Το ταξίδι του δοντιού ξεκινά στο Βελγικό Κονγκό τη δεκαετία του 1930. Στην περιοχή Κατάκο-Κόμπε, κοντά στο γεωγραφικό κέντρο της αποικίας, ξετρυπώνει από τα ούλα στο στόμα ενός νεαρού αγοριού.
Στο πρώτο τμήμα της ιστορίας του, το δόντι κάνει αυτό που κάνουν τα δόντια. Παίζει τον ρόλο του στη σίτιση και την ομιλία — βοηθώντας στην άρθρωση καθολικών προσευχών, ερασιτεχνικής ποίησης, δηλώσεων αγάπης και θυμού, της φλυαρίας της καθημερινής ζωής. Αργότερα, αποτελεί μέρος ενός εκθαμβωτικού χαμόγελου και διαμορφώνει τις συλλαβές πολιτικών ομιλιών, ρητορικής που μεταμορφώνει την ιστορία της χώρας του. Σε κάποιο σημείο της διαδρομής, το δόντι φθείρεται ή σαπίζει και καλύπτεται με λαμπερό χρυσό.
Έπειτα έρχεται μια πιο σκοτεινή περίοδος. Ιδιοκτήτης του δοντιού είναι ο Πατρίς Λουμούμπα, ο πρώτος δημοκρατικά εκλεγμένος πρωθυπουργός του Κονγκό, ένας άνθρωπος που πολλοί θέλουν νεκρό. Το 1961, ο Λουμούμπα δολοφονείται, το σώμα του θάβεται, εκθάβεται, διαμελίζεται και διαλύεται σε οξύ. Το δόντι διατηρείται — το έφερε στο Βέλγιο ένας Βέλγος αστυνομικός ονόματι Γκέραρντ Σότε ως αυτό που αργότερα περιγράφει ως «ένα είδος κυνηγετικού τροπαίου».
Για σχεδόν 40 χρόνια, το δόντι είναι εκτός δημόσιας θέας, μέχρι τη στιγμή που ο Σότε βγαίνει στην τηλεόραση, παραδέχεται τη συμμετοχή του στη δολοφονία του Λουμούμπα και το επιδεικνύει. Χρόνια αργότερα, κατάσχεται από το σπίτι της κόρης του Σότε και αρχίζει το επόμενο — και πιθανότατα τελευταίο — κεφάλαιο στην ιστορία του.
Σήμερα, το δόντι του Λουμούμπα βρίσκεται στο επίκεντρο της προσοχής, καθώς η βελγική κυβέρνηση ετοιμάζεται να το παραδώσει στην οικογένειά του ως τα μόνα γνωστά λείψανα του ηγέτη της ανεξαρτησίας. Προς το παρόν, βρίσκεται σε ένα «ειδικά κατασκευασμένο κουτί» σε ένα χρηματοκιβώτιο στα γραφεία του ομοσπονδιακού εισαγγελέα του Βελγίου στο κέντρο των Βρυξελλών, σύμφωνα με τον Έρικ Βαν Ντουάις, εκπρόσωπο Τύπου της εισαγγελικής υπηρεσίας.
Όμως την 20η Ιουνίου, ο Βέλγος πρωθυπουργός, Αλεξάντερ Ντε Κρόο, θα το παραδώσει επίσημα στους απογόνους του Λουμούμπα, σε αυτό που έχει προγραμματιστεί ως το πρώτο βήμα του ταξιδιού της επιστροφής του στη χώρα προέλευσής του.
Για τα παιδιά του Λουμούμπα, η τελετή είναι μια ευκαιρία να αναπαυτεί επιτέλους ο πατέρας τους — μια από τις μεγάλες μορφές του αφρικανικού κινήματος ανεξαρτησίας.
«Για εμάς, ως Αφρικανούς, το πένθος ξεκίνησε πριν από περίπου 60 χρόνια», δήλωσε ο Ρολάν Λουμούμπα, ένα από τα παιδιά του Πατρίς Λουμούμπα. «Με την επιστροφή ενός μέρους του… Είναι το σώμα του, μπορούμε να ολοκληρώσουμε το πένθος και να προχωρήσουμε. Είναι μια ανακούφιση για εμάς».
Ερωτηθείς αν είχε δει ποτέ τα λείψανα του πατέρα του, απάντησε, «όχι ακόμα».
Για τις βελγικές αρχές, η παράδοση αποτελεί μέρος μιας συνεχούς προσπάθειας εξομάλυνσης των σχέσεων με την πρώην αποικία της χώρας. Ο πρωθυπουργός ταξιδεύει στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό με τον βασιλιά και τη βασίλισσα του Βελγίου και άλλους αξιωματούχους την επόμενη εβδομάδα.
