποφέρουν περισσότερο και πιο έντονα, γιατί αντιλαμβάνονται τις δυσκολίες που το παραγωγικό σύστημα, οι κοινωνικές και οικονομικές αναπαραστάσεις κι αναπαραγωγή του, στενεύουν τον ορίζοντά τους για προκοπή και χειραφέτηση.
Σε εκείνο πάντως που συμφωνούν όλοι οι ειδικοί είναι πως το 2021 στάθηκε πολύ σημαντικό έτος στην ίδια την αποδοχή και σε ό,τι αφορά την τόλμη να μιλήσουμε ανοικτά για την ψυχική υγεία. Κάτι που μέσα στο 2021 έγινε όχι μόνο σε προσωπικό επίπεδο, αλλά και δημόσια κι από προβεβλημένα πρόσωπα -όπως η διακεκριμένη Αμερικανίδα γυμνάστρια Σιμόν Μπάιλς που συγκλόνισε με την εξομολόγησή της και άνοιξε έναν παγκόσμιο κι ανοικτό διάλογο για τις επιπτώσεις του άγχους, ή στην ίδια την Ισπανία από τον γνωστό παρουσιαστή Άνχελ Μαρτιν, που έγραψε και σχετικό βιβλίο. Αλλά και από πολιτικούς από το δημόσιο βήμα, όπως έκανε ο επικεφαλής του κεντροαριστερού Mas Madrid/Espana Ίνιγο Ερεχόν στο Κοινοβούλιο παρά τις ενστάσεις και τον χλευασμό των συντηρητικών κομμάτων, που γι’ αυτά παραδοσιακά τα ψυχικά προβλήματα αποτελούν ηθικο-θρησκευτική καταρράκωση, μικροψυχία, ηττοπάθεια-ντεφετισμό και αντιπατριωτισμό.
Εάν πιστέψουμε τους συντηρητικούς πολιτικούς, σαν το ακροδεξιό Vox ή την Περιφερειάρχη της Μαδρίτης Ισάβελ Αγιούσο Ντίαθ η κατήχηση και τα θρησκευτικά στο σχολείο, η αναβάπτιση στα νάματα του πατριωτισμού και της Ισπανικότητας, η καταδίκη στο πυρ το εξώτερον των αρρωστημένων (βλέπε ΛΟΑΤΚΙ+) συμπεριφορών ή της αλλοίωσης των κοινωνιών από μετανάστες και το κοσμοπολιτικό πνεύμα, αρκούνε για να διώξουν κάθε κατάθλιψη και πάσα άλλη νόσο.
Όμως η στροφή στην Ισπανία για την ανάταξη της ψυχικής υγείας σε προτεραιότητα μοιάζει να δρομολογείται με το κυβερνητικό σχέδιο που ενεκρίθη στις 2 Δεκεμβρίου για μία Στρατηγική Ψυχικής Υγείας, που ο Πέδρο Σάντσεθ καλεί τους νέους και όποιους άλλους νοιάζονται να το αγκαλιάσουν και για τον σκοπό τούτο θέτει στην υπηρεσία της δημόσιας ψυχικής υγείας περισσότερα από 675 εκατομμύρια ευρώ από τα ταμεία ανάκαμψης της ΕΕ, με ισχύ από το 2022 ως 2026. Ένα σχέδιο που αναγνωρίζει πως η επιδημία με τις διαταραχές της ψυχικής υγείας έχει έλθει για να μείνει, όχι μόνον ως συνέπεια του κορονοϊού και θα εξαφανισθεί μαζί του, αλλά ως υπαρκτό και διαρκές πρόβλημα της σύγχρονης κοινωνίας και του μοντέλου παραγωγής της.