Αλλά το δόντι του Λουμούμπα, και η ταραγμένη, τρομερή ιστορία του, είναι επίσης μια δυσάρεστη υπενθύμιση μιας ιστορίας για την οποία οι βελγικές αρχές δίσταζαν να αναλάβουν την ευθύνη — και από την οποία ακόμα φαίνεται να θέλουν να διατηρήσουν μια απόσταση.
Το 1999, ο Βέλγος κοινωνιολόγος Λούντο Ντε Γουίτε δημοσίευσε το βιβλίο «Η δολοφονία του Λουμούμπα», το οποίο έγινε η αφορμή να αντιμετωπιστεί το ζήτημα σε εθνικό επίπεδο, συμπεριλαμβανομένης κοινοβουλευτικής έρευνας για το θάνατο του ηγέτη της ανεξαρτησίας. Από τότε, ωστόσο, η πρόοδος έχει υπάρξει «αρκετά απογοητευτική», σύμφωνα με τον Ντε Γουίτε.
«Πρέπει να αναγνωρίσουμε με ουσιαστικό τρόπο την ευθύνη σε αυτή την υπόθεση, να εξαγάγουμε πρακτικά συμπεράσματα σε όλα τα επίπεδα, να δώσουμε στον Λουμούμπα μια θέση αντάξια της φήμης του, της σημασία του για την ιστορία της Αφρικής», δήλωσε ο Ντε Γουίτε.
Ο ρόλος του Βελγίου, πρόσθεσε, πρέπει να εκφραστεί με σαφήνεια, «σε όλα τα επίπεδα: πολιτικά, ιδεολογικά … και οικονομικά».
Η θητεία του Λουμούμπα ως επικεφαλής της πρόσφατα ανεξάρτητης χώρας του διήρκεσε λιγότερο από τρεις μήνες.
Την 30η Ιουνίου του 1960, στο πλαίσιο της τελετής που σηματοδοτούσε το τέλος της βελγικής κυριαρχίας, ο βασιλιάς Μποντουίν έβγαλε ομιλία στην Κινσάσα επαινώντας τα οφέλη της αποικιοκρατίας και ευχόμενος να υπάρχουν θερμές σχέσεις μεταξύ του Βελγίου και της πρώην επικράτειάς του.
Ο Λουμούμπα, έχοντας μόλις εκλεγεί πρωθυπουργός, απάντησε με ομιλία στην οποία κατήγγειλε τις αγριότητες που διαπράχθηκαν υπό βελγική κυριαρχία. Η ελευθερία του Κονγκό, υπενθύμισε στους ακροατές του, είχε επιτευχθεί όχι μέσω της μεγαλοψυχίας του αποικιοκράτη του, αλλά μέσω ενός αγώνα για τον οποίο οι Κονγκολέζοι έδωσαν τη «δύναμη» και το «αίμα» τους.
Ερχόμενη στο αποκορύφωμα του Ψυχρού Πολέμου, η άνοδος του Λουμούμπα πυροδότησε φόβους στη Δύση ότι θα μπορούσε να στρέψει τη χώρα του προς τη Σοβιετική Ένωση, στο βαθμό που η CIA σχεδίαζε να τον δολοφονήσει.
Τη σύντομη, ταραχώδη θητεία του ακολούθησε πραξικόπημα τον Σεπτέμβρη και η σύλληψή του αργότερα το ίδιο έτος. Σκοτώθηκε τον Ιανουάριο του 1961 από τις αρχές της Κατάνγκα, ενός αποσχισμένου κονγκολέζικου κράτους, αφού βασανίστηκε παρουσία Βέλγων αξιωματικών.
Για δεκαετίες μετά τη δολοφονία του Λουμούμπα, το Βέλγιο διατηρούσε επίσημη σιωπή σχετικά με τις συνθήκες που περιβάλλουν τον θάνατό του. Όμως το 2001, καθώς η χώρα άρχισε να αντιμετωπίζει τη βάναυση ιστορία της ως αποικιοκράτης, μια κοινοβουλευτική έρευνα διαπίστωσε ότι η βελγική κυβέρνηση ήταν «ηθικά υπεύθυνη» για τη δολοφονία του Λουμούμπα.
Η έρευνα δεν βρήκε «κανένα μεμονωμένο έγγραφο» που να αποδεικνύει ότι η βελγική κυβέρνηση έδωσε την εντολή να σκοτώσουν τον Λουμούμπα, αλλά κατέληξε στο συμπέρασμα ότι Βέλγοι αξιωματούχοι είχαν προηγουμένως σχεδιάσει να τον απαγάγουν και ενδεχομένως να τον δολοφονήσουν τους μήνες που προηγήθηκαν του θανάτου του, και η κυβέρνηση δεν έκανε τίποτα για να προσπαθήσει να σταματήσει τη δολοφονία του όταν τον παρέδωσαν στις αρχές της Κατάνγκα.
Διαπίστωσε επίσης ότι ο βασιλιάς Μποντουίν ενημερώθηκε σε επιστολή πως υπήρχαν σχέδια για τη «φυσική εξουδετέρωση» του Λουμούμπα, αλλά δεν ενήργησε σχετικά με τις πληροφορίες.
Η κοινοβουλευτική επιτροπή «προσπάθησε κατά κάποιο τρόπο να περιορίσει τις αποζημιώσεις με τα συμπεράσματά της» και απέφυγε να συνδέσει άμεσα το Βέλγιο με τη δολοφονία, δήλωσε ο Ντε Γουίτε, «επειδή οι διπλωματικές, ιδεολογικές και οικονομικές συνέπειες θα ήταν εξαιρετικά μεγάλες».
Το 2002, ο τότε υπουργός Εξωτερικών του Βελγίου, Λουί Μισέλ, εξέφρασε «ειλικρινή λύπη» για τον ρόλο του Βελγίου στη δολοφονία.
Η Νάντια Νασάι, πολιτικός επιστήμονας με ειδίκευση στο Κονγκό, δήλωσε ότι η ανάληψη ευθύνης από το Βέλγιο είχε καθυστερήσει, ωστόσο ήταν ευπρόσδεκτη.
«Ο Λουμούμπα έχει γίνει σύμβολο του αγώνα κατά της αποικιοκρατίας, του αγώνα για ελευθερία, όχι μόνο για τους Κονγκολέζους αλλά και για τους Αφρικανούς συνολικά», δήλωσε η Νασάι. «Το Βέλγιο έχει αναγνωρίσει την ηθική ευθύνη. Υπάρχει επίσης πολιτική ευθύνη. Η ουσία του θέματος είναι ότι το Βέλγιο δεν έδωσε στους Κονγκολέζους μια δίκαιη ευκαιρία για ανεξαρτησία».
Για πολλούς Κονγκολέζους, οι προσπάθειες του Βελγίου για συμφιλίωση υπολείπονται κατά πολύ της εξιλέωσης για το αποικιακό παρελθόν της χώρας. Η κατοχή του Κονγκό, πρώτα από τον βασιλιά Λεοπόλδο Β’ και στη συνέχεια από το βελγικό κράτος, θεωρείται μία από τις πιο βάναυσες στην αφρικανική ιστορία, καθώς περιλάμβανε καταναγκαστική εργασία, συστηματικό ακρωτηριασμό και τον θάνατο έως και 10 εκατομμυρίων ανθρώπων.
Και ενώ το Βέλγιο έχει ξεκινήσει σταδιακά να προσπαθεί να επανορθώσει, οι προσπάθειές του έχουν υπάρξει σε μεγάλο βαθμό μικρές και συμβολικές. Πέρυσι, ο βασιλιάς Φιλίπ — έμμεσος απόγονος του βασιλιά Λεοπόλδου Β ́ — έσπασε τη σιωπή του σχετικά με το αποικιακό παρελθόν της χώρας. Εξέφρασε τη «βαθιά λύπη» του για τις «πράξεις βίας και σκληρότητας» που διαπράχθηκαν στο Κονγκό υπό βελγική κυριαρχία.
Και τον Φεβρουάριο, ο πρωθυπουργός Ντε Κρόο συμφώνησε να συζητηθεί η επιστροφή 84.000 τεχνουργημάτων στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό.
Η αντιμετώπιση του δοντιού του Λουμούμπα από τη βελγική κυβέρνηση είναι κατά κάποιο τρόπο ενδεικτική της αργής, διστακτικής προόδου.
Μόλις το 2016 — αφού τα παιδιά του Λουμούμπα υπέβαλαν καταγγελία εναντίον 12 Βέλγων αξιωματούχων οι οποίοι ήταν ύποπτοι για συμμετοχή στη δολοφονία του — το δόντι του ανακτήθηκε από την οικογένεια του Σότε, του αστυνομικού που είχε ξεφορτωθεί το σώμα του.
Το 2020, κατά τη διάρκεια του παγκόσμιου κινήματος Black Lives Matter, η κόρη του Λουμούμπα, Τζουλιάνα, απηύθυνε επιστολή στον βασιλιά ζητώντας του να παραδώσει τα λείψανα του πατέρα της.
Αυτό ώθησε την εισαγγελία να ενημερώσει την οικογένεια ότι το δόντι ήταν στη διάθεσή τους. Όμως, μη επιθυμώντας απλά να τους επιτραπεί να παραλάβουν τα λείψανα, η οικογένεια και άλλα μέλη της διασποράς διεξήγαγαν εκστρατεία για μια επίσημη τελετή παράδοσης.
«Θέλαμε πραγματικά να επιστρέψουμε τα [λείψανα] του Λουμούμπα με τιμή και όλες τις αναγνωρίσεις εκ μέρους του Βελγίου», δήλωσε ο Ζαν-Μαρί Μοσένγκο, Κονγκολέζος καλλιτέχνης που ζει επί του παρόντος στο Παρίσι, ο οποίος έχει ταχθεί υπέρ της διεξαγωγής τελετής για την περίσταση.
«Ο Λουμούμπα αποτελεί μέρος της κονγκολέζικης κληρονομιάς μέχρι σήμερα», ανέφερε. «Όλοι τον ξέρουν, είναι εθνικός ήρωας».
Όταν το βασιλικό ζεύγος ταξιδέψει στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, θα είναι η πρώτη τους επίσκεψη εδώ και 10 χρόνια. Αλλά το γεγονός ότι ο βασιλιάς κρατάει αποστάσεις από μια τελετή που θεωρείται μεγάλης σημασίας από πολλούς στο Κονγκό και το Βέλγιο έχει οδηγήσει κάποιους να αμφισβητούν την ειλικρίνεια της μεταμέλειάς του.
Ερωτηθείς αν η απουσία του βασιλιά ήταν ένας τρόπος να τεθεί κάποια απόσταση μεταξύ της μοναρχίας και της διαδικασίας αποκατάστασης, ο Ντε Γουίτε, συγγραφέας του βιβλίου για τον Λουμούμπα, απάντησε: «Ναι, φυσικά».
«Είναι ήδη μεγάλη παραχώρηση από το βελγικό κατεστημένο ότι θα μιλήσει ο Ντε Κρόο» κατά τη διάρκεια της παράδοσης, πρόσθεσε.
Το ταξίδι του βασιλιά διαχωρίστηκε από την επιστροφή των λειψάνων του Λουμούμπα, καθώς το ταξίδι στο Κονγκό αποτελεί απάντηση σε πρόσκληση του προέδρου του Κονγκό, δήλωσε ο Φρανσουά Μπέιλι, εκπρόσωπος Τύπου του Ντε Κρόο, η ομάδα του οποίου βρίσκεται σε επαφή με τους Κονγκολέζους για να οργανώσει τον επαναπατρισμό του δοντιού.
Ο Μπέιλι ανέφερε ότι επειδή το δόντι κρατείται από την εισαγγελία, ήταν θέμα της κυβέρνησης να το χειριστεί, και όχι του βασιλιά στον ρόλο του ως αρχηγού κράτους.
Οι σχέσεις μεταξύ Βρυξελλών και Κινσάσα στη διαδικασία αποκατάστασης είναι «θετικές», σύμφωνα με την πρεσβεία του Κονγκό στις Βρυξέλλες. «Δεν υπάρχει σύννεφο… Υπάρχει καλή ανατροφοδότηση, καλό αίσθημα μεταξύ των δύο χωρών».
Το δόντι είχε αρχικά προγραμματιστεί να ταξιδέψει στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό πέρυσι, όμως η επιστροφή του καθυστέρησε λόγω της αύξησης των κρουσμάτων του κορονοϊού εκεί.
Η ημιτελής έρευνα για τη δολοφονία του Λουμούμπα περιπλέκει περαιτέρω τα πράγματα. Οι εισαγγελείς ανέφεραν ότι αντιμετωπίζουν την πράξη ως έγκλημα πολέμου και διερευνούν εάν μπορούν να απαγγείλουν κατηγορίες στους δύο υπόπτους που είναι ακόμα ζωντανοί.
«Είναι μια σχετικά περίπλοκη έρευνα», δήλωσε ο Βαν Ντουάις. «Με το πέρασμα του χρόνου, πολλοί μάρτυρες έχουν εξαφανιστεί, δεν έχουν απομείνει πολλοί επιζώντες. Ακόμα και μεταξύ των προσώπων που δυνητικά ενοχοποιούνται, δεν έχουν απομείνει πολλοί επιζώντες».
Ο Σότε, ο αστυνομικός που μετέφερε το δόντι στο Βέλγιο, πέθανε το 2000.
«Σχεδόν μέχρι το 2020, η δικαιοσύνη δεν είχε κινηθεί πραγματικά», δήλωσε ο Ντε Γουίτε, τονίζοντας ότι οι εισαγγελείς χρειάστηκαν περισσότερα από εννέα χρόνια για να ζητήσουν πρόσβαση στα σχετικά έγγραφα που βρίσκονται στην κατοχή του κοινοβουλίου.
«Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, ήθελαν απλώς να περιμένουν μέχρι να πεθάνουν και οι 12 [που ενοχοποιούνται] και στη συνέχεια να κλείσουν την υπόθεση χωρίς περαιτέρω ενέργειες», πρόσθεσε.
Νωρίτερα αυτό το έτος, το βελγικό κοινοβούλιο απέρριψε το αίτημα των εισαγγελέων για πρόσβαση στα έγγραφα, κρίνοντας ότι ήταν εκτός ορίων επειδή η συζήτηση διεξήχθη κεκλεισμένων των θυρών. «Δεν θέλω να εμποδίσω την έρευνα, το αντίθετο, αλλά είμαι η εγγυητής της συμμόρφωσης με τους κανόνες της συνέλευσης», δήλωσε η Ιλιάν Τιλιέ, πρόεδρος της Βελγικής Βουλής των Αντιπροσώπων.
Οι εισαγγελείς αναφέρουν ότι θα ζητήσουν από κριτή να αποφασίσει εάν θα πρέπει να είναι σε θέση να χρησιμοποιήσουν τις ιδιωτικές διαβουλεύσεις της επιτροπής.
Ο Βαν Ντουάις, εκπρόσωπος τύπου της εισαγγελικής υπηρεσίας, τόνισε ότι δεν έχει διενεργηθεί εξέταση DNA για να αποδειχθεί ότι το δόντι ήταν του Λουμούμπα και είπε ότι μια τέτοια εξέταση θα το κατέστρεφε. Κατά τη διάρκεια της τηλεοπτικής του εμφάνισης, ο Σότε δήλωσε ότι είχε επίσης πάρει άλλο ένα δόντι και ένα κομμάτι ενός δακτύλου. Δεν είναι γνωστό στο κοινό που βρίσκονται αυτά.
Ίσως αναπόφευκτα, δεδομένου του ανθρώπου στον οποίο ανήκε κάποτε, το δόντι κινδυνεύει να εμπλακεί στην πολιτική του Κονγκό. Στη χώρα πρόκειται να διεξαχθούν προεδρικές εκλογές το επόμενο έτος.
«Όλοι ξυπνούν την παραμονή των εκλογών και προτάσσουν τους δεσμούς τους με τις απόψεις του Λουμούμπα… Είναι κλασικό, δεν εκπλήσσει κανέναν στο Κονγκό… Είναι το παιχνίδι όλων των κομμάτων», δήλωσε η Μαρί Όμπα Ντζούνγκα, σύμβουλος από το Κονγκό που εργάζεται για την αποκατάσταση των λειψάνων.
Ένας από τους γιους του Λουμούμπα, ο Γκάι-Πατρίς, αντιτάχθηκε στην επιστροφή των λειψάνων το προηγούμενο έτος, κατηγορώντας την ηγεσία του Κονγκό ότι επιδιώκει να «αποκομίσει πολιτικά οφέλη» από την αποκατάσταση.
Μετά την τελετή παράδοσης, το δόντι αναμένεται να παραμείνει για μια ημέρα στις Βρυξέλλες για να επιτραπεί στη διασπορά να αποτίσει φόρο τιμής στην πρεσβεία του Κονγκό και στην πλατεία Λουμούμπα στο κέντρο των Βρυξελλών.
Έπειτα, θα μεταφερθεί στο Κονγκό, ταξιδεύοντας πρώτα στο χωριό καταγωγής του Λουμούμπα, και μετά στο Κισανγκάνι στο βορρά, όπου ο Λουμούμπα πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της πολιτικής του καριέρας. Στη συνέχεια το δόντι θα μεταφερθεί στο Σιλάτεμπο, το χωριό όπου σκοτώθηκε ο Λουμούμπα, προτού τελικά ταξιδέψει στην πρωτεύουσα Κινσάσα, όπου ανεγείρεται μαυσωλείο για τη φύλαξή του.
Με πληροφορίες από τον ιστότοπο Politico
